Kur’ân’ın Anlaşılmasında Hitâbî Dilin Bir Özelliği Olarak Takdîm-Te’hîr Üslûbu: Mü’min Sûresi 46. Ayet Örneği

Yıl 2024, Sayı: 41, 35 - 60, 30.06.2024

Sevim Gelgeç

https://doi.org/10.56361/usul.1463351

Öz

Kur’ân-ı Kerim’in tarihsel bağlamının yanı sıra metin yapısına ait özelliklerinin bilinmesi, onun anlaşılması ve yorumlanması açısından son derece önemlidir. Çünkü bu metinsel özellikler ilk muhatapların diliyle çok yakından alakalıdır. Bilindiği üzere ilâhî kelamın ilk muhatapları, yazılı kültür alışkanlığına sahip olmayan, sözlü gelenek ve düşünce tarzını benimsemiş kimselerden müteşekkildi. Bu çerçevede toplumun gündelik dil özelliklerinin, Hz. Peygamber’e (a.s.) sözlü şekilde nâzil olan Kur’ân’a yansıdığını söylemek mümkündür. Bu makalede öncelikle, sözlü dilin bir özelliği olarak takdîm-te’hîr üslûbu üzerinde durulmuş, bunun bir örneği olarak Mü’min Sûresi 46. ayet incelenmiştir. Zira makale, söylenen söze dikkat çekmek için kullanılan takdim-te’hîr üslûbunun, ayetlerin doğru anlaşılmasına katkı sağlayabileceği iddiasındadır. Ayrıca, şifâhî söz kitabî metne dönüştüğünde, ilk anda fark edilemeyen takdim-te’hîr gibi sözlü dile ait bir özelliğin, ancak o sözün bağlamının tespiti ile izâle edileceği belirtilmelidir. Bu doğrultuda çalışmada, örneklem olarak Mü’min Sûresi 46. ayet değerlendirilmiştir. Söz konusu ayet, ilk olarak kendi tarihsel zemininde ele alınmış, müşriklerin Hz. Peygamber’i (a.s.) öldürme planları yaptıkları bir atmosferde, Rasûlü ve müminleri cesaretlendirmek aynı zamanda teskin etmek üzere nâzil olduğu görülmüştür. Dolayısıyla bu makale, Kur’ân’ın hitabî dilinin kitâbî metne dönüşmesiyle birlikte ayetlerin kaybolan bağlamının tespit edilmesi gerektiği ve takdim-te’hîr gibi toplumun gündelik dilinde var olan özelliklerin anlama katkı sunabileceği varsayımıyla kaleme alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Mü’min Sûresi 46. Ayet, Sözlü Dil, Üslup, Takdîm-Te’hîr

أسلوب التقديم والتأخير كخاصية في لغة الخطاب ودورها في فهم القرآن الآية 46 من سورة المؤمن أنموذجاً

Öz

إن معرفة السياق التأريخي للقرآن ومعرفة خصائص بُنيته النصية مهمة للغاية في فهمه وتفسيره كون هذه الخصائص النصية قريبة العلاقة من لغة المجتمع الذي نزل بلغته. وكما هو معلوم فإن الكلام الإلهي الموجه للمخاطبين الأوائل ليسوا أصحاب ثقافة اعتادت الكتابة، وإنما ثقافة تشكلت من مبدأ اعتناق التقليد القولي والفكري. وفي هذا الإطار يمكن القول بأن الخطاب القرآني القولي النازل على النبي يعكس الخصائص اللغوية للغة المجتمع اليومية،ولهذا تبدأ المقالة بدراسة أسلوب التقديم والتأخير بصفته خصيصة من خصائص اللغة القولية، موضحةٌ بالآية 46 من سورة المؤمن كمثال لها،وذلك لتركيزها على إبراز ادعاء أن هذا الأسلوب يساهم في الفهم الصحيح للآيات من حيث قوة استعماله في التأكيد ولفت الانتباه. ويضاف إلى ذلك أن هذا الأسلوب قد لا يظهر بمجرد تحويل الكلام الشفوي إلى متن مكتوب وإنما يمكن تحديده من خلال سياق الكلام، ولإبراز ذلك تم تناول الآية تاريخياً فتبين أنها نزلت تتحدث عن تخطيط المشركين لقتل النبي، وتشجيع الرسول والمؤمنين وتطمينهم، وبناءً على ذلك فإن ضرورة هذه المقالة من ضرورة البحث عن السياق المفقود ليس مع تحول لغة القرآن من المشافهة إلى الكتابة فقط وإنما من خلال خصائص لغة المجتمع اليومية كالتقديم والتأخير وما لهما من أهمية في فهم النص.

Anahtar Kelimeler

التفسير, الآية 46 سورة المؤمن, اللغةالقولية, الأسلوب, التقديم والتأخير

Taqdīm-Te'hīr Style as a Feature of Rhetorical Language in the Understanding of the Qur'ān: The Example of Verse 46 of Surah Al-Mu'min

Öz

Knowing the historical context of the Holy Qur'an as well as its textual features is extremely important for its understanding and interpretation. As is known, the first interlocutors of the divine word consisted of people who did not have the habit of written culture and adopted the oral tradition and way of thinking. In this framework, it is possible to say that the characteristics of the daily language of the society were reflected in the Qur'an, which was revealed to the Prophet (pbuh) as an oral address. In addition, it should be stated that when the spoken word turns into a scriptural text, a feature of the spoken language, such as taqdı̄m-te'hīr, which cannot be recognised at first, can only be eliminated by determining the context of that Word. Therefore, in this article, it is emphasised that the lost context of the verses should be identified with the transformation of the Qur'an's rhetorical language into a scriptural text and that the features such as taqdı̄m and ta'hīr that exist in the everyday language of the society can contribute to the understanding.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Sūrah al-Mu’min Verse 46, Oral language, Style, Takdîm-Te

Kaynakça

• ‘Abbâs, Faḍl Hasan. el-Belâġa fünûnuhâ ve efnânuhâ:‘ilmü’l-beyân ve’l-bedî‘. Ummân: Daru’l-Furkân, 2017.
• ʿAbdülḳâhir el-Cürcânî, Ebû Bekr ʿAbdülḳâhir b. ʿAbdirraḥman b. Muḥammed. Delâilu’l-iʿcâz fî ʿilmi’l-meʿânî. thk. Maḥmûd Muḥammed Şâkir Ebû Fahr. Kahire; Cidde: Dâru’l-Medenî, 1413/1992.
• Aḫfeş el-Evsaṭ, Ebu’l-Ḥasen el-Mucâşiʿî el-Belḫî. Meʿâni’l-Ḳur’ân, thk. Hudâ Maḥmûd Ḳırâʿa. 2 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Ḫâncî, 1411/1990.
• Aksoy, Soner. Kur’an’daki Haberler Neyin Habercisidir -İnşâî Bir Okuma-. İstanbul: Kitâbî Yayınları, 2023.
• ‘Ali, Ahmed İsmail Hassan. “Mine’l-Ḫasâisi’l-Belâġıyye li’t-taḳdîm ve’t-te’ḫîr fi’l-Kur’âni’l-kerîm”. Şarkiyat Araştırmaları Dergisi 14/39 (2014): 127-148.
• Altay, Vildan. Hitâbî Dilin Kitâbî Metne Yansıması: Abese Sûresi Örneği. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Ay, Mahmut. Kur’an Kıssalarını Sîret Bağlamında Okumak -Hz. Musa Kıssası Örneği-. İstanbul: Ensar Yayınları, 2017.
• Belâẕurî, Aḥmed b. Yaḥyâ b. Câbir. Ensâbu’l-eşrâf. thk. Suheyl Zekkâr - Riyâḍ ez-Ziriklî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1417/1996.
• Beysûnî, Abdülfettâh Feyyûd. ‘İlmü’l-beyân. Kahire: Müessesetü’l-Muhtâr, 2015.
• Câbirî, Muhammed ‘Âbid. Siyer Eşliğinde Kur’an’ı Anlamak Fehmü’l-Kur’an Nüzul Sırasına Göre Tefsir. çev. Muhammed Coşkun. 3 Cilt. İstanbul: Mana Yayınları, ts.
• Debûsî, Ebû Zeyd ʿAbdullâh b. Muḥammed b. ʿOmer b. ʿÎsâ. Taḳvîmu’l-edille fî’l-uṣûli’l-fıḳh. thk. Ḥalîl Muḥyîddîn el-Meyyis. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1421/2001.
• Dindi, Emrah, “Kur’an’ın Takdim ve Tehirli Söz Yapılarının Edebî Değeri ve 7. Yüzyıl Arapların Dili Kullanım Zevk ve Âdetleriyle İlişkisi”, Tefsir Araştırmaları Dergisi, 7/1 (2023), 142-167.
• Ebher, Hâdî Muhammed. “Arâu’l-Ferrâ el-mefkûde min kitâbi Meâni’l-Kur’ân min hilâli Tefsîri’s-Sa'lebî”. Mecelletü Ôrûk 8/4 (2015).
• Ebû Ḥayyân, Muḥammed b. Yûsuf b. ʿAlî b. Yûsuf b. Ḥayyân el-Endelüsî. el-Baḥru’l-muḥîṭ fî’t-tefsîr. thk. Ṣıdḳî Muḥammed Cemîl. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420.
• Ebû Zeyd, Nasr Hâmid. İlahi Hitabın Tabiatı. çev. Mehmet Emin Maşalı. Ankara: Kitâbiyât Yay., 2001.
• Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, Cemâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. ʿAlî b. Muḥammed el-Bağdâdî. Zâdu’l-mesîr fî ʿilmi’t-tefsîr. thk. ʿAbdurrezzâḳ el-Mehdî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1422.
• Elik, Coşkun, Hasan-Muhammed, İndirildiği Dönem Işığında Kur’an Tefsiri Tevhit Mesajı, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları, 2016.
• Fidan, Ayşenur. Kur'ân Dilinde Mekkî ve Medenî Ayetlerin Bütünlüğü. İstanbul: Kitâbî Yayınları, 2022.
• Gengil, Veysel. Mâtürîdî’de Tefsirin İmkânı. İstanbul: İz Yayıncılık, 2021.
• Gezer, Süleyman. Sözlü Kültürden Yazılı Kültüre Kur’an. Ankara: Ankara Okulu, 2008.
• Görgün, Tahsin. Anlam ve Yorum. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2003.
• Hâkim el-Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme. et-Tehẕîb fi’t-tefsîr. thk. Abdurrahman b. Süleyman es-Sâlimî. Kahire; Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Mısrî; Dâru’l-Kütübi’l-Lübnânî, 1440.
• Ḫalîl b. Aḥmed, Ebû ʿAbdurraḥmân el-Ḫalîl b. Aḥmed el-Ferâhîdî. Kitâbu’l-ʿayn. thk. Mehdî el-Maḫzûmî - İbrâhîm es-Sâmerrâʾî. 8 Cilt. Tahran: el-Matbaatu Usve, ts.
• Hökelekli, Kadriye. Arap Dilinde Söylem Düzeyleri ve Bağlamları. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2021.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. Tefsîru’t-tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Beyrut: Müessesetü’t-Târîh, ts.
• İbn ʿAṭiyye, Ebû Muḥammed ʿAbdulḥaḳ b. Ğâlib b. ʿAbdirrahman b. Temmâm el-Endelûsî. el-Muḥarreru’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-ʿazîz. thk. ʿAbdusselâm ʿAbduşşâfî Muḥammed. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1422.
• İbn Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed el-Kazvînî el-Hemedânî. es-Ṣâḥibî fî fıḳhi’l-luġa. thk. Ömer Faruk et-Tebbâr. Beyrut: Mektebetü’l-Meârif, 1993.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâdüddîn İsmail b. Ömer. Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘azîm. thk. Sâmi b. Muhammed Selame. 9 Cilt. Beyrut: Daru Tayyibe, 1999.
• İsbehânî, İsmail b. Muhammed b. Fadl b. Ali el-Kuraşî et-Talîhî et-Teymî. Kitâbu Delâili’n-nübüvve. thk. Muhammed Muhammed el-Haddâd. 1 Cilt. Riyad: Daru Tayyibe, 1409.
• ‘İz b. ‘Abdisselâm, Ebû Muhammed ‘İzzuddîn ‘Abdülazîz b. ‘Abdisselâm b. Ebi’l-Kâsım b. el-Hasen es-Sülemî ed-Dimeşkî. Tefsîru’l-Kur’an. thk. Abdullah b. İbrahim el-Vehbî. 3 Cilt. Beyrut: Daru İbn Hazm, 1996.
• Keleş, Ahmet. “Ayetlerdeki Takdim ve Tehirlerin Kur’an Tercümelerinde Neden Olduğu Problemler -Sûre-i Bakara Örneği-”. Kur’an Mealleri Sempozyumu -Eleştiriler ve Öneriler- (24-26 Nisan 2003, İzmir) ed. Ömer Dumlu, Hüseyin Yaşar, Mustafa Özel, Muammer Erbaş, Ziya Şen. 232-250. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2007.
• Koç, Turan. Dilin Ötesi Kur’ân’ın Dil ve Uslübu Üzerine. İstanbul: İz Yayıncılık, 2018.
• Koç, Turan. “Kur’an Dili Açısından Söz-Anlam İlişkisi”. Van, Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kur'ân ve Dil -Dilbilim ve Hermenötik- Sempozyumu, 2001.
• Mâlik b. Enes, Ebû ‘Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Ebî Âmir el-Asbahî el-Yemenî. Muvattâ el-İmâm Mâlik b. Enes Rivâyetü İbni’l-Kâsım. thk. Seyyid Muhammed b. Ulvî b. Abbâs el-Mâlikî. 1 Cilt. Abû Dabî: el-Mecmeu’s-Sekâfî, 2004.
• Maral, Cüneyt. “Taberî Tefsirinde Belağî Üsluplar (İstifham, Nidâ, Takdîm, Tehir, İtnâb ve İ’câz)”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/11 (2019).
• Matlub, Ahmed. Mu’cemu’l-mustalahati’l-belağa ve tatavvuruha. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 2005.
• Mâtürîdî, Ebû Mansur Muhammed b. Mahmûd. Te’vîlâtü Ehli’s-Sünne. thk. Mecdî Bâsellûm. 10 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2005.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-Bağdâdî. Tefsîru’l-Mâverdî. thk. Abdülmaksûd b. Abdürrahîm. 6 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Muḳâtil b. Suleymân, Ebû’l-Ḥasen Muḳâtil b. Suleymân el-Belḫî. Tefsîru Muḳâtil b. Suleymân. thk. Ahmed Ferîd. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2003.
• Müftüoğlu, Ömer. Bugünün Müslümanının Kur’an’la İletişimi. Ankara: Otto Yayınları, 1. Basım, 2012.
• Müseyrî, Münîr Mahmûd. Delâlâtü’t-takdîm ve’t-te’hîr fi’l-Kur’ani’l-Kerîm. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1426.
• Nesefî, Ebû’l-Berekât ʿAbdullâh b. Aḥmed, Medâriku’t-tenzîl ve ḥaḳâîḳu’t-teʾvîl, Dımeşk: Daru’l-Fikr, ts.
• Okuyan, Mehmet. Kur’ân’ı Kerim’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyamet-Ahiret Süreci. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2013.
• Özsoy, Ömer. “Çeviri Kuramı Açısından Kur’an Çevirisi”. 2. Kur’an Sempozyumu (Türkiye-Ankara, 4-5 Kasım 1995). ed. Mehmet Akif Ersin, İzzet Karatay, Fevzi Özkan. 253-270. Ankara: Bilgi Vakfı Yayınları, Ekim 1996.
• Râzî, Ebû ʿAbdillâh Faḫrüddîn Muḥammed b. Ömer b. Ḥüseyn. Mefâtîḥu’l-ğayb. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1420.
• Sekkakî, Ebû Yaʿḳûb Yûsuf b. Ebî Bekr b. Muḥammed b. ʿAlî. Miftâḥu’l-ʿulûm. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1987.
• Semânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdülcebbâr İbn Ahmed el-Mervezî et-Temîmî. Tefsîru’l-Kur’ân. thk. Yâsir b. İbrahim - Ğuneym b. Abbâs Ğuneym. Riyâd-Suûdiyye: Daru’l-Vatan, 1418.
• Sîbeveyhi, Ebî Bişr Amr b. Osman b. Kanber. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Harun. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1996.
• Suyûṭî, Ebü’l-Fażl Celâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr b. Muḥammed el-Ḫuḍayrî. el-İtḳân fî ʿulûmi’l-Ḳur’ân. thk. Muḥammed Ebû'l-Faḍl İbrâhîm. 4 Cilt. b.y.: el-Heyʾetu’l-Mıṣriyyeti’l-ʿAmme li’l-Kuttâb, 1394/1974.
• Suyûṭî, Ebü’l-Fażl Celâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr b. Muḥammed el-Ḫuḍayrî, el-İtḳân fî ʿulûmi’l-Ḳur’ân (Suudi Arabistan: Merkezü’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, ts.)
• Şâṭıbî, İbrâhîm b. Mûsâ el-Laḫmî el-Ğırnâṭî. el-Muvâfaḳât. thk. Ebû ʿUbeyde Meşhûr b. Ḥasen es-Selmân. 7 Cilt. Huber: Dâru İbn ʿAffân, 1417/1997.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Abdullah. Fethu’l-Kadîr. Beyrut: Daru İbn Kesîr-Daru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1414.
• Şulul, Kasım. İlk Kaynaklara Göre Hz. Peygamber Devri Kronolojisi. İstanbul: İnsan Yayınları, 5. Basım, 2014.
• Ṭaberî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî. Câmiʿu’l-beyân fî teʾvîli âyi’l-Ḳur’ân. thk. İslam Mansur Abdülhamîd. 12 Cilt. Kahire: Daru’l-Hadis, 2010.
• Ṭaberî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî. Câmiʿu’l-beyân fî teʾvîli âyi’l-Ḳur’ân. thk. Aḥmed Muḥammed Şâkir. 24 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1420.
• Tekin, Ahmet. “Kur’an’da Takdîm-Tehir’in Gerekçeleri” Batman Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Hakemli Dergisi, 1/1 (2017): 31-44.
• Tekin, Ahmet. Kur’an-ı Kerim’de Takdim-Tehir ve Anlam Üzerindeki Etkisi. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Uzun, Nihat. Kur’an Dilinin Özellikleri. ed. M. Duran Çalışkan. İstanbul: KURAMER, 2021.
• Zeccâc, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. es-Serî. Meʿâni’l-Ḳur’ân ve iʿrâbuhu. thk. ʿAbdulcelîl ʿAbduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: ʿÂlemü’l-Kütüb, 1408/1988.
• Zemaḫşerî, Ebû’l-Ḳâsım Maḥmûd b. ‘Omer. el-Keşşâf ʿan ḥaḳâîḳı ğavâmiḍi’t-tenzîl. Kahire: Daru’l-Hadis, 2012.
• Zemaḫşerî, Ebû’l-Ḳâsım Maḥmûd b. ʿOmer. el-Keşşâf ʿan ḥaḳâîḳı ğavâmiḍi’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1407.
• Zerkeşî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. ʿAbdullâh b. Bahâdır eş-Şâfiʿî. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳur’ân. thk. Muḥammed Ebu’l-Faḍl İbrâhîm. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâʾi’l-Kutubi’l-ʿArabiyye, 1376/1957.