Anadolu Selçuklu Devletinde Siyasi Güç Mimari Mekân İlişkisi: Sadeddin Han Örneği

Year 2023, Issue: 18, 237 - 262, 23.06.2023

Mustafa Önge

https://doi.org/10.23897/usad.1319122

Abstract

Sadeddin Han, 13.yüzyıl Anadolu Selçuklu kervansarayları arasında, sıra dışı bazı mimari özellikleriyle dikkat çeken önemli bir yapıdır. 1236 – 1237 yıllarında Selçuklu devlet adamı Emir Sadeddin Köpek tarafından iki kısım halinde inşa ettirilmiş olan hanın yapım süreci, Anadolu Selçuklu Devletindeki bir iktidar değişikliği ile de eş zamanlıdır. Anadolu Selçuklu Devletinin en önemli hükümdarı Sultan Alaeddin Keykubad’ın vefatının ardından Sultan II.Gıyaseddin Keyhüsrev tahta çıkmış, onun iktidarda olduğu dönem, devlet için birçok olumsuz sonuçlanan gelişmelere sahne .olmuştur. Dönemin yazılı kaynaklarında anlatıldığı üzere; bu iktidar değişikliğinin, hanın banisi Emir Sadeddin Köpek’in önemli ölçüde siyasi güç kazanmasını da sağladığı anlaşılmaktadır.
Bu çalışmada, Sadeddin Han’da görülen sıra dışı mimari özelliklerin, yaptıranın hanın inşa sürecinde siyasi güç kazanmasıyla olası ilişkisi araştırılmıştır. Yapıdaki sıra dışı asimetrik plan formunun, geniş ve gösterişli giriş cephesi oluşturma gayretinin nedenleri, yapıdaki izler üzerinden okumalarla açıklanmaya çalışılmıştır. Bu okumaların sonucunda hanın, yapımının ikinci aşamasında bir karar değişikliği ile genişletildiği, bazı özel mekânlar eklendiği ve mevcut plan formunun bu karar değişikliğinin sonucu olarak ortaya çıktığı görülmüştür. Bu karar değişikliğinin zamanını daha hassas saptamaya yönelik olarak, yazılı kaynaklardan edinilen bilgiler, yapının inşaatı süreçlerini etkileyen mimari gereksinimler ve iklimsel etkenler de değerlendirilmiştir. Karar değişikliğinin, 1237 yılında yapının ikinci aşama inşaatı sürecinin ortalarına denk geldiği ve bu zaman diliminin Sultan Alaeddin Keykubad’ın vefatı ve oğlu Sultan II.Gıyaseddin’in tahta geçişi ile çakışma ihtimalinin olduğu ortaya konulmuştur. Yapım sürecindeki karar değişikliğinin ve bu değişiklikle ortaya çıkan, başta plan formu olmak üzere, handaki sıra dışı mimari özelliklerin, Selçuklu iktidarındaki değişim ve bu değişim sonucunda hanın banisinin kazandığı siyasi güç ile ilişkili olabileceği anlaşılmıştır.
Çalışmanın hazırlanması esnasında Anadolu Selçuklu Kervansarayları, Sadeddin Han ve Anadolu Selçuklu Devleti tarihi konuları ile ilgili yazılı kaynaklardan faydalanılmıştır. Bu kaynakların yanı sıra çalışmanın konusu olan Sadeddin Han, saha gözlemleri ve belgeleme yaparak bilgi toplamak için düzenli olarak ziyaret edilmiştir.

Keywords

Anadolu Selçuklu Kervansarayları, Han, Kervansaray, Sadeddin Köpek, Sadeddin Han

The Relation Between Political Power and Architectural Space in Anatolian Seljuk State: The Case of “Sadeddin Khan”

Abstract

Sadeddin Khan is a significant structure, which is worth considering with some of its extraordinary architectural features, alongside Anatolian Seljuk caravanserais of the 13th century. The construction period of Sadeddin Han, which had been built in two stages by the orders of Seljuk statesman Sadeddin Köpek during the years of 1236 -1237, is also simultaneous to a government changeover in Seljuk state. After the death of Sultan Alaaeddin Keykubad, Sultan Gıyaseddin Keyhüsrev succeeded to the throne and during his rule several incidents took place, affecting the Seljuk state. As mentioned on the written sources of the period, this change of power helped Sadeddin Köpek, the donor of Sadeddin Khan, gain significant political strength and authority.
In this study, the probable relation between Sadeddin Khan extraordinary architectural features and its donor’s gaining political strength during the construction period of the Khan is examined. The reasons lying behind the caravanserai’s unusual plan outlines and the builder’s efforts of obtaining a wide and flamboyant entrance facade were researched considering the readings of traces and details on the building. The results showed that; the Khan had been enlarged on the second stage of its construction period including the addition of special spaces for private accommodation, and the existing plan form had emerged due to these alterations. In order to determine the date for the decision of enlargement precisely, the information about the change of power from the written sources, the seasonal factors and architectural requirements that affect the construction processes are also considered. It is figured out that, the decision of enlargement had very probably been taken at some time at the middle of the construction period of the second stage, and it is very probably corresponding to the date of Sultan Alaeddin’s death and enthronement of Sultan Gıyaseddin II. Therefore, it became more evident that the decision of enlargement that had been taken during the construction process of the Khan, and the extraordinary architectural features that had emerged due to this, could be related to the government changeover in Seljuk state in 1237 and the political power gained by the donor of Sadeddin Khan.
Written sources on Anatolian Seljuk Caravanserais, Sadeddin Khan and the history of Anatolian Seljuks were used as the sources for this study. Alongside these sources Sadeddin Khan was visited on regular basis to collect information by making field observations and documentation.

Keywords

Anatolian Seljuk Caravanserais, Khan, Caravanserai, Sadeddin Köpek, Sadeddin Khan

References

• Akok, M. (1969). Kayseri’de Tuzhisarı Sultanhanı, Köşk Medrese ve Alaca Mescid Diye Tanılan Üç Selçuklu Mimari Eserin Rölövesi. Türk Arkeoloji Dergisi, S.: XVII-2, 1968, Kültür Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 5-41.
• Baş, A. (2001). Yeni Buluntular Işığında Zazadin Hanı’nın Değerlendirilmesi. I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, 11-13 Ekim 2000. Bildiriler I. Selçuk Üniversitesi Basımevi, Konya: 101-109.
• Batur, A. (1970). Osmanlı Camilerinde Almaşık Duvar Üzerine. Anadolu Araştırmaları 2’den Ayrı Baskı. İstanbul: 135-277.
• Bayburtluoğlu, Z. (1971). Anadolu Selçuklu Devri Büyük Programlı Yapılarında Önyüz Düzeni, Vakıflar Dergisi, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, XI-67-106.
• Denktaş, M. (2007). Karatay Hanı. Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları. (Ed. H.Acun). Ankara: T.C.Kültür ve Turizm Bakanlığı, 359-379.
• Dursun, Ş. (2016). Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Süsleme. T.C. Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi. Konya.
• Durukan, A. (2007). Aksaray Sultan Hanı. Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları. (Ed. H.Acun). Ankara T.C.Kültür ve Turizm Bakanlığı, 141-159.
• Eravşar, O. (2011). Anadolu Selçuklu Kervansarayları. İstanbul Doğan Burda Yayıncılık.
• Gregory Abu’lFarac. (1999). Abû’lFarac Tarihi. C. II (Doğrul, Ö. R.çev), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• İbn-i Bîbî. (1996a). el-Evamirü’l-Ala’iye fi’l-Umuri’l-Alaiye (Selçukname). (Öztürk M. çev.). C. II T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları. Ankara.
• İbn-i Bîbî. (1996b). el-Evamirü’l-Ala’iye fi’l-Umuri’l-Alaiye (Selçukname). (Öztürk M. çev.). C. II T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Karaçağ, A. (2007). Avanos Sarı Han, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları. (Ed. H.Acun). Ankara T.C.Kültür ve Turizm Bakanlığı 211-235.
• Karpuz, H. (1998). Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırma Merkezi Tarafından Konya’da Yapılan Kazı ve Restorasyon Çalışmaları, Sanat Tarihi Dergisi, IX, I. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları Sempozyumu, 9-11 Nisan 1997 İzmir, İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 43-57.
• Kerimüddin Mahmud-i Aksarayî. (2000). Müsâmeretü’l Ahbar. (Öztürk M. çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Önge, M. (2007a). Caravanserais as Symbols of Power in Seljuk Anatolia. Power and Culture Identity, Ideology, Representation. II (Ed. J.Osmond, A.Cimdina), Pisa: Pisa University Press, 49-69.
• Önge, M. (2007b). Zazadin Han (Sadeddin Köpek Kervansarayı. Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları. (Ed. H.Acun). Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 195-209.
• Önge, M. (2004). Restoration of Zazadin Han A 13th Century Seljukid Caravanserai Near Konya. Yayınlanmamış Y. Lisans Tezi, ODTÜ Mimarlık Fakültesi, Tarihi Anıtların Onarımı ve Korunması Y. Lisans Programı. Ankara.
• Özbek, Y. (2007). Tuzhisar Sultan Hanı, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları. (Ed. H. Acun). Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 175-193.
• Turan, O. (1971). Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu.
• Uğur, F. Koman, M. (1940). Selçuk Büyüklerinden Celâlüddin Karatay ile Kardeşlerinin Hayatı ve Eserleri. Konya: Yeni Kitap Basımevi.
• Yavuz, A. (1992). Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Mekân-İşlev İlişkisi İçinde Savunma ve Barınma. IX. Vakıf Haftası Kitabı. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 253-283.
• Yavuz, A. (1995). Anatolian Seljuk Caravanserais and Their Use as State Houses. 10th International Congress of Turkish Art. September 17-23, Geneva, 757-765.
• Yavuz, A. (1995). Anadolu Selçuklu Kervansarayları Tipolojisi. IV. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri. 25-26 Nisan 1994, Konya: 183-198.
• Yavuz, A. (1997). The Concepts That Shape Anatolian Seljuq Caravanserais. Muqarnas. Vol:14, Brill Publ., 80-95.
• Yavuz, A. (2000). Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Üzerinde Çalışmalar, Bilgiler, Bulgular – 1997. Uluslararası Dördüncü Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, 4-7 Kasım 1997. Ankara C. II, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 239-259.
• Yavuz, A. (2002). Anadolu Selçuklu Mimarisinin Yapı Özellikleri, Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı. (Haz. D. Kuban). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 271-289.
• Yavuz, A. (2006). Kervansaraylar. Anadolu Selçukluluarı ve Beylikler Dönemi Uygarlığı, (Ed. A. U. Peker, K. Bilici), C. 2, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 435-445.