16. Yüzyılın Sonlarında Balkanlarda Bir Maden İşletmesi: Kamengrad Demir Madeni

Year 2020, Volume: 5 Issue: 2, 587 - 610, 30.09.2020

Mehtap Çelik

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.775960

Abstract

Bu makalede, Osmanlı maliyesinin en önemli gelir kaynaklarından birisi olan maden işletmelerin örgütlenme ve yönetim biçiminin mikro düzeyde bir örnekle irdelenmesi amaçlanmaktadır. Osmanlı iktisat tarihi üzerine yapılan çalışmalarda, klasik dönemde madenler üzerine yapılan araştırmalar oldukça azdır. Bu nedenle araştırmamız, Osmanlı malî ve idarî tarihine katkı sağlaması açısından oldukça önemlidir.
Fatih döneminde Anadolu ve Balkanlarda önemli bir güç haline gelen Osmanlı devletinin, bu bölgelerde bulunan maden ocaklarını neredeyse tamamıyla ele geçirerek hem malî hem de askerî açıdan kendi kendine yeterlilik politikasına da yön verebildiği ve maden ocaklarının işleyişini kontrol altından tutup, üretimin aksamaması için klasik dönemin başlarından itibaren sürekli maden kanunnameleri yayınlayarak, madenlerin hukukî statüsünü sağlamlaştırmaya çalıştığı görülmektedir.
Balkanların fethinden sonra Osmanlı devleti maden ocaklarına büyük önem vermiş, atıl olan madenlerde gerekli düzenlemeleri yaparak işletmeye başlamıştır. Bilindiği gibi Balkanlar, gümüş, demir ve bakır maden yatakları bakımından zengin bir bölgeydi. Çalışmamıza konu olan maden işletmesinin bulunduğu Bosna’da altın ve gümüş madenlerinin yanında oldukça verimli demir madenleri de bulunmaktaydı. İşte bunlardan birisi de 16. yüzyılın sonlarına doğru işletmeye açılan Kamengrad demir madenidir.
Osmanlı askerî sanayisinin ihtiyaç duyduğu önemli hammaddelerden birisini sağlayan Kamengrad demir madeni askerî amaçlarla kullanıldığından devlet yardımı ve denetimi altında işletilmiştir. Madenin ve aynı zamanda maden reâyâsının korunmasında da son derece hassas davranan devlet, bu maden ocağında üretimin aksamadan devam etmesi için gerekli bütün önlemleri almış ve böylece genelde ordunun özelde ise etraftaki kalelerin top mermisi mühimmatını sağlamaya çalışmıştır.

Keywords

Bosna,, Kamengrad,, maden,, demir,, top mermisi

A Mining Processing Facility in the Balkans during the Late 16th Century: Kamengrad Iron Mine

Abstract

In this paper, the form of organization and management of iron facilities that were among the important resources of revenue for the Ottoman state treasury is aimed to be elaborated by focusing on a micro-scale geography. The number of studies concentrating on the issue of mining facilities is very limited amongst the studies focusing on the Ottoman economic history and conducted for the classical era. Hence, this study is important as a contribution to the Ottoman financial and administrative history.
It is observed that the Ottoman Empire turning into an important power in the Anatolia and Balkans during the era of Fatih Sultan Mehmet captured almost all of the mining sites in these territories as it facilitated self-sufficiency policy of the Empire in terms of both financial and military concerns, and consequently tried to improve the legal status of mining sites by continuously issuing mining code of laws (kanunnâme) starting from the beginning of the classical era in order to keep the mining facilities under control and to prevent disruption in production.
After its conquest of Balkans, the Ottoman Empire assigned a great deal of importance to mines, and started to operate idle mines by taking the necessary steps. As it is known, Balkans was a region of rich silver, iron and copper ores. There were rich mines of iron in Bosnia, where the case study area is located, in addition to gold and silver mines. And one of these mines was Kamengrad iron mine that was put into operation towards the end of the 16th century.
Kamengrad iron mine providing one of the important raw materials required in the Ottoman manufacturing system industry was operated under the control and auspices of the state as it was used for military purposes. The Empire acting sensitively in the protection of both the mines and reâyâ (the Ottoman subject class composed of mainly peasants and farmers) working in these mines took all the necessary precautions in order to sustain the production of iron in this mine without any interruption, and by doing so, tried to meet, in general, the army’s, and in particular nearby castles’ demand for cannonball ammunition.

Keywords

Bosna, Kamengrad, mine, ıron, cannonball

References

• Arşiv Kaynakları T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi Divan-ı Hümayun Mühimme Defterleri A.DVNSMHM.d. 10/300 A.DVNSMHM.d. 10/301 A.DVNSMHM.d. 10/302 A.DVNSMHM.d.16/47 A.DVNSMHM.d. 16/127 A.DVNSMHM.d. 19/80 A.DVNSMHM.d. 19/82 A.DVNSMHM.d. 19/636 A.DVNSMHM.d. 23/243 A.DVNSMHM.d. 23/306 A.DVNSMHM.d. 23/333 A.DVNSMHM.d. 23/779 A.DVNSMHM.d. 26/744 A.DVNSMHM.d. 27/151 A.DVNSMHM.d. 33/669 A.DVNSMHM.d. 39/526 A.DVNSMHM.d. 75/178 A.DVNSMHM.d. 78/1784 A.DVNSMHM.d. 129/746 Maden Mukâta’ası Kalemi Defterleri D.MMK.d. 22697 İbnü’l-Emin Tasnifi, Me’âdin İE.MDN. 3/178; 1/1 Araştırma Eserleri Agoston, Gabor, Barut, Top ve Tüfek: Osmanlı İmparatorluğu’nun Askeri Gücü ve Silah Sanayisi, Çev. Tanju Akad, İstanbul 2006. Akdağ, Mustafa, Türkiye’nin İktisâdî ve İçtimâî Tarihi, Tekin Yayınevi, Ankara 1979. Akgündüz, Ahmet, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, I. Kitap Osmanlı Hukukuna Giriş ve Fatih Kanunnameleri, Fey Vakfı, İstanbul 1990. Altunbay, Mustafa, “Klasik Dönemde Osmanlı’da Madencilik”, Türkler, C.X, Ankara 2003, s. 791-801. Altunbay, Mustafa, Osmanlı Döneminde Bir Maden İşletmesinin Tarihi Süreci: Sidrekapsi, (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2010. Anhegger, Robert, Beitraege zur Geschichte des Bergbaus im Osmanischn Reich I. Europaeische Türkei, İstanbul 1943. Aydüz, Salim, “Tophane-i Amire ve Osmanlılarda Top Dökümü”, Osmanlı Askeri Tarihi, İstanbul Aralık 2011, s. 21-54. Bilgin, Arif-Ümit Ekin, “Bir Kimliğin Dönüşümü: “Asker”likten “Asker-Esnaf”lığa”, Akademik İncelemeler Dergisi, 2007, 2.1, 215-229. Bostan, İdris, “16.yy. Başlarında Tophane-i Amire ve Top Döküm Faaliyetleri”, Halil İnalcık Armağanı I, Ankara 2009, I, s. 249-280. Bölükbaşı, Ömerül Faruk, 18. Yüzyılın İkinci Yarısında Darphâne-i Amire, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2013. Çağatay, Neşet, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Maden İşletme Hukuku”, Ankara Üniversitesi Dil Ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, C.II, S.I, Ankara 1943, s. 117-126. Çağatay, Neşet, İslam Dünyasında ve Batıda İş Ortaklıkları Tarihi, Çeviren: Şehnaz Layıkel, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999. Diamond, Jared, Tüfek, Mikrop ve Çelik, Tübitak Popüler Bilim Kitapları, Ankara 2010. Darling, Linda T., Revenue-Raising&Legitimacy Tax Collection&Finance Administration in the Ottoman Empire 1500-1660, E.J. Brill, Leiden-Newyork. Köln 1996. 91,164, MAD 540,173, Numaralı Bosna, Hersek ve İzvornik Livaları İcmâl Tahrir Defterleri ( 926-939/1520-1533 ), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2005. Dursun Bey, Tarih-i Ebu’l-feth, Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası, C. V-VI, S. 26-38, İstanbul, 1330. Emecen, Feridun, “Banaluka” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.V (1992), s. 49-51. Ergenç, Özer, 16. Yüzyılın Sonlarında Bursa, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2006. Faroghi, Suraiya, Osmanlı İmparatorluğu ve Etrafındaki Dünya, Çev. Ayşe Berktay, Kitap Yayınevi, İstanbul 2010. Hafizovic, Fazileta,"Posjedi zvaničnika ı njihovih porodica u Kliškom Sandžaku u XVI stoljeću."Znakovi vremena-Časopis za filozofiju, religiju, znanost i društvenu praksu 48-49 (2010), s. 228-257. Handzic, Adem,“Rudnici U Bosni Od Druge Polovine XV do Početka XVII St.”, Prilozi, LXXIX, Sarajevo 1987, s. 355-356. Handzic, Adem, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Kitap, İstanbul 2003. İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğunun Sosyal ve Ekonomik Tarihi 1300-1600, Çev. Halil Berktay, Eren Yayıncılık, C.I, İstanbul 2004. İnalcık, Halil, Hicrî 835 Tarihli Sûret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1987. İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), Çev. Ruşen Sezer, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2008. İnalcık, Halil-Robert Anhegger, Kânûnnâme-i Sultânî Ber Mûceb-i Örfî Osmânî, II. Mehmed ve II. Bayezid Devirlerine Ait Yasakname ve Kanunnameler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1956. İnbaşı, Mehmet, “Üsküp”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C.42 (2012), s. 377-380. Katic, S., I. Ilić and D. Živković, “Copper Productıon In Majdanpek In Sıxtıes And Seventıes Of The 16th Century”, Jour nal of Mining and Metallurgy, 45 (2), 2009, s.213-220. Kul, Eyüp, “1703 Tarihli Bir Rapora Göre Kratova, Köstendil, Üsküp, Trepçe ve Jejene Madenlerinin Islahı”, Belleten, C. LXXX, S.288, Ankara 2016, s.395-410. Orhonlu, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu’nda Derbend Teşkilatı, Eren Yayıncılık, İstanbul 1990. Oruç, Hatice, “15. Yüzyılda Bosna Sancağı ve İdarî Dağılımı”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), 18/2005, Ankara 2006, s. 249-271. Oruç, Hatice, “Administrative Division of the Bosnian Sandjak in the 16 th Century”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), 25/Bahar 2009, Ankara, 99-148. Özvar, Erol, Osmanlı Mâliyesinde Mâlikâne Uygulaması, Kitabevi, İstanbul 2003. Parry, Vernon J, “Barut”, The Encyclopaedia of İslam (EI2), I, Leiden 1986, s. 1062-1066. Refik, Ahmed, Osmanlı Devrinde Türkiye Madenleri, Enderun Kitabevi, İstanbul 1989. Sahillioğlu, Halil, “Bir Mültezimin Zimem Defterine Göre XV. Yüzyıl Sonunda Osmanlı Darphane Mukâta’aları”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, C.23, S.1-4 (1963), s. 145-208. Şemsettin Sami, Kâmûsu’l-Alâm, İstanbul 1308. Tabakoğlu, Ahmet, Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, Dergah Yayınları, İstanbul 1985. Tabakoğlu, Ahmet, Türk İktisat Tarihi, Dergah Yayınları, İstanbul 1998. Taş, Hülya, XVII. Yüzyılda Ankara, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2006. Tızlak, FAHRETTİN, “Osmanlı Devleti’nde Madencilik”, Osmanlı, C.3, Yeni Türkiye Yayınları, İstanbul 1999, s. 313-317. Trubelja, Fabijan-Ljudevit Baric, Minerals of Bosnia and Herzegovina, Sarajeva 2011. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C.1, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C. II, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988. Yüksel, Hasan, Osmanlı Döneminde Keban-Ergani Madenleri 1776-1794 Tarihli Maden Emini Defteri, Sivas 1997.