Hicri Beşinci Yüzyılda Zevi’l-erhâmın Mîrasçılığı Meselesi ve Mısır’da el-Mezhebu’d-dâric Uygulaması

Year 2016, Issue: 25, 31 - 62, 01.01.2016

İrfan İnce

Abstract

Zevi’l-erhâmın mîras hukukundaki statüsü sünnî fıkıh mezhepleri arasında
tartışmalı bir konudur; Hanefîler ve Hanbelîler zevi’l-erhâmın mîrasçı statüsüne
sahip olduğunu kabul ederken Mâlikîler ve Şâfi’îler bunun aksini savunur. Hicri
üçüncü yüzyılın ikinci yarısında Abbâsî halifesi tarafından zevi’l-erhâma mîrasçılık
statüsü tanımayan, dolayısıyla devletin mîrasla ilgili işlemlere doğrudan müdahalesine
imkân tanıyan bir düzenleme yapılmıştır. Toplumun değişik kesimlerinde
hoşnutsuzluğa sebep olan bu düzenleme, daha sonra değiştirilmiş ve zevi’lerhâmın
mîrasçılığını kabul eden yeni bir emirname yayınlanmış, böylece tartış-
malı bir konuda idarenin kontrolü sınırlandırılmıştır. Bu düzenlemelere paralel bir
şekilde Mâlikî ve Şâfi’î öğretileri zevi’l-erhâm konusunda önemli bir değişim sürecine
girmiş, iki aşamalı bu süreç sonucunda Hanefi ve Hanbelî mezheplerinin savundukları
konumlar geniş bir kabul görmüştür. Aynı dönem içerisinde Fâtımî
hâkimiyetindeki Mısır’da ihdâs edilen el-mezhebu’d-dâric uygulaması sünnî halka,
mîras hukuku konusunda sünnî öğretiden önemli bir şekilde farklılaşan Fâtımî
devletinin resmi mezhebi hükümleri yerine kendi mezheplerine göre muhâkeme
olunma imkânı tanımıştır. Ancak Mâlikî ve Şâfi’î mezheplerinde zevi’l-erhâmın
mîras hukukundaki statüsüyle ilgili yeni yaklaşımın el-mezhebu’d-dâric sistemin
içerisinde kabul görmesi mümkün olmamış, hukuki çoğulculuğun Mısır’daki bu
benzersiz örneği, Mâlikî mezhebinde zevi’l-erhâmla ilgili anılan yeni yaklaşımın
savunucularından olan bir sünnî âlimin onayıyla kaldırılmıştır.

Keywords

Mîras, Zevi’l-erhâm, Yargı, Ehl-i sünnet, İsmâ’iliyye, Hukuki Çoğulculuk

Discussions on the status of dhawi’l-arâm in the Islamic law of inheritance in the fifth century of Hegira and the regulation of al-Mazhabu’d-dâric in Egypt

Abstract

The Status of dhawi’l-arhâm in inheritance law is controversial between
the two groups of sunnî schools of law; the Hanafites and Hanbalites accept the
status of dhawi’l-arhâm as heirs whereas the Mâlikîtes and Shafiites hold the opposite
position. In the second half of the third century of the Hegira binding laws
denying the inheritance right of the dhawi’l-arhâm were issued by the Abbasid Caliph,
which gave the state the right to intervene directly in matters of inheritance.
This was met with disapproval, however, within various parts of the population.
To eliminate the complaints which arose as a result of this, a new regulation was
made recognizing dhawi’l-arhâm as the status of an heir. This practically came to
mean that the state control on a controversial subject was reduced. Similar state
regulations were repeated in Bagdad in the coming period within the interplay of
politics and doctrine of sunnî law. Accordingly, the position of the Mâlikîte and
Schafiite schools of law went through an important change concerning the status
of dhawi’l-arhâm in inheritance. This occurred in a two-stage evolution process
which resulted in the acceptance of the opposite position of the Hanafites and
Hanbalites. The invention of al-madhhabu’d-dâric in the judiciary system of the
Fatimid Egypt gave the sunnîs the right to be judged in courts based on the regulations
of their own madhhab instead of the regulations of the official madhhab of
the Fatimids which radically differed from those of the sunnî law, especially in the
field of inheritance law. But, the new position in the Mâlikîte and Shafiite schools
of law concerning the status of dhawi’l-arhâm was difficult to gain an official acceptance
in the judiciary system of al-madhhabu’d-dâric. This unique example of
legal plurality in Egypt was abolished with the approval of a sunnî scholar of the
Mâlikîte school who was an advocate of the new position.

Keywords

inheritance, dhawi’l-arâm, judiciary, ahlu’s-sunna, ismâ’iliyya, legal pluralism