Cemâlüddin Musa Sâvî/Zilî ve Şeyh Osman-ı Velî ile Ahfadına Dair Vakfiyeler ve Düşündürdükleri (Vahdet-i Tarikat)

Year 2020, Volume: 5 Issue: 2, 1029 - 1073, 30.09.2020

Vedat Turğut

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.781719

Cited By: 1

Abstract

Kalenderî Tarikatı’nın kurucusu olarak bilinen Cemalüddin Sâvî ve onun mürşidi olan Şeyh Osman-ı Velî hakkındaki araştırmaları derinden etkileyecek olan bir vakfiye tespit edilmiştir. Bu vakfiyedeki ifadeler, bizleri Cemalüddin Sâvî ve Kutbüddin Haydar’ın üzerinden Bayezid-i Bistâmî’ye ulaştırırken, Ahmed el-Bedevî ve Şeyh Osman-ı Velî üzerinden Ahmed er-Rıfaî ve Abdülkadir-i Geylânî’ya bağlar. Cemalüddin Sâvî’nin vefatından sonraki dönemlerde “Zilî” olarak kaydedildiği, Karaca Ahmed Menâkıbnâmesi ile tahrir defterlerindeki kayıtlardan, Karaca Ahmed Sultan’ın da bir kalenderî olduğu anlaşılmış ve Karaca Ahmed’in amcası Celalüddin Karatay’ın Sühreverdîliği üzerinden Kalenderîyye ile Sühreverdiyye-Kadîriyye’nin yakınlığı ortaya konulmuştur. Cemâlüddin’in yakın arkadaşı Ebubekir Niksâri yani Şeyh Kalender Baba’nın Mevlana ile yakınlığına binaen Mevlevîliğin de Kalenderilik ile yakın irtibatı müşahede edilir. Bu bağlamda, özellikle Kaleneriyye/Haydariyye üzerinden dini-tasavvufî yapıların, Ortodoks-Heterodoks şeklindeki tasnifine yeniden bir itiraz yapılmış, tasavvuf erbabına yönelik eleştirel yaklaşıma sahip olanların sünnî olarak nitelendirilemeyeceğinin, olsa olsa “taassup” ehli olarak tavsif edilebileceklerinin altı çizilmiştir.

Keywords

Bistamîyye,, Kalenderîyye,, Nakşibendîyye,, Yesevîyye,, Mevlevîyye,, Bektaşiyye,, Karaca Ahmed,, Celalüddin Karatay

The Waqfiyas on Cemaluddin Musa Savi/Zili and Shaikh Osman-i Veli With Their Descendants and on What Those Make Think (United Ways)

Abstract

There has been found a waqfiyya, which may alter deeply the studies on Cemalüddin Sâvî, known to be the founder of Kalenderi order, and his murshid/mentor, Şeyh Osman-ı Veli. The statements in that waqfiyya, take us to Bayezid-i Bistâmî via Cemalüddin Sâvî and Şeyh Osman-ı Veli. Moreover, it also take us to Ahmed er-Rifaî and Abdulkadir-i Geylânî via Ahmed el-Bedevî and Şeyh Osman-ı Veli. It can be seen that Cemalüddin Sâvî, after his death, was recorded as “Zilî”, that according to Karaca Ahmed’s Menakibname and Ottoman Tahrir Defters, Karaca Ahmed Sultan was a Kalenderi derwish, and that via Sührevediyye of Celalüddin Karatay, uncle of Karaca Ahmed, a relationship is shown between Kalenderiyye and Sühreverdiyye-Kadiriyye. By virtue of the relationship between Ebubekir Niksari, that is to say, Shaikh Kalender Baba, who was at the same time Cemalüddin’s close friend, and Mevlana, it is observed that the Mawlawiyya had also a close contact with Kalenderiyye. In this context, especially via Kalenderiyye/Haydariyye, an objection has been made against the classification of religious and sufistic structures as orthodoxy and heterodoxy. And, it should also be emphasized that those who have always critical approaches on sufistic authorities should not be viewed as “sunni”, but at the most be seen as “bigotry”.

Keywords

Bistamiyye,, Kalenderiyye,, Nakşibendiyye,, Yeseviyye,, Mevleviyye,, Bektaşiyye,, Karaca Ahmed,, Celalüddin Karatay

References

• BOA. Tahrir Defteri (TD.) 75; Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı, Tapu Tahrir Defteri, Evkaf (TADB. TTD. EV. 560).
• Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı, Tapu Tahrir Defteri, Evkaf (TADB. TTD. EV. 554).
• Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı, Tapu Tahrir Defteri, Evkaf (TADB. TTD. EV. 555).
• Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı, Tapu Tahrir Defteri, Evkaf (TADB. TTD. EV. 564).
• Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı, Tapu Tahrir Defteri, Evkaf (TADB. TTD. EV. 565).
• Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı, Tapu Tahrir Defteri, Evkaf (TADB. TTD. EV. 571).
• Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı, Tapu Tahrir Defteri, Evkaf (TADB. TTD. EV. 579).
• Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı, Tapu Tahrir Defteri, Evkaf (TADB. TTD. EV. 580).
• Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı, Tapu Tahrir Defteri, Evkaf (TADB. TTD. EV. 583).
• Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı, Tapu Tahrir Defteri, Evkaf (TADB. TTD. EV. 585).
• Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı, Tapu Tahrir Defteri, Evkaf (TADB. TTD. EV. 584).
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA, D. 574); Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA, D. 577).
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA. D. 582); Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA. D. 733).
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA. D. 1966); Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA, D. 2113).
• 75 Numaralı Gelibolu Livâsı Mufassal Tahrir Defteri (925/1519): I, (Haz. A. Sivridağ vd.), Ankara: Devlet Arşivleri Yayınları, 2009.
• Ahmed Eflakî: Menâkıbü’l-Kudsiyye, Ariflerin Menkıbeleri, (Çev. Tahsin Yazıcı), İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2012.
• Algar, Hamid: “Gücdivanî, Abdülhalik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 1999, XIV, s. 169-171.
• Algar, Hamid: “Nakşibendiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 2006, XXXII, s. 335-342.
• Ayverdi, E. Hakkı: “Orhan Gazi Devrinde Mimari”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yıllık Araştırmalar Dergisi, I, (Ankara 1956), s. 115-197.
• Ayverdi, E. Hakkı: Osmanlı Mimarisinin İlk Devri, İstanbul: Fetih Cemiyeti Yayınları, 1966.
• Azamat, Nihat: “Melâmet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 2004, XXIX, s. 24-25.
• Babinger, F.-Köprülü, M. Fuad: Anadolu’da İslâmiyet, (Haz. Mehmet Kanar), İstanbul: İnsan Yayınları, 1996.
• Barkan, Ö. L.-Meriçli, Enver: Hüdâvendigar Livâsı Tahrir Defterleri, I, Ankara: TTK Yayınları, 1988.
• Barkan, Ö. Lütfi: “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I: İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler”, Vakıflar Dergisi, II (Ankara 1942), s. 279-386.
• Baş, Derya Çakır: “Bedeviyye”, Türkiye’de Tarikatlar, Tarih ve Kültür, (Ed. Semih Ceyhan), İstanbul: İSAM Yayınları, 2015, s. 547-608.
• Ceyhan, Semih: “Şems-i Tebrîzî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 2010, XXXVIII, s. 511-516.
• Çağrıcı, Mustafa: “Taasub”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 2010, XXXIX, s. 285-286.
• Çal, Halit: “Şeyh Nasreddin (Nusret) Türbesi”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu (2-6 Temmuz 1986), Bildiriler, Ankara: Tokat Valiliği Yay., 1987, s. 427-461.
• Danişmend, İ. Hami: İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, V, İstanbul: Türkiye Yayınları, 1971.
• Dönmez, İbrahim Kâfî: “Zahir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 2013, XLIV, s. 85-87.
• Duran, Remzi: Selçuklu Devri Konya Yapı Kitabeleri (İnşa ve Ta’mir), Ankara: Konya Turizm Der. Yayınları, 2001.
• Erdoğru, M. Akif: Kanuni Sultan Süleyman Devri Aydın İli Evkâf Defteri, İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Eyice, Semavi: “Hacı Hamza Bey Mescidi ve Türbesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 1996, XIV, s. 478-479.
• Göde, Kemal: “XIV. Yüzyılda Tokat/Eratnalılar Hâkimiyetinde Tokat”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu, (2-6 Temmuz 1986). Ankara: Gelişim Matbaası. 1987, s. 17-22.
• Gökbilgin, M. Tayyip: “Tokat”, MEB İslam Ansiklopedisi, 1979, XII/1, s. 401-411.
• Gülten, Sadullah: “Tahrir Defterlerine Göre Anadolu’da Kalenderîler ve Haydarîler”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 31/52, (2012), s. 35-53.
• Hünkâr Hacı Bektaş Velî Velâyetnâmesi: (Yay. Haz. H. Duran-D. Gümüşoğlu), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• İbn Battuta, Seyahatnâme, (Çev ve İnc. A. Sait Aykut), İstanbul: YKY, 2000.
• İbn Bibî: El-Evâmirü’l-Âlaiyye fi’l-Umûri’l-Alâ’iyye (Selçuknâme), II (Çev. Mürsel Öztürk), Ankara: TTK Yayınları, 2010.
• Kahraman, Nurfeddin vd.: “İsa Sofu Türbesi: Tezyinatı ve Türklerin İslamlaşma Süreci Açısından Değerlendirilmesi”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi. 41, (2019), s. 121-154.
• Kara, Mustafa: “Ahmed el-Bedevî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 1989, II, s. 47-48.
• Kara, Mustafa: “Bedeviyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 1992, V, s. 318-319.
• Karaca Ahmed Sultan Menâkıbnâmesi: (Haz. D. Gümüşoğlu), İstanbul: Zinde Yayınevi, 2013.
• Kavak, Abdulcabbar: “Şeyh Ebubekir Abdülaziz es-Sincarî (ö. 602/1205) ve Kâdiriyye Tarikatı’nın Kuzey Irak’taki Erken Dönem Faaliyetleri”, Akademik Bakış, 54, (2016), s. 147-160.
• Koç, Mustafa: “Eski Anadolu Türkçesi Karışık Dilli Metinlerinden Barak Baba Manzumesi”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 28 (2018), s. 281-300.
• Konyalı, İ. Hakkı: Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya: Yeni Kitap Basımevi, 1964.
• Köprülü, M. Fuad: Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, (Yay. Haz. Orhan Köprülü), Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1976.
• Menavino, G. Antonio: Türklerin Hayatı ve Adetleri Üzerine Bir İnceleme, (Çev. Harun Mutluay), İstanbul: Dergah Yayınları, 2011.
• Muhammed b. Ali b. Es-Serrac: Tuffahü’l-Ervâh ve Miftahü’l-İrbah, (Haz. N. Gürkan-M. N. Bardakçı-M. S. Sarıkaya), İstanbul: Kitap Yayınevi, 2015.
• Ocak, A. Yaşar: “Emirci Sultan ve Zaviyesi, XIII. Yüzyılın İlk Yarısında Anadolu (Bozok)’da Bir Babaî Şeyhi: Şerefüddin İsmail b. Muhammed”, İÜEF, Tarih Enstitüsü Dergisi, 9, (1978), s. 130-208.
• Ocak, A. Yaşar: Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sûfiler, Ankara: TTK Yayınları, 2005.
• Ocak, A. Yaşar: Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sûfilik: Kalenderiler (XIV-XVII. Yüzyıllar), Ankara: TTK Yayınları, 2010.
• Ocak, A. Yaşar: Ortaçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri, Selçuklu Dönemi. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2011.
• Ocak, Ahmet Yaşar: Sarı Saltık: Popüler İslam’ın Balkanlardaki Destanî Öncüsü (13. Yüzyıl), İstanbul: Kitap Yayınevi, 2016.
• Önder, Mehmet: Mevlana Şehri Konya, İstanbul: Konya Turizm Der. Yay., 1971.
• Önkal, Hakkı: “Üç Selçuklu Türbesi Hakkında Notlar”, DEÜ, İlahiyat Fakültesi Dergisi, II (1985), s. 31-48.
• Özcan, Hüseyin-Gönenç, C. Sezen: “Yazılı ve Sözlü ortamlardaki Karaca Ahmet Sultan Menkabelerinin Karşılaştırılması”. Turkish Studies, 10/4, (2015), s. 717-746.
• Özköse, Kadir: “Tokat’ta Tasavvuf Kültürü”, Gazi Osmanpaşa Üniversitesi, Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, (25-26 Eylül 2014), Bildiriler, C. III. Tokat: Valilik Yayınları, 2015, s. 79-102.
• Öztürk, Eyüp: İbnü’s-Serrâc ve Müvelleh Dervişler, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı. Doktora Tezi, 2011.
• Şahin, Haşim: “Selçuklu ve Erken Osmanlı Döneminde Vefâiyye Tarikatı”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi, 70, (2014), s. 39-54.
• Şahin, Haşim: Dervişler ve Sufi Çevreler, Klasik Çağ Osmanlı Toplumunda Tasavvufi Şahsiyetler, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2017.
• Taşğın, Ahmet: Dediği Sultan ve Menâkıbı (Konya ve Çevresinde Ahmet Yesevî Halifelerinin İzleri), Konya: Çizgi Kitapevi, 2013.
• Taşğın, Ahmet-Solmaz, Bünyamin: “Hacı Bektaş ve Hacı Toğrul Karşılaşması: Güvercin ve Doğan Donuna Bürünme”, Turkish Studies, V. 7/1, (2012), s. 105-129.
• Taşğın, Ahmet: “Yezidiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 2013, XLIII, s. 525-527.
• Tosun, Necdet: “Karaca Ahmed Hakkında Yeni Bir Kaynak ve Meçhul Kalmış Bilgiler”, Uluslararası Üsküdar Sempozyumu V, (1-5 Kasım 2007), C. II, (Ed. C. Yılmaz). İstanbul: Üsküdar Belediyesi Yay., 2008, s. 323-328.
• Tosun, Necdet: “Üveysilik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 2012, XLII, s. 400-401.
• Turan, Osman: “Selçuklu Devri Vakfiyeleri-III, Celâleddin Karatay, Vakıfları ve Vakfiyeleri”, Belleten, C. XII/45, (1948), s. 17-170.
• Turan, Osman: “Selçuklu Türkiye’si Din Tarihi’ne Dair Bir Kaynak: Fustatü’l-‘Adale fî kava’idi’s-Saltana”, 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Fuad Köprülü Armağanı, İstanbul: Ankara Üniversitesi DTCF Yay., 1953, s. 553-564.
• Turgut, Vedat: “Hamidoğulları ve Tekeoğulları’nın Menşei ve Vakıflarına Dair”, Journal of Turkish Studies/Türklük Bilgisi Araştırmaları, (Ed. Cemal Kafadar-Gönül A. Tekin), 46 (2016), s. 403-432.
• Turgut, Vedat: “Vakıf Belgelerine Göre Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Dönemi Aileleri II: Âl-i Timurtaş Paşa”, Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies, 53 (2019), s. 51-120.
• Turgut, Vedat: “Orhan Gazi Dönemi ve Vakıfları”, Uluslararası Orhan Gazi ve Kocaeli Tarihi-Kültürü Sempozyumu Bildirileri-V, C. I, Kocaeli: Belediye Yayınları. 2019, s. 391-474.
• Turgut, Vedat: “Renklerin Efendisi”, Uluslararası Milli Mücadelede Servetiye Cephesi ve Kocaeli Tarihi-Kültürü Sempozyumu Bildirileri-VI, C. I, Kocaeli: Belediye Yayınları, 2020, s. 101-118.
• Turgut, Vedat: “Sarı Saltuk, Ona Ait Türbeler ve Ejderha Kültü’ne Dair”, Rumeli’de Osmanlı Vakıfları Üzerine Araştırmalar: Bulgaristan, (Ed. A. Kala vd.), İstanbul: Vakar Yayınları, 2020, s. 145-167.
• Turgut, Vedat: Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Coğrafyasında Vakıflar ve Şehirleşme, Bilecik: Şeyh Edebali Üniversitesi Yayınları, 2015.
• Türkel, Ergin: 16. Yüzyılda Kütahya Sancağı Vakıfları (Emet, Denizli, Uşak, Burdur). Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Uludağ, Süleyman: “Bâyezîd-i Bistâmî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 1992, V, s. 238-241.
• Uludağ, Süleyman: “Adî b. Müsafîr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 1988, I, s. 381.
• Uludağ, Süleyman: “Mücerred”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 2006, XXXI, s. 447-448.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı: “Osmanlı Tarihine Ait Yeni Bir Vesikanın Ehemmiyeti ve İzahı ve Bu Münasebetle Osmanlılarda İlk Vezirlere Dair Mütalaa”, Osmanlı Hanedanı Üstüne İncelemeler, Seçme Makaleler, 2, İstanbul: YKY., 2012, s. 25-32.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı: “Gazi Orhan Bey Vakfiyesi 724 Rebiüelevvel-1324 Mart”, Belleten, C. 5, S. 19, (Temmuz 1941), s. 277-288.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı: “Gazi Orhan Bey Vakfiyesi”, Osmanlı Hanedanı Üstüne İncelemeler-Seçme Makaleler, 2, İstanbul: YKY 2012, s. 37-49.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı: “Orhan Gazi’nin oğlu Süleyman Paşa İçin Tertip Ettirdiği Vakfiyenin Aslı”, Osmanlı Hanedanı Üstüne İncelemeler-Seçme Makaleler, 2, s. 50-65.
• Yazıcı, Tahsin: “Cemâleddin-i Sâvî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 1993, VII, s. 313-314.
• Yazıcı, Tahsin: “Haydar, Kutbüddin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 1998, XVII, s. 24-25.
• Yılmaz, Hakan: “Geyikli Baba’nın İnegöl’e Yerleşmesi, Orhan Gazi ile İlişkisi ve Heterodoksluğu Yönündeki İddiaların Kesin Deliller Işığında Çürütülmesi”, Uluslararası İnegöl Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (14-16 Ekim 2016), İstanbul 2017, s. 472-476.
• Yücel, Yaşar: Kadı Burhaneddin Ahmed ve Devleti (1344-1398), Ankara: DTCF Yayınları, 1970.