Rıza Şah’ın İran’ı Modernleştirme Politikası: Kadınların Örtü ve Çarşafının Yasaklanması

Year 2025, Volume: 10 Issue: 1, 557 - 586, 27.03.2025

Kamuran Karabalık

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1559093

Abstract

Rıza Şah, İran’da iktidarı ele geçirdikten sonra amacı, Batı’yı örnek alarak siyasi, iktisadi, toplumsal ve ideolojik alanlarda ülkenin modernleşmesini sağlamaktı. Bunun için ordu, bürokrasi, ekonomi ve sanayi başta olmak üzere birçok alanda reformlar yaptı. Daha sonra erkek ve kadın giyiminin de modern bir görünüme kavuşması için yeni düzenlemeler yaptı. Bu sebeple önce erkeklere tek tip kıyafet giymeyi zorunlu kıldı. 1934 yılında Türkiye’yi ziyaret ettikten sonra ise Atatürk reformlarından ve Türk kadının giyiminden çok etkilenen Şah, ülkesine döndükten sonra İranlı kadınların Türk kadınları gibi giyinmeleri için hazırlıklara başladı. Şah’a göre kadınların örtü ve çarşafları hem ülkenin ilerlemesi önünde büyük bir engel hem de “gericiliği” çağrıştırıyordu. Bu sebeple İranlı kadınların örtülerini çıkarmaları için bilhassa gazete ve dergiler üzerinden propagandalar yaptı. Şah’ı, bu süreçte Avrupa’da eğitim görmüş bazı aydınlar, bazı kadınlar ve bürokratlar desteklediler. Nihayet Şah, Ocak 1936’da İranlı kadınların örtü giyerek sokağa çıkmalarını yasakladı. Örtü yasağına başta bazı kadınlar olmak üzere din adamları da tepki gösterdiler. Şah’ın örtü yasağı kararından vazgeçmesi için din adamları büyük çaba harcadılar. Ancak Şah, bu kararından vazgeçmeyince din adamları, Şiraz, Horasan ve Meşhed gibi İran’ın bazı şehirlerinde protesto gösterileri düzenlediler. Bu gösteriler sırasında birçok muhalif hayatını kaybetmesine rağmen Şah, geri adım atmadı.

Keywords

İran, Rıza Şah, modernleşme, kadın, örtü yasağı

Reza Shah's Policy to Modernize Iran: The Ban on Women's Veils and Burqas

Abstract

After Reza Shah took power in Iran, his aim was to modernize the country in political, economic, social and ideological areas by taking the West as an example. To this end, Reza Shah made reforms in many areas, especially in the army, bureaucracy, economy and industry. Afterwards, Reza Shah made new regulations so that men's and women's clothing would have a modern appearance. For this reason, Reza Shah first made it mandatory for men to wear a uniform. After visiting Turkey in 1934, Reza Shah was greatly impressed by Ataturk's reforms and the clothing of Turkish women. After returning to his country, Reza Shah began preparations for Iranian women to dress like Turkish women. According to Reza Shah, women's veils and chadors were both a major obstacle to the country's progress and also evoked "reactionism". For this reason, Reza Shah, who made propaganda, especially through newspapers and magazines, for Iranian women to take off their veils, was supported by some intellectuals, women and bureaucrats who had studied in Europe during this process. Finally, in January 1936, Reza Shah banned Iranian women from going out wearing veils. Notably some women and the clergy reacted against the ban on veils. The clergymen made great efforts to get Reza Shah to reverse his decision to ban veils. However, when Reza Shah did not reverse his decision, the clergymen organized protest demonstrations in some cities in Iran, such as Shiraz, Khorasan, and Mashhad. Although many opponents lost their lives during these demonstrations, Reza Shah did not back down.

Keywords

Iran, Reza Shah, modernization, women, veil ban

References

• “Abbas Mirza”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 1 (1988), s. 27-28.
• Abbasi, Somiyeh-Musavi, Mansur, “Nigahi be Mevkiyet-i Zenan-i İran der Devre-i Pehlevi ez Sal 1330 ta 1332ş”. Pojoheşname-i Zenan, Pojoheşgah-i Ulum-i Ensani ve Mutalaat-i Ferhengi, 5/1 (1393), s. 59-72.
• Abrahamian, Ervand, Modern İran Tarihi, Çev. Dilek Şendil, Türkiye İş Yayınları, İstanbul 2019.
• Ahmedzade, Muhammed Emir, “Erzeyabi ve Nokd-i Mesele-i Keşf-i Hicab ez Menzer, Rabıta-i Kudret ve Siyasetha-yı Ferhengi 1305-1320ş.” Camepojohi Ferhengi, Pojoheşgahi Ulum-ı Ensani ve Mutalaati Ferhengi, 6/1 (1394), s. 1-24.
• Alisoufi, Alireza-Safaei, SafiUllah-Ghafoori, Shahram, “Faraz ve Forud Keşf-i Hicab der Hemedan”, Pojoheşname-i Tariha-yı Mahali İran, 4/1 (2016), s. 69-79.
• Amin, Camron Michael, The Making of the Modern Iranian Woman: Gender,State Policy and Popular Culture 1865-1946, University Press of Florida, Gainesville 2002.
• Asgari, Samaneh, İran ve Türkiye Modernleşmesinde Kadın Hareketi (1830-1965, Basılmamış Doktora Tezi, İzmir 2020.
• Beşiriye, Hüseyin, İran’da Devlet, Toplum ve Siyaset (Devrim Sonrası), Çev. Mehmet Koç, Ağaç Kitabevi Yayınları, İstanbul 2009.
• Chehabi, Houchang E., “Staging the Emperor’s New Clothes: Dress Codes and Nation-Building Under Reza Shah”, Iranian Studies, 3/4/26 (1993), s. 209-233.
• Cronin ‘‘Stephanie, İran’da Ordu, Sivil Toplum ve Devlet: 1921-26’’, Türkiye ve İran’da Otoriter Modernleşme Atatürk ve Rıza Şah Dönemleri, Der. Touraj Atabaki ve Erik Jan Zürcher, Çev. Özgür Bircan, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2012, s. 115-145.
• Cronin, Stephanie, “Yukarıdan Reform, Aşağıdan Direniş: İran’da Yeni Düzen ve Muhalifleri (1927-1929)”, Devlet ve Maduniyet: Türkiye ve İran’da Modernleşme, Toplum ve Devlet, Der. Touraj Atabaki, Çev., Serhan Afacan, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2010, s. 93-119.
• Çağlayan, Ercan, Yakın Akrabalar Kemalist Türkiye ve Pehlevi İran, Nubihar Yayınları, İstanbul 2022.
• Çakmak, Ebru, The Modernization Policies of Atatürk and Reza Shah: A Comparative Content Analysis, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2022.
• Dabashi, Hamid, İran: Ketlenmiş Halk, Çev. Emine Ayhan, Metis Yayınları, İstanbul 2007.
• Devletabadi, Yahya, Hayat-ı Yahya, 4, İntişarat-ı Attar, Tehran 1362.
• Dilmekani, Ferşid-Torki, Muhammed Ali Kasimi, “Jayegah-i Hüviyet-i Milli der İran; Nigahi Tetur-i Tarihi Olguha ve Siyasetha-yı Hüviyet-i Milli ez Zeman-ı Bastan ta Dovre-yi Pehlevi Evvel”, Fesılname-i İlmi Pojoheşi, 5/19 (96), s. 155-176.
• Ertürk, Hüsamettin, İki Devrin Perde Arkası, Sebil Yayınevi, İstanbul 1996.
• Faghfoory, Mohammad H., “The Ulama-State Relations in Iran: 1921-1941”, International Journal of Middle East Studies, 19/4 (1987), s. 413-432.
• Farrokh, Kaveh, Iran at War, 1500-1988. Osprey Publishing, Oxford 2011.
• Gamsabadi, Hasan, “Kıyam-ı GevherĢad”. Fasılname-i Mutalaat-ı Tarihi, 29 (1389), s. 110-127.
• Ghorbani, Amir, Keşf-i Hicab, Musei Ferhengi ve Etla Resani Tebiyan, Kum 1395.
• Gökalp İskender -Georgeon, François, Kemalizm ve İslam Dünyası, Kaynak Yayınları, İstanbul 2007.
• Gronke, Monika, İran Tarihi, Yedinci Yüzyıldan Günümüze, Çev. Remzi Avcı, Runik Kitap, İstanbul 2023.
• Gürakar, Tolga, Türkiye ve İran- Gelenek, Çağdaşlaşma, Devrim, Kaynak Yayınları, İstanbul 2012.
• Haeri, Shahla, Law of Desire: Temporary Marriage in Shi’i Iran, Syracuse University Press, New York 1989.
• Hedayat, Mehdi Kulli Han, (Muhbir Al-Salnatah), Hatırat ve Hatırat Kuşeayı ez Tarih-i Şeş Padişah ve Kuşeayı ez Devre Zendegi Men, Zevar, Tehran 1388.
• Hekmat, Ali Asgar, Si Hatıra ez Asr-ı Ferhunde Pehlevi, Pars, Tehran 1972.
• Kahraman, Aras, İran’da Modernizasyon, Ulus İnşası ve Mimari Araçsallaştırma (1848-1941), Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2022.
• Karabalık, Kamuran, “Türkiye’de Cumhuriyetin İlanının İran’daki Yansımaları”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXXVIII/2 (2023), s. 573-593.
• Karadeniz, Yılmaz, “İran’ın Bağımsızlığının Curzon’a Teslim Edilmesi: 1919 İngiltere-İran Anlaşması ve Sadrazam Hasan Vusûk”, Turkish Studies, 6/3 (2011), s. 1011-1027.
• Karadeniz, Yılmaz, Kaçarlar Döneminde İran (1795-1925) İdarî Askerî Sosyal Yapı ve Toplumsal Hareketler, Selenge Yayınları, İstanbul 2013,
• Katouzian, Homa “Rıza Şah Döneminde Devlet ve Toplum”, Türkiye ve İran’da Otoriter Modernleşme Atatürk ve Rıza Şah Dönemleri, Der. Touraj Atabaki-Erik J. Zürcher, Çev. Özgür Bircan, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2010, s. 13-40,
• Kılıç, Selami, “Şapka Meselesi ve Kılık Kıyafet İnkılabı”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 4/16 (1995), s. 529-547.
• Mekki, Hüseyin, Zendegani Siyasi Sultan Ahmed Şah. (yayın yeri yok), 1323.
• Metin, Celal, “Modernleşme Perspektifinden Türkiye ve İran (1800-1941): Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme”, Ed. Haydar Çakmak, Denge, 5 (2018), s. 80-113.
• Metin, Celal, Emperyalist Çağda Modernleşme (Türk Modernleşmesi ve İran 1800-1941), Phoenix Yayınevi, Ankara 2011.
• Moghadam, Mahdi Javdani, “Berersi Seyr-i Tetur Goftaman-ı Hicab der Sepehr Siyaset ve Ferheng İran”, Fesılname-i İlmi-Tehsisi Sepehr Siyaset, 6/20 (1398), s. 99-133.
• Moghissi, Haideh, “Troubled Relationships: Women, Nationalism and the Left Movement in Iran”, Reformers and Revolutionaries in Modern Iran: New perspectives on the Iranian Left, Der. S. Cronin, Routledge Curzon, London 2004, s. 209-229,
• Mukaddem, Emin Nevahti-Asel, Hamid Anurya, “Mebani İdolojik Siyasetha-yi Ferhengi Rejim Pehlevi”, Fesılname-i İlmi-Pojoheşi Mutalaat-ı İnkılab-ı İslami, 6/19 (1388), s. 115-140.
• Najmabadi, Afsaneh, “Güç ve Fail: Rıza Şah Dönemi Kadın Aktivizmini Yeniden Ele Almak”, Devlet ve Maduniyet Türkiye ve İran’da Otoriter Modernleşme, Toplum ve Devlet, Der. Touraj Atabaki, Çev., Serhan Afacan, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2010, s. 205-233.
• Nassaj, Hamid, “Mogayese-yi Nosazi-ye İran ve Türkiye der Dovran-i Reza Şah ve Atatürk”, Fesılname-yi Pozohşehayı Rehbardi, 2/5 (1392), s. 101-130.
• Naziri, Abdülnadeem, Afganistan ve İran’ın Amanullah Han ve Rıza Şah Hükümetleri Döneminde (1919-1941) Modernleşme Açısından Karşılaştırmalı Olarak İncelenmesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 2021.
• Nefisi, Said, Tarih-i İçtimai ve Siyasi-i İran Der Devre-i Muasır I, Tehran 1376.
• Pehlevi, Farah, Anılar, Çev. Rukiye Öke, Dünya Kitapları, İstanbul 2003.
• Rahmanian, Daryoush, İran Between Two Coups d’etat, Samt Yayınları, Tehran 2021.
• Reisi, Mehmed Menan ve Ensaripur, Zehra, “Mutalaa-yi Tatbiki-yi Hicab-zadayi ve Harim-zadayi der Albese ve Abniye-yi İrani Kabl ve Bad ez Zuhur-ı Silsile-yi Pehlevi”, Fesılname-i Pojoheşhayi Ma’mari İslami, 7/22 (1398), s. 1-22.
• Sadr, Mohsen, Hatırat-ı Sadr’ül Eşraf, İntaşarat-ı Vahid, Tehran 1364.
• Salah, Mehdi, Keşf-i Hicab (Zemineha, Vakonişha ve Peyamedha), Muse-i Mutalaat ve Pojoheşhayı Siyasi, Tehran 2005.
• Yasini, Seyyide Razieh, “Siyasetha-yı Goftamani Puşak-ı Zenan der İran der Dovre-i Pehlevi Evvel (Amrane) ve Devvom (Aşah Gerayane)”, Fesılname-i İlmi Mutalaat-ı Ferheng, 21/52 (2021), s. 89-108.
• Zairi, Kasem-Yusufizade, Fatma “Berersi Çekunegi Tecdid Nazar der Kanun “Keşfi Hicab” der Mukatti 1320-1322 ba Tekiye ber Mukavemethayı Ferdi ve Nihadi”, Zen der Tevsie ve Siyaset, 17/2 (1398), s. 173-192.
• Zarinebaf, Fariba, “From Istanbul to Tabriz: Modernity and Constitutionalism in the Ottoman Empire and Iran”, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, 28/1 (2008), s. 154-169.
• Zubaida, Sami, İslam Dünyasında Hukuk ve İktidar, Çev. Burcu Koçoğlu Birinci-Hasan Hacak, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2008.