ÇAĞDAŞ UYGUR DEYİMLERİNDE YÖNELİM METAFORLARININ KULLANIMI

Yıl 2024, Sayı: 23, 1 - 8, 11.06.2024

Yusuf Ulusoy

https://doi.org/10.46400/uygur.1419036

Öz

Metafor, eski dönemlerden itibaren araştırılan bir söz sanatıdır. Aristo ile temelleri atıldığı kabul edilir. Metafor, günümüze kadar pek çok araştırmacı tarafından araştırılmıştır. Metaforlar düşüncelerimizin sınırları kadar şekillenir. Metafor, konuşma biçiminden ziyade bir düşünme biçimidir. Hayat tecrübelerimiz ve hayal gücümüz metafor üretmemize yardımcı olur. Gündelik hayatta kullandığımız kelimelerin yanında eylemlerimizde ve düşüncelerimizde metaforlardan yararlanırız. Metaforlar, klasik ve çağdaş yaklaşımlar olarak ikiye ayrılır. Çağdaş metaforun temelleri 1980 yılında G. Lakoff ve M. Johnson tarafından ortaya atılır. Çalışmamızın konusunu oluşturan yönelim metaforları, uzay/mekân istikameti ile ilişkili olan metafor türüdür. Yönelim metaforları, yukarı-aşağı, içeri-dışarı, ön-arka, beri-öte, merkez-çevre ekseninde kurulur. Yönelim metaforları arasında bir sistem vardır. Yukarı yönelim iyi durumu verirken aşağı yönelim kötü durumu verir. Çağdaş Uygur Türkçesinde bazı deyimler metafor yoluyla yapılır. Deyimlerin bazıları, herhangi bir edat kullanılmadan “yön” kavramının metaforik olarak kullanılmasıyla oluşur. Deyim, Çağdaş Uygur Türkçesinde “turaqliq ibare” ya da “idiyom” kelimeleri ile karşılanır. Edebî eserlerde, günlük konuşmalarda metafor yoluyla kurulmuş deyimler kullanılır. Yönelim metaforu ile kurulan Çağdaş Uygur deyimlerini incelemek çalışmamızın amacıdır.

Anahtar Kelimeler

Deyim, Metafor, Yönelim Metaforları, Mecaz Anlam, Uygur Türkçesi

THE USE OF ORIENTATIONAL METAPHORS IN CONTEMPORARY UYGHUR IDIOMS

Öz

Metaphor is an art of speech that has been researched since ancient times. It is accepted that its foundations were laid with Aristotle. Metaphor has been researched by many researchers until today. Metaphors are shaped by the limits of our thoughts. Metaphor is a way of thinking rather than a way of speaking. Our life experiences and imagination help us produce metaphors. In addition to the words we use in daily life, we use metaphors in our actions and thoughts. Metaphors are divided into classical and contemporary approaches. The foundations of contemporary metaphor were laid by G. Lakoff and M. Johnson in 1980. Orientation metaphors, which are the subject of our study, are a type of metaphor related to the direction of space/place. Orientation metaphors are constructed on the axis of up-down, in-out, front-back, close-further, center-periphery. There is a system among orientation metaphors. Upward orientation gives a good situation, while downward orientation gives a bad situation. Some idioms in Contemporary Uyghur Turkish are made through metaphor. Some of the idioms are formed by using the concept of "direction" metaphorically without using any preposition. The idiom is met with the words "turaqliq ibare" or "idiyom" in contemporary Uyghur Turkish. Idioms formed through metaphor are used in literary works and daily conversations. The aim of our study is to examine Contemporary Uyghur idioms established with the metaphor of orientation

Anahtar Kelimeler

Idiom, Metaphor, Orientational Metaphors, Figurative Meaning, Uyghur Turkish

Kaynakça

• Abdurésit, Ayşemgül (2015). “Uygur Dilinde “El” Kelimesiyle Kurulan Deyimler Üzerine İnceleme”. Şincañ İctimaiy Penler Tetqiqati, 4: 66-72.
• Akın, Cüneyt (2017). “Kırgız Atasözlerinde Yönelim Metaforu Kullanımı”. Türk Dünyası, Dil ve Edebiyat Dergisi, 44: 10.
• Aksan, Doğan (2006). Anlam Bilim. Ankara: Engin Yayınevi.
• Aksan, Doğan (2015). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksan, Doğan. (2004). Türkçenin Sözvarlığı. Ankara: Engin Yayınevi.
• Eliade, Mircea (2003). Dinler Tarihine Giriş. (çev.: Lale Arslan). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Erdem, Melek (2003). Türkmen Türkçesinde Metaforlar. Ankara: KÖKSAV.
• Erdem, Melek (2014). “İsmail Bey Gaspıralı’nın Fikrî Eserlerindeki Metaforlar Üzerine”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 4: 91-106.
• Gen, Sıla (2012) “Tahsin Yücel’in Salaklık Üstüne Denemesi’nde Yönelim Metaforları”. Prof. Dr. Mine Mengi Adına Türkoloji Sempozyumu (20-22 Ekim 2011) Bildirileri. Adana: Çukurova Üniversitesi Yayınları.
• Hazirqi Zaman Uyġur Tiliniñ İzahliq Luġiti (2011). Ürümçi: Xinjiang Xelq Neşiriyati.
• Kittay, E. Feder (1989). Metaphor Its Cognitive Force and Linguistic Structure. Clarendon Press Oxford.
• Lakoff, George vd. (2015). Metaforlar: Hayat, Anlam ve Dil. (çev.: Gökhan Yavuz Demir). İstanbul: Paradigma Yayıncılık.
• Micit, Abduqeyyum (2012). “Uygur Atasözleri ve Deyimlerindeki Avcılık Kültürünün İzleri”. Şincañ İctimaiy Penler Tetqiqati, 4: 47-54.
• Qadiri, Resul Harut (2012). Uyġur İdiyomliri Luġiti. Ürümçi: Şincañ Xelq Neşriyati.
• Tekin, Talat (1994). Tunyukuk Yazıtı. Ankara: Simurg.
• Tekin, Talat (2014). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.