Sultan II. Abdülhamid’in Mısır Kadısı Seyyid Abdullah Cemaleddin Efendi’ye Göre Siyasal Sistem

Year 2023, Volume: 8 Issue: 1, 191 - 231, 26.03.2023

Hasan Barlak

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1265174

Abstract

Seyyid Abdullah Cemaleddin, Osmanlı Devleti’nin 1891-1901 yılları arasındaki Mısır kadısıdır. Yaşamış olduğu zaman diliminde siyasi düşünce, ilmiye sınıfı mensuplarının çok yazdıkları bir saha değildi. O, özellikle bu sahaya yönelerek siyaset bilimine Müslümanlar adına bir katkı sunmak istemiştir. Son dönem Osmanlı âlimlerinin çoğu meşrutiyetçidir. II. Meşrutiyet’in ilanına yetişemeyen Cemaleddin Efendi ise meşrutiyet taraftarı olmamakla birlikte ısrarla meşvereti savunmuştur. Siyasal meselelere yaklaşımı esnektir. Şeriatın belirlediği sınırın dışına çıkılmadığı takdirde hükümlerin genişletilebileceğini savunur, siyasi bir meselede zamana ve şartlara göre hareket edilebileceğini söyler. Yine de onun devlet başkanının belirlenmesi konusundaki fikri klasik dönemin yaygın görüşüne yakındır. İslam hukukunda, devlet başkanını seçme ve gerektiğinde azletme yetkisine sahip olan “ehlü’l-hal ve’l-akd” isimli heyete büyük bir önem atfeder. Halifenin/devlet başkanının seçiminde ehlü’l-hal ve’l-akd üyelerinin biatını öne çıkarırken bütün Müslümanların biata katılmasını gerekli görür. Cemaleddin Efendi’ye göre, devlet işleri güvenilir, âdil, davranış yönünden dosdoğru, işini yapacak kudrete, bilgiye ve yeteneğe sahip kişilere emanet edilmeli, İslam ümmetinin adalet, müsavat, meşveret ve hürriyet esasları üzerinde yürüyen ideal millet olma vasfı korunmalıdır. Cemaleddin Efendi, görüş ve tedbire ihtiyaç duyulan devlet işlerinde istişareden ve çok katılımlı idari bir sistemden yana tavır sergiler. Devlet idaresinde istibdatı şiddetle eleştirir ve istişareyi terk ederek istibdat uygulayan idarecileri uyarmayı ihmal etmez.

Keywords

Abdullah Cemaleddin, Mısır Kadısı, siyasi düşünce, siyasal sistem, devlet başkanlığı/imamet/hilafet, biat, ehlü’l-hal ve’l-akd, meşveret, meşrutiyet.

The Political System According to Sayyid Abdullah Cemaleddin Efendi, the Egyptian Judge Appointed by Sultan Abdulhamid II

Abstract

Sayyid Abdullah Cemaleddin was the Egyptian judge of the Ottoman Empire between 1891-1901. In his time, members of the Ulema class didn’t write much about political beliefs. He wanted to make a contribution to political science on behalf of Muslims, especially by getting interested in this field. Most of the late Ottoman scholars are in favor of the constitutional government. Cemaleddin Efendi, who died before the proclamation of the Constitutional Monarchy, insisted on consultation, although he was not a supporter of the constitutional monarchy. His approach to political issues is flexible. He argues that unless the limits set by the Shariah are violated, different judicial decisions are possible. He says that, about any political issue, one can act according to time and conditions. Nevertheless, his idea of the designation of the head of state is more or less the same as the common view of the classical period. Islamic law attaches great importance to the committee called "ehlü'l-hal ve'l-akd", which has the power to elect the head of state and dismiss him when it is necessary. While emphasizing the oath of allegiance of the members of ahlü'l-hal ve'l-akd in the election of the caliph/head of state, he considers that it is necessary for all Muslims to participate in the oath of allegiance. According to Cemaleddin Efendi, state affairs should be entrusted to people who are reliable, fair, straightforward, and who have the power, knowledge and ability to do their job. The quality of the Islamic Ummah as an ideal nation that acts in line with the principles of justice, equality, consultation and freedom should be preserved. Cemaleddin Efendi is in favor of a consultative and multi-participant administrative system in state affairs which requires different opinions and precautions. He strongly criticizes tyranny in state administration and, when necessary, warns the administrators who practice tyranny by abandoning consultation.

Keywords

Abdullah Cemaleddin, Qadi of Egypt, political belief, political system, presidency/imamat/caliphate, oath of allegiance, ehlü, consultation, constitutionalism

References

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• İ.DH 1220/95537, 8 Şaban 1308 (19 Mart 1891).
• İ.DH 1226/95998, 12 Ramazan 1308 (21 Nisan 1891).
• Y.A.HUS 412/156, 8 Kanunusani 1316 (21 Ocak 1901).
• Y.EE 128/72, 16 Mayıs 1308 (28 Mayıs 1892).
• Y.PRK.MK 5/68, 29 Şevval 1309 (27 Mayıs 1892).
• Ağaoğulları, Mehmet Ali, Fransız Devrimi’nde Siyasal Düşünceler ve Mücadeleler 1789-1794 Özgürlüğün İcadı, C. I, Dipnot Yayınları, Ankara, 2020.
• Ahmed Rıza, La Faillite Morale de la Politique Occidentale en Orient, Librairie Picart, Paris, 1922.
• Barry, Norman P., Modern Siyaset Teorisi, çev. Mustafa Erdoğan, Yusuf Şahin, Liberte Yayınları, Ankara 2004.
• Beyazıt, Yasemin, “Tanzimat Devri Şeyhülislâmlarından Meşrebzâde Arif Efendi ve Kadılık Kurumundaki İstihdam Sorunu”, Bilig, Sayı: 54, Yaz 2010, s. 47-74.
• el-Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû’l-Hayr Abdullah b. Ömer b. Muhammed, el- Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl, C. I, iʻdad ve tkd. Muhammed Abdurrahman el-Marʻaşlî, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut, 1998.
• Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, C. I, Matbaʻa-i Âmire, İstanbul, 1333.
• Davies, Norman, Europe A History, Oxford University Press, Oxford, 1996.
• Ebi’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib el-Basrî el-Bağdadî el-Maverdî, el-Ahkâmu’s-Sultâniyye ve’l-Vilâyâti’d-Diniyye, thk. el-Kadî Nebîl Abdurrahman Heyyavî, Şirketu Dâru’l-Erkam b. Ebi’l-Erkam, Beyrut, t.y.
• el-Gannuşi, Raşid, İslam Devletinde Kamusal Özgürlükler, çev. Osman Tunç, Mana Yayınları, İstanbul, 2015.
• Hegel, Georg Wilhelm Friedrich, Vorlesungen über die Philosophie der Geschichte, Herausgegeben von Eduard Gans, Verlag von Dunder und Humblot, Berlin, 1848.
• Heywood, Andrew, Siyaset, çev. Bekir Berat Özipek vd., Adres Yayınları, Ankara, 2016.
• Hobbes, Thomas, Leviathan or the Matter, Forme, and Power of a Common-wealth Ecclesiasticall and Civill, printed for Andrew Crooke, London, 1651.
• Hunke, Sigrid, Avrupa’nın Üzerine Doğan İslâm Güneşi, çev. Servet Sezgin, Bedir Yayınevi, İstanbul, 1997.
• Hüseyin Kâzım Kadri, Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Hatıralarım, haz. İsmail Kara, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2018.
• İbn Haldun, Mukaddime, haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2017.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim, el-İmame ve's-Siyâse, el-Matbaʻatü’l-Fütûhil-Edebiyye, Mısır, ty.
• İbn Rüşd, Felsefe-Din İlişkileri Faslu’l-Makâl el-Keşf an Minhâci’l-Edille, haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2016.
• İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî, Kitâbü’l-İrşâd ilâ Kavâtıʻil-Edilleti fî Usûliʻl-İʻtikâd, thk. tlk. Muhammed Yusuf Musa, Ali Abdulmunim Abdülhamid, Mektebetü’l-Hancî, Mısır, 1950.
• İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî, Kitâbü’l-İrşâd İnanç Esasları Kılavuzu, çev. Adnan Bülent Baloğlu vd., Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, 2012.
• Jellinek, Georg, İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi Üzerine, çev. Rezzan İtişgen Dülger, Muzaffer Dülger, Pinhan Yayıncılık, İstanbul, 2017.
• Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi İkinci Meşrutiyet ve Birinci Dünya Savaşı (1908 - 1918), C. IX, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
• Karlığa, Bekir, Batı’yı Aydınlatan İslam Düşünürü İbn Rüşd, Mahya Yayınları, İstanbul, 2014.
• Keane, John, Kısa Demokrasi Tarihi, çev. Ali Nalbant, Say Yayınları, İstanbul, 2022.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli, haz. Hayrettin Karaman vd., Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2009.
• Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye, Matbaa-i Ahmed Kamil, İstanbul, 1329.
• Mehmed (Said Halim Paşa), Mukallidliklerimiz, Matbaʻa-i Kütübhane-i Cihan, İstanbul, 1329.
• Meriç, Cemil, Işık Doğudan Gelir, İletişim Yayınları, İstanbul, 2008.
• Meriç, Cemil, Umrandan Uygarlığa, İletişim Yayınları, İstanbul, 2014.
• Musa Kazım, “İstibdat – Hürriyet - Hâkimiyet-i Milliye”, Mevâiz-i Diniye, Birinci Kısım, Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin Şehzadebaşı Kulübü Heyet-i İlmiyesi tarafından tertib edilmiştir, Dâru’t-Tibâati’l-Âmîre, İstanbul 1328.
• Ortaylı, İlber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Alkım Yayınevi, İstanbul 2006.
• Popper, Karl Raimund, Hayat Problem Çözmektir Bilgi, Tarih ve Politika Üzerine, çev. Ali Nalbant, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2022.
• Said Halim Paşa, “İslam’da Teşkilât-ı Siyasiyye”, çev. Mehmed Akif (Ersoy), Sebilü’r-Reşad, C. XX, Sayı 500, 9 Ramazan 1340.
• es-Seyyid Abdullah Cemaleddin, es-Siyasetü’ş-Şer’iyye fî Siyadeti’r-Râî ve Saʻâdeti’r-Raʻiyye, Matbaʻatü’l-Meʻârif, Mısır, 1319.
• es-Seyyid Abdullah Cemaleddin, es-Siyasetü’ş-Şer’iyye fî Hukûki’r-Râî ve Saʻâdeti’r-Raʻiyye (Ar.), Matbaʻatü’t-Terakkî, Mısır, 1318.
• Son Vak’anüvis Abdurrahman Şeref Efendi Tarihi II. Meşrutiyet Olayları, haz. Bayram Kodaman, Mehmet Ali Ünal, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1996.
• Ş. Sami, Kâmûs-ı Türkî, İkdam Matbaası, Dersaadet, 1317.
• Tâhirü’l-Mevlevî, Tannâne ve Tayyâre Kasîdeleri Şerhi, haz. Cüneyt Taşan, Dün Bugün Yarın Yayınları, İstanbul, 2021.
• Tunaya, Tarık Zafer, Hürriyetin İlânı İkinci Meşrutiyet’in Siyasi Hayatına Bakışlar, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2004.
• Uludağ, Süleyman, İslâm-Siyaset İlişkileri, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2014.
• Watt, W. Montgomery, Yavuz, Hulûsi, İslâm Avrupa’da, MÜİFV Yayınları, İstanbul, 2000.
• Zerdeci, Hümeyra, Osmanlı Ulema Biyografilerinin Arşiv Kaynakları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2008.
• Apaydın, H. Yunus, https://islamansiklopedisi.org.tr/siyaset-i-seriyye, 08.02.2023.
• el-Ensârî, Abdülhamîd İsmail, https://islamansiklopedisi.org.tr/ehlul-hal-vel-akd, 15.02.2023.
• Hanioğlu, M. Şükrü, https://islamansiklopedisi.org.tr/mesrutiyet, 02.01.2023.
• https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/M%C3%BC'min-suresi/4154/21-22-ayet-tefsiri, 25.02.2023.
• https://www.ttk.gov.tr/tarih-cevirme-kilavuzu/
• Kallek, Cengiz, https://islamansiklopedisi.org.tr/biat, 18.02.2023.
• Köse, Saffet, https://islamansiklopedisi.org.tr/cemaleddin-abdullah-efendi, 12.02.2023.
• Kubbealtı Lugatı, http://lugatim.com/
• Türcan, Talip, https://islamansiklopedisi.org.tr/seriat, 09.02.2023.
• Yavuz, Yusuf Şevki, https://islamansiklopedisi.org.tr/beyzavi, 21.02.2023.