Nisā from the Islamic Conquest to the Seljuks (30-426/650-1035)

Year 2024, Issue: 21, 1 - 26, 31.12.2024

Aykut Özbayraktar

https://doi.org/10.23897/usad.1444565

Abstract

This study is about a specific section of the Islamic history of Nisā, which is located in the northern part of the Great Khorasan and whose ruins are located near Ashgabat, the capital of Turkmenistan today. In terms of time, it is limited to 396 Hijri/385 Gregorian years, from 30/650, when Nisā was conquered by Muslims, to 426/1035, when it came under Seljuk rule. It focused only on the city of Nisā and the rural areas in the region it controlled. In this phase, it aims to present the history of Nisā comprehensively, as a whole, with its political and socio-economic aspects. The method of the research is to evaluate the information compiled from medieval written sources by comparing or supplementing it with modern archaeological and geographical data and to present it by constructing it from a new perspective. The meaning and story of the name Nisā, the geographical location and conquest of the city, the political status of Nisā in Khorasan, the political-military events and rebellions that took place in the Nisā, the physical appearance and elements of the city center of Nisā, the settlements and ribats in the rural areas of Nisā, the social structure of the society of Nisā and their economic activities are within the scope of this article. The ultimate aim is to reveal the material and spiritual situation of Nisā, which constantly grew and developed during the four centuries following the Islamic conquest when it came under Seljuk rule.

Keywords

Islamic City, Khorasan, Seljukids, Nisā, Nasavī, Nasāī.

İslam Fethinden Selçuklulara Kadar Nesâ (30-426/650-1035)

Abstract

Bu çalışma, kadim Horasan coğrafyasının kuzey kesiminde bulunan ve harabeleri günümüzde Türkmenistan’ın başkenti Aşkabat yakınlarında yer alan Nesâ şehrinin İslamî tarihinin belli bir kesitini konu edinmektedir. Zaman olarak Nesâ’nın Müslümanlar tarafından fethedildiği 30/650 senesinden Selçuklu hakimiyetine girdiği 426/1035’e dek süren 396 Hicri/385 Miladi yıllık dilimle sınırlandırılmıştır. Mekan bakımından ise yalnız Nesâ şehrine ve onun kontrol ettiği bölgedeki kırsal kesime odaklanmıştır. Mezkûr evrede Nesâ’nın tarihini siyasi ve sosyo-ekonomik yönleriyle, bir bütün halinde, kapsamlı şekilde sunmayı amaçlamaktadır. Araştırmanın ana yöntemi Orta Çağ yazılı kaynaklarından derlenen malumatı modern arkeolojik ve coğrafi verilerle karşılaştırarak yahut takviye ederek değerlendirmek ve yeni bir bakış açısıyla kurgulayarak arz etmektir. Nesâ adının anlamı ve öyküsü, şehrin coğrafi konumu ve fethi, Nesâ’nın Horasan’daki politik statüsü, Nesâ havalisinde cereyan eden siyasi-askeri hadiseler ve isyanlar, Nesâ kent merkezinin fiziki görünümü ve unsurları, kırsalda bulunan yerleşimleri ve ribatları, Nesâ halkının sosyal dokusu ve iktisadi faaliyetleri bu makalenin kapsamı dahilindedir. Nihai hedef İslam fethini takip eden dört asır boyunca sürekli büyüyen ve gelişen Nesâ’nın Selçuklu egemenliğine girdiği esnada maddi ve manevi açıdan ne durumda olduğunu ortaya koymaktır.

Keywords

İslam Şehri, Horasan, Selçuklular, Nesâ, Nesevî, Nesâî

References

• Ahbârü’d-Devleti’l-‘Abbâsiyye ve fîhi ahbârü’l-‘Abbâs ve veledihi (t.y.). (A. Devrî ve A. Muttalibî, Thk.). Beyrut: Dârü’t-Talî‘a.
• Akbarzadeh, D. (2011). Nisa: From Avestic to Islamic Texts. Central Asiatic Journal, LV/2, 161-164. https://www.jstor.org/stable/41928586
• Arbatov, N. (2016). Türkmenistan’ın Fiziki Coğrafyası ve Doğal Koruma Bölgeleri (Yüksek Lisans Tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Bakır Dayı, R. (2024). Selçuklu Dönemi İran’ında Arapça Yazan Müellifler. Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, VI/11, 29-38. DOI: 10.53718/gttad.1393382
• Belâzurî (1988). Fütûhü’l-büldân. Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl.
• Bîrûnî (2023). Kıymetli Taşlar ve Metaller Kitabı (el-Cemâhir fî Ma'rifeti'l-Cevâhir). (Özcan, E. S. Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Bosworth, C. E. (1999). Farāva. Encyclopaedia Iranica. https://iranicaonline.org/articles/farava (Erişim Tarihi: 29/02/2024).
• Çoruhlu, Y. (1996). Türkmenistan’a Seyahat. Türk Dünyası Tarih Dergisi, 118, 19-25.
• Çoruhlu, Y. (1997). Türkmenistan’ın Nisa (Nesa) Kentine Sanat Tarihi Tetkik Seyahati. Bir Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 8, 65-83.
• Dîneverî (1960). el-Ahbâru’t-tıvâl. (A. Âmir, thk.). Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütüb.
• Himyerî (1980). er-Ravzü’l-mi’târ fî haberi’l-aktâr. (İ. Abbâs, Thk.). Beyrut: Müessesetu Nâsır li’s-Sekâfe.
• Hudûdü’l-‘âlem mine’l-meşrik ile’l-mağrib. (1983). (M. Sotûde, Nşr.). Tahran: Kitâbhâne-i Tahûrî.
• İbn Havkal (1938). Sûretü’l-‘arz. Beyrut: Dâru Sâdır.
• İbn Hurdâzbih (2012). el-Mesâlik ve’l-memâlik. (H. Veledü’s-Sâlim, Ed.). Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İbnü’l-Esîr (t.y.). el-Lübâb fî tezhîbi’l-ensâb (C. 1-2). Beyrut: Dâru Sâdır.
• İbnü’l-Esîr (1997). el-Kâmil fî’t-târîh (C. 1-10). (Ö. A. Tedmürî, Thk.). Beyrut: Dârü’l-Küttâbi’l-‘Arabî.
• İbnü’l-Fakîh (1996). el-Büldân. (Y. Hâdî, Thk.). Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb.
• İbnü’l-Mülakkin (1994). Tabakâtü’l-evliyâ’ (N. Şerîbe, Thk.). Kahire: Mektebetü’l-Hâncî.
• İdrîsî (1409). Nüzhetü’l-müştâk fî’htirâki’l-âfâk (C. 1-2). Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb.
• İstahrî (2004). el-Mesâlik ve’l-memâlik. Beyrut: Dâru Sâdır.
• Kallek, C. (1997). Haraç. İslâm ansiklopedisi (C. 16, s. 71-88). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Kudâme b. Ca’fer (1981). el-Harâc ve sınâ‘ati’l-kitâbe. (M. H. Zebîdî, Thk.). Bağdat: Dârü’r-Reşîd.
• Kurt, H. (2002). Türk-İslâm Dönemine Geçişte Tahiroğulları. Ankara: Araştırma. Lippolis, C. (2019). Parthian Nisa Landscape, topography and settlement planning. C. Maumer & M. Novák (Ed.). Urban Cultures of Central Asia from the Bronze Age to the Karakhanids: Learnings and conclusions from new archaeological investigations and discoveries. Proceedings of the First International Congress on Central Asian Archaeology held at the University of Bern, 4–6 February 2016 içinde (s. 73-84). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Lippolis, C. & Messina, V. (2015). From Parthian to Islamic Nisa. R. Rante (Ed.), Greater Khorasan: History, Geography, Archaeology and Material Culture (s. 39-50). Berlin-München-Boston: De Gruyter. https://doi.org/10.1515/9783110331707.39
• Makdisî (1991). Ahsenü’t-tekâsîm fî ma’rifeti’l-ekâlîm. Kahire: Mektebetü’l-Medbûlî.
• Mamedov, M., Zubanov, I., Ballyev, K., Moriset, S., Gandreau, D., Denega, R. & Papanov, M. (2005). The Parthian fortresses of Nisa, Turkmenistan: nomination of the ancient Parthian sites of Nisa for inclusion on the UNESCO World Heritage list by the Government of Turkmenistan. [Research Report] Government of Turkmenistan; UNESCO; CRAterre.
• Nesevî (1953). Sîretü’s-Sultân Celâlüddîn Menkübirtî (H. A. Hamdî, Thk.). Kahire: Dârü’l-Fikri’l-‘Arabî.
• Olbrycht, M. J. (2015). Parthian Cities and Strongholds in Turkmenistan. International Journal of Eurasian Studies, 2, 117-125.
• Özbayraktar, A. (2021). Me’mûnîler Devrinde Harezm (Siyasi, Sosyo-Ekonomik, Kültürel) (Doktora Tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Özbayraktar, A. (2023). Hârezm’de Me’mûnî Devleti’nin Kuruluşu. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, 6/2, 723-738.
• Sarîfînî (1414). el-Müntehab min Kitâbi’s-Siyâk li-Târîhi Nîsâbûr. (H. Haydar, Thk.). Beyrut: Dârü’l-Fikr.
• Sehmî (1987). Târîhu Cürcân. (M. A. Hân, Thk.) Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb.
• Sem‘ânî (1962). el-Ensâb (C. 1-13). (A. Y. Yemânî, Thk.). Haydarabad: Meclisu Dâiretü’l-Me‘ârifi’l-‘Osmâniyye.
• Sem‘ânî (1975). et-Tuhbîr fî’l-Mu‘cemü’l-Kebîr (C. 1-2). (M. S. Sâlim, Thk.). Bağdat: Riyâsetu Dîvânü’l-Evkâf.
• Sülemî (1998). Tabakâtü’s-sûfiyye. (M. A. Atâ, Thk.). Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Sümer, F. (1994a). Türkmenistan’da Tarihî Şehirler -I- Nesa. Türk Dünyası Tarih Dergisi, 91, 17-22.
• Sümer, F. (1994b). Türkmenistan’da Tarihî Şehirler -2- Nesa. Türk Dünyası Tarih Dergisi, 92, 11-16.
• Taberî (1387). Târîhü’t-Taberî – Târîhü’r-rüsûl ve’l-mülûk (C. 1-11). Beyrut: Dârü’t-Turâs.
• Usta, A. (2013). Türklerin İslamlaşma Serüveni – Sâmânîler. İstanbul: Yeditepe.
• Utbî (1334). Târîh-i Yemînî. (N. Z. Curfâdekânî, Frs. Çev.). Tahran: Kitâbfurûşî İbn Sînâ.
• Ya’kûbî (1422). el-Büldân. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye.
• Yâkût Hamavî (1995). Mu’cemü’l-büldân (C. 1-7). Beyrut: Dâru Sâdır.
• Yâkût Hamavî (1993). Mu‘cemü’l-üdebâ’ – İrşâdü’l-erîb ilâ ma‘rifeti’l-edîb (C. 1-7). (İ. Abbâs, Thk.). Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî.
• Zehebî (2003). Târîhü’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a’lâm (C. 1-15). (B. Avvâd, Thk.). Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî.
• Zekeriyyâ Kazvînî (t.y.). Âsârü’l-bilâd ve ahbârü’l-ibâd. Beyrut: Dâru Sâdır.
• https://www.who.int/en/news-room/fact-sheets/detail/dracunculiasis-(guinea-worm-disease) Erişim tarihi: 27.02.2024.