طريقتان مفقودتان من طرق القراءة العثمانية: القباقبي والماهر

Yıl 2019, Sayı: 32, 165 - 182, 20.10.2019

Ahmet Gökdemir

Öz

تتناول المادة طريقتي القباقبي وماهر اللتين كانتا تدرسان في المدارس القرآنية في الممالك العثمانية من قبل، وأهملتا في العهد الاخير حتى صارتا نسيا منسيا بمرور الزمان ولا يعرف وجودهما الآن. وتطرقت أولا للطرق التي كان يتم قراءتها في المدارس العثمانية بتفاصيل موجزة قبل متابعة تفصيل الطريقتين المذكورتين في عناوين منفصلة، والتي تشكل الموضوع الرئيسي لهذه المادة، لمعرفة أهمية موقع هاتين الطريقتين في القراءة العثمانية. وفي هذا السياق، نظرًا لأن الطريق القباقبي هي إحدى الطرق المصنفة وفقًا لمناهج التعليم، تم ذكر المؤلف ومحتوى عمله، وبما أن الماهر هي واحدة من الطرق التطبيقية للقراءات، تم مناقشة طريقة تطبيقها فقط.

الهدف من هذا المادة هو الكشف عن الأسباب الكامنة وراء إهمال تدريس هاتين الطريقتين، اللتين تم تدريسهما في الممالك العثمانية وصارت في طي النسيان مع مرور الوقت. ونتيجة البحوث، استنتجت أن الطرق المذكورة تم إزالتها من المناهج التعليمية بسبب انخفاض الطلب على الدراسات القرائية ورغبة الطلاب في التحول إلى مناطق أخرى. إضافة إلى ذلك، استنتج أن ردود أفعال يوسف أفندي زاده، وهو أحد السلطات القرآنية العثمانية، والذين سلكوا طريقه، إلى القراءات الشاذة؛ قد أدى إلى ترك طريق القباقبي ونسيانها. وأما طريق ماهر، فقد حكم بأنه تم إزالته من المناهج التعليمية بسبب صعوبته.

Anahtar Kelimeler

العثمانية, القرآن, القراءة, القباقبي, ماهر

Two Missing Manners of the Ottoman Empire: Qabâqibî and Mâhir Manners

Öz

The article deals with Qabâqibî and Mahir tariqs (Quranic recital ways) which were used to be taught in the field of Qiraah education in early Ottoman era then fell off the map and later faded into oblivion in the last period of the Ottoman Empire so that they are not even known nowadays. In order to clarify the status of these ways in Ottoman Qiraah science, primarily the tariqs which were taught in Ottoman recital schools sketched out roughly then these two tariqs which constitutes the main subject of the article discussed in two separate headings. In this respect, since the Qabâqibî is a tariq graded according to the curricular curriculum, reference was made to the author and the content of the work together whereas the Mahir discussed by the manner of application only because it is a performance-oriented tariq in Qiraah.

The purpose of writing this article is to reveal the reasons behind taking off these two ways of Qiraah from the curriculum and its wear off by time. As a conclusion of the researches, it is observed that the decrease in the popularity of the Qiraah which consequently led its students to other fields resulted in the removal of the mentioned tariqs from education curriculum. In addition, it is concluded that the reactions of Yûsufefendizâde, who is one of the authorities in the Ottoman Qiraah field, and his followers to the extracanonical recitations brought about vanishing the Qabâqibî tariq in the course of time.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Qiraah, Qabâqibî, Mahir, Qur'an

Osmanlı’nın Kayıp İki Tariki: Kabâkıbî ve Mâhir Tarikleri

Öz

Makalede Osmanlı kıraat ilminde daha önceden okutulup da Osmanlı’nın son dönemlerinde unutulmaya yüz tutmuş, sonrasında ise tamamen unutulmuş; hâlihazırda ise Osmanlı’daki varlığı bile bilinmeyen Kabâkıbî ve Mâhir tariklerine değinilmiştir. Bu tariklere geçilmeden önce Osmanlı kıraat ilmindeki yerinin daha iyi anlaşılması açısından, genel hatlarıyla Osmanlı’da okutulan tarikler zikredilmiş; daha sonra da makalenin ana konusu olan tarikler ayrı başlıklar halinde incelenmiştir. Bu doğrultuda Kabâkıbî tariki, tedris müfredatına göre tasnif edilen tariklerden olduğundan, eserin müellifi ile içeriğine yer verilmiştir. Mâhir tarikinin kıraatlerin uygulamasına yönelik tariklerden olması hasebiyle de bahsi geçen tarikin uygulama şekli ele alınmıştır.

Makalenin yazılmasındaki amaç Osmanlı’da okutulup zamanla unutulmaya yüz tutan bu iki tarikin ve bunların zaman içerisinde tedris edilmeyişinin sebeplerinin açığa çıkarılmasını sağlamaktır. Araştırmalar sonucunda, kıraat ilmine rağbetin azalmasının ve bunun sonucunda kıraat tahsilinde bulunan talebelerin başka alanlara geçiş yapmak istemelerinin, zikri geçen tariklerin eğitim müfredatından kaldırılmasına sebebiyet verdiği kanaatine varılmıştır. Ayrıca Osmanlı kıraat ilmi otoritelerinden Yûsufefendizâde ile onun yolunu takip edenlerin şâz kıraatlere olan tepkilerinin, Kabâkıbî tarikinin zamanla unutulmasına sebep olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Mâhir tarikinin ise zorluğu sebebiyle zamanla müfredattan kalktığı yargısına varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Kur’ân, Kıraat, Kabâkıbî, Mâhir

Kaynakça

• Adıgüzel, Mehmet, “Kıraat İlminde Tarik-Senet Boyutu ve Konu İle İlgili Te’lif Edilen Eserler”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16 (2001): 233-257. Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûreddîn, el-Minehü’l-fikriyye ‘alâ metni’l-Cezerîyye, Mısır: [y.y.], h. 1308. Altıkulaç, Tayyar, “Bezzî”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), İstanbul : Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992, VI, 114-115. Altıkulaç, Tayyar, “Dûrî”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), İstanbul : Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994, X, 5-6. Altıkulaç, Tayyar, “İbn Muhaysın”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), İstanbul : Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999, XX, 209-210. Altıkulaç, Tayyar, “İbn Şenebûz”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), İstanbul : Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999, XX, 376-377. Altıkulaç, Tayyar, “İbnü’l-Cezerî”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), İstanbul : Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999, XX551-557. Altıkulaç, Tayyar, “Sıbtu’l-Hayyât”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), İstanbul : Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009, XXXVII, 89-90. Akdemir, Mustafa Atilla, “Kıraat Eğitiminde Tarikler”, Abdurrahman Gürses Anısına I. Kur’ân ve Kıraati Sempozyumu, Sakarya : Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2000. Akdemir, Mustafa Atilla, Kıraat İlmi Eğitim ve Öğretim Metodları, İstanbul : İFAV Yayınları, 2013. Akyüz, Abdullah, Osmanlı Kıraat Âlimleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Bennâ, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed, İthâfu Fuzalâi’l-Beşer, Thk. Şaban Muhammed İsmail, Beyrut : [y.y.], 1987. Duhânîzâde, Hâfız Muhammed Efendi, Sûfî Mesleki Sûretleri, İbrahim Efendi, 864, Süleymaniye Kütüphanesi. Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed, Şerhu Tayyibeti’n-Neşr, Kahire : Dâru’s-Sahâbe li’t-Türâs, 2005. Eğinî, Muhammed Hulusî, el-Mecmu‘ alâ Kırââti’t-takrîb, Üsküdarlı, 52. MÜİF Kütüphanesi. Eğinî, Muhammed Hulusî, Esâmî-i Kurrâ Defteri, Diyanet İşleri Başkanlığı Mushafları İnceleme Kurulu Arşivi. Eroğlu, Muhammed, “İbnü’l-Kabâkıbî”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), İstanbul : Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000, XXI, 97-98. Gökdemir, Ahmet, Ali b. Süleyman el-Mansûrî ve Meşhur Mısır Tariki Kurrâları, İstanbul : Ravza Yayınları, 2018. Gökdemir, Ahmet, “Ali b. Süleyman el-Mansûrî ve Osmanlı İlim Dünyasına Katkıları”, Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 44 (2017): 113-148. Gökdemir, Ahmet, “Köprülü Ailesinin Kur’ân ve Kıraat İlmine Katkıları”, İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi, 1 (2018): 331-355. Gökdemir, Ahmet, “Osmanlı’da Dâd Harfi Tartışmaları Bağlamında Ali b. Süleyman el-Mansûrî’nin Yeri”, Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2 (2017): 245-257. Hocazâde, Ahmed Hilmî, “Ravdatü’l-Kurrâ”, Sırât-ı Müstakîm Mecmuası, VI/148: 275. İbn Sivâr, Ebû Tâhir Ahmed b. Alî b. Ubeydillâh, el-Müstenîr, Feyzullah Efendi, 9. Millet Kütüphanesi; Nuruosmaniye, 91, 92, 95, Süleymaniye Kütüphanesi. İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Muhammed b. Muhammed, Ğâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-Kurrâ, [y.y.] : Mektebetü İbn-i Teymiye, 1351. İbnü’l-Cezerî, en-Neşr, Beyrut : Dârul Kütübi’l-İlmyye, [t.y.]. İbnü’l-Kabâkıbî, Şemsüddîn Muhammed b. Halîl el-Halebî, Îzâhu’r-rumûz ve miftâhu’l-künûz, Kılıç Ali Paşa, 23; Fâzıl Ahmed Paşa, 19, Süleymaniye Kütüphanesi. İbnü’l-Kabâkıbî, Îzahü’r-rumûz ve miftahü’l-künûz, Thk. Ahmed Halit Şükri, Dâr-u Ammâr, 2003. İbnü’l-Kabâkıbî, Şemsüddîn Muhammed b. Halîl el-Halebî, Mecma‘u’s-sürûr ve matla‘u’ş-şümûs ve’l-büdûr, Bağdatlı Vehbi, 31; Köprülü Fâzıl Ahmed Paşa, 27, Süleymaniye Kütüphanesi. İbnü’l-Kabâkıbî, Teysîru mâ fi’l-mustalâh, Esad Efendi, 29; Râgıb Paşa, 6:12-108, Süleymaniye Kütüphanesi. İslambulî, Mustafa b. Hasen, Mürşidü’t-talebe ilâ m‘arifeti turuki’t-Tayyibe, Hacı Selim Ağa, 29, Süleymaniye Kütüphanesi. İzmîrî, Ahmed b. Ömer b. Eyyûb, Hidâyetü’l-kurrâ, İbrâhim Efendi, 28/10: 57b-65a, Süleymaniye Kütüphanesi. Karaçam, İsmâil, Kur’ân’ın Nüzûlü ve Kıraati, İstanbul : Nedve Yayınları, 1981. Kastamonî, İsmâil Hakkı, İcâzetnâme, Yazma Bağışlar, 2870: 5a-b, Süleymaniye Kütüphanesi. Kılıç, Mehmet, Şâz Kıraatler Bağlamında Hasan Basrî Kıraati ve Özellikleri, Yalova: Yalova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Köprülüzâde Nûman Paşa, Risâle fi’l-kırâ’a, Erzincan, 8: 96a-105b, Süleymaniye Kütüphanesi. Madazlı, Ahmet, “İbn Sivâr”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), İstanbul : Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999, XX, 396. Mansûrî, Ali b. Süleyman, İcâzetnâme, Muhammed b. Suûd Üniversitesi Kütüphanesi, nr. y. Mansûrî, Ali b. Süleyman, İcâzetnâme, Reşid Efendi, 24, Süleymaniye Kütüphanesi. Mansûrî, Ali b. Süleyman, Risâle fî beyâni evcühi’t-Tekbîr fi’l-hatm, Fatih, 68: 1b-9b. Süleymaniye Kütüphanesi. Maşalı, Mehmet Emin, “Osmanlı Dönemi Tefsir Usûlü Çalışmaları”, İçinde? Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’ân Tefsirine Hizmetleri (Tebliğler ve Müzakereler), 245-294, İstanbul : [y.y.], 2011. Mertoğlu, M. Suat, “Yezîdî, Yahya b. Mübarek”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), İstanbul : Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013, XLIII, 524-525. Öge, Ali, 18. Yüzyıl Osmanlı Âlimlerinden Yusuf Efendizâde’nin Kıraat İlmindeki Yeri, Konya: Hüner Yayınları, [t.y.]. Rûmî, Muhammed Emîn er-Rûmî, Umdetü’l-hullân fî îzâhi Zübdetü’l-irfân, İstanbul : Âsitâne, [t.y.]. Sehâvî, Muhammed b. Abdurrahman, ed-Dav’ü’l-lâmi‘ li ehli’l-karni’t-tâsi‘, Beyrut : Dâru Mektebeti’l-Hayat, [t.y.] Sıbtu’l-Hayyât, Ebû Muhammed Abdullah b. Alî b. Ahmed el-Bağdâdî, el-Mübhic, Feyzullah Efendi, 11. Millet Kütüphanesi. Sürûrî, Süleyman, İcâzetnâme, Galata Mevlevihânesi, 129: 5a-b, Süleymaniye Kütüphanesi. Sütşurup, İhsan, İbnü’l-Kabâkıbî ve Mecma‘u’s-Sürûr ve Matla‘u’ş-Şümûs ve’l-Büdûr Adlı Eserinin İncelenmesi, İstanbul: İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, 2018, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi).. Şakir Efendi, Muhammed, Muhtasar fi’l-kırâa, Tırnovalı, 9: 11b-14b, Süleymaniye Kütüphanesi. Tabbâh, Muhammed Râğıb b. Mahmûd b. Hâşim b. es-Seyyid Ahmed el-Halebî, İ‘lâmü’n-nübelâ bi-târîhi Ha-lebe’ş-Şehbâ, Nşr. Muhammed Kemâl, Halep : Dâru’l-Kalemi’l-Arabiyyi, 1923. Tetik, Necati, “Kıraat Eğitiminin Dünü, Bugünü, Yarını ve Kıraat Eğitiminde Meslekler”, Kur’ân ve Tefsir Araştırmaları IV, İstanbul : Ensar Neşriyat, 2002, 147-167. Tobay, Ahmet, Yusuf Efendizâde Abdullah Hilmî ve Hadis Şerhçiliğindeki Yeri, İstanbul: Marmara Üniversitesi, 1991, (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Uğur, Mücteba, “A‘meş”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991, III, 54. Uleymî, Abdurrahmân b. Muhammed b. Abdirrahmân el-Makdisî el-Hanbelî, el-Ünsü’l-celîl bi-târîhi’l-Kudüs ve’l-Halîl, Thk. Adnân Yunus Abdulmecîd, Ammân: Mektebetü Dandîs, [t.y.]. Yazçiçek, Ramazan, “Bilgi Değeri Açısından Cefr ve Ebced (Harfler ve Rakamlar Metafiziği), Milel ve Nihal, (2004), 75-114. Yûsufefendizâde, Risâle fî reddi’l-kırâ’âti bi’ş-şevâz, Fatih, 68/2: 11-22 ve 5328/2: 43b-57b; Laleli, 22/4: 107-118; İbrâhim Efendi, 28/12: 69-81, Süleymaniye Kütüphanesi. Yüksel, Ali Osman, “İbnü’l-Cezeri’nin Tayyibetü’n-Neşr’i ve Özellikleri”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7-10 (1989-1992): 275-323.