II. Abdülhamid Devrinde Ölü Doğmuş Bir Rum Cemiyeti: Cemiyet-i Mezhebiye

Year 2025, Volume: 10 Issue: 1, 122 - 171, 27.03.2025

Ruhat Alp

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1632412

Abstract

Modernitenin geleneksele meydan okuyuşunda işlevsel bir öğe olan ve Fransız İhtilali ile evrensel bir mesaja dönüşen ulusçuluk, mevcut siyasal yapı ve statükoları dönüştürmüş, Osmanlı gibi geleneksel imparatorluklar bu kavramın etkisiyle tedrici bir parçalanma süreci içerisine girmişlerdir. Yunan/Rum tebaayı da etkisi altına alan bu akım, kadim Osmanlı birlikte yaşama kültürünün de bir bakıma sonunu getirmiştir. Kaldı ki Yunan ulusçuluğu yapısı itibariyle irredentist, yani kültürel veya tarihi bağ kurulan toprakları geri almayı hedefleyen bir harekettir. Dolayısıyla, 19. yüzyıl Yunan ulusçularının Osmanlı Rumlarının yaşadığı topraklara yönelik taleplerine karşı Osmanlıların savunma refleksleri geliştirdiği de bir dönemdir. Yunan ulusçuları, davaları için cemiyetleri dahi araçsallaştırmışlardır. Osmanlı Rumlarının kurduğu birçok cemiyet, toplumsal faaliyetler kisvesi altında ulusçuluğun kaleleri haline gelmiş ve devleti oldukça uğraştırmıştır. Çalışmamızın konusu olan Cemiyet-i Mezhebiye, 2. Abdülhamid döneminde, İstanköy Adası’nda, tam da böyle bir konjonktür içerisinde doğmuştur. Cemiyet bir zanaat ve esnaf cemiyeti kimliğiyle ve daha çok Rumlara yönelik bir imajla ortaya çıkmıştır. Cemiyete, Abdülhamid bürokrasisi şüpheyle yaklaşmış ve nihayetinde cemiyetin faaliyetlerine izin verilmemiştir. Bu çalışmada, Cemiyet-i Mezhebiye’nin kanunnâmesine dayanarak kurumsal kimliğine ve işleyiş mekanizmalarına dair veriler ortaya konulacağı gibi ulusallaşma ve cemiyetleşme olguları ekseninde, cemiyetin kuruluşuna neden izin verilmediği sorusunun da cevabı aranacaktır. Bu itibarla Osmanlı topraklarında ölü doğmuş bir cemiyetin tarihsel serüveni, çalışmanın odak noktasını oluşturmaktadır.

Keywords

OSMANLI, CEMİYETLER, ULUSÇULUK, CEMİYET-İ MEZHEBİYE

A Stillborn Greek Society During the Era of Abdulhamid II: Cemiyet-i Mezhebiye

Abstract

Nationalism, which was a functional element in the challenge of modernity to tradition and transformed into a universal message with the French Revolution, transformed the existing political structures and status quos, and traditional empires such as the Ottoman Empire entered a gradual disintegration process under the influence of this concept. This movement, which also affected the Greek/Rum subjects, also brought about the end of the ancient Ottoman culture of living together in a way. Moreover, Greek nationalism is irredentist in nature, that is, a movement aimed at reclaiming territories with which cultural or historical ties have been established. Therefore, it is also a period when the Ottomans developed defensive reflexes against the demands of the 19th century Greek nationalists for the lands where the Ottoman Greeks lived. The Greek nationalists even instrumentalized societies for their cause. Many societies founded by the Ottoman Greeks became strongholds of nationalism under the guise of social activities and caused the state a great deal of trouble. The subject of our study, the Cemiyet-i Mezhebiye, was born in the period of Abdulhamid II, on the island of İstanköy, in exactly such a conjuncture. The society emerged with the identity of a craft and tradesman society and with an image mostly directed towards the Greeks. The bureaucracy of Abdulhamid approached the society with suspicion and eventually the society's activities were not permitted. In this study, data on the institutional identity and functioning mechanisms of the Cemiyet-i Mezhebiye will be revealed based on its statute, and the answer to the question of why the establishment of the Cemiyet-i Mezhebiye was not permitted will be sought in the axis of the phenomena of nationalisation and association. In this respect, the historical adventure of a stillborn society in Ottoman lands constitutes the focus of the study.

Keywords

OTTOMAN, SOCİETİES, NATİONALİSM, CEMİYET-İ MEZHEBİYE

References

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).
• Dahiliye Nezâreti Mektubî Kalemi (DH.MKT.) 2445/67 (H. 21.09.1318); 593/7,17 (H. 02.12.1320); 2204/37,1 (H. 06.01. 1317).
• Dâhiliye Nezâreti Tesrî-i Muamelât ve Islahat Komisyonu Muamelât (DH.TMIK.M.) 97/29,3,5, 6, 8, 9,10, 12.
• Maarif Nezâreti Mektubî Kalemi (MF.MKT.) 545/54,1 (H. 08.07.1318); 777/56,1 (H. 20.02.1322); 534/15,1 (H. 23.05. 1318); 534/15, 3 (H. 04.08.1318).
• Yıldız Mütenevvi Marûzât Kalemi (Y.MTV.) 105/76,2 (H. 26.03.1312).
• Yıldız Perâkende Evrakı Adliye ve Mezâhib Nezâreti Marûzâtı (Y.PRK.AZN.) 6/32.1 (R. 10.06.1308).
• Yıldız Perâkende Evrakı Arzuhal ve Jurnaller (Y.PRK.AZJ.) 38/104,1 (R. 09. 04. 1315).
• Ahbab, Yakup, Yakın Dönem Tarihimizde İstanköy Adası, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2009.
• Alkan, Mehmet, “Osmanlı'da Cemiyetler Çağı”, Tarih ve Toplum, Cilt: 40, Sayı: 238, Ekim. 2003, s. 4-12.
• Anderson, Benedıct, Imagined Communities: Reflections On The Origin And Spread of Nationalism, Published By Verso, New York 1991.
• Aşıkpaşazade Tarihi, Haz. Nihal Atsız, Ötüken Neşriyat, Ankara 2011.
• Aşıkpaşazade Tarihi, Neşr: Hafız-ı Kütüb Muavini Ali, Matbaa-ı Amire, 1332.
• Başkutlu, Salih-Özçakır, Sabri, “Osmanlı İdaresi Zamanında Midilli Adasında Rumların Kurduğu Atlas ve Diagora Jimnastik Cemiyetleri ve Nizamnameleri”, Ankara Anadolu ve Rumeli Araştırmaları Dergisi, Cilt:1, Sayı: 2 (Aralık 2020), s. 399-431.
• Berman, Marshall, All That is Solid Melts into Air : The Experience of Modernity, Penguin Books, USA 1988.
• Braudel, Fernand, Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, Çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Cilt II, Eren yayıncılık, İstanbul 1990.
• Cartledge, Paul, The Greeks A Portrait Of Self And Others, Oxford Unıversıty Press, New York 2002.
• Clogg, Richard, A Concise History of Greece (Cambridge Concise Histories), Cambridge University Press, New York 2013.
• Çapa, Mesut, “Kızılay”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 25, Ankara 2022, s. 544-546.
• Emecen, Feridun, “İstanköy”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 23, İstanbul 2001, s. 308-310.
• Emecen, Feridun, ”Osmanlı Devleti’nin Kuruluşundan Fetret Dönemine”, Türkler, C.IX, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 24-55.
• Faroqhi, Suraiya, “18. Yüzyıl Sonlarında İstanbul'da Hıristiyan ve Yahudi Esnaf”, Bir Allame-i Cihan Stefanos Yerasimos (1942-2005) içinde, Cilt 1, İstanbul 2012, s. 289-308.
• Faroqhi, Suraiya, “Krizler ve Değişim 1590-1699”, Osmanlı İmparatorluğunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (içinde), Ed. Halil İnalcık, Donald Quataert, Eren Yayıncılık, İstanbul 2004.
• Freeman, Charles, The Greek Achievement The Foundation Of The Western World, Penguın Books, England 2000.
• Freyer, Hans, Din Sosyolojisi, Çeviren: Turgut Kalpsüz, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1964.
• Gellner, Ernest, Natıons and Natıonalısm, Blackwell Publishers, United Kingdom 1993.
• Gezgin, Mehmet Fikret, “Cemaat-Cemiyet Ayırımı ve Ferdinand Tönnies”, Sosyoloji Konferansları Dergisi, Sayı: 22, (1988). s. 183-201.
• Giddens, Anthony, Modernite ve Bireysel-Kimlik: Geç Modern Çağda Benlik ve Toplum, Çeviren: Ümit Tatlıcan, Say Yayınları, İstanbul 2010.
• Halil İnalcık, “Hermenötik, Oryantalizm, Türkoloji”, Makaleler I (İçinde), Doğu Batı Yayınları, Ankara 2005, s. 34-63.
• Hanioğlu, M. Şükrü, “Cemiyet”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 7, İstanbul 1993, s. 329-331.
• Hobsbawm, Erıc, Devrim Çağı (1789-1848), Çeviren: Bahadır Sina Şener, Dost Kitabevi Yayınları, Ankara 2003.
• İbn-i Kemal, Tevarih-i Al-i Osman, Hazırlayan: Şerafettin Turan, TTK, Ankara 1991.
• İnalcık, Halil, “Kültür Etkileşimi, Küreselleşme”, Osmanlılar (İçinde), Timaş Yayınları İstanbul 2010, s. 243-272.
• İnalcık, Halil, ”Adaletnameler”, Türk Tarih Belgeleri Dergisi, TTK, C. II, Sayı:3-4, s. 49-93.
• İnalcık, Halil, ”Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Problemi”, Makaleler I, Doğu Batı Yayınları, Ankara 2005, s. 113-128.
• İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ(1300–1600),YKY, İstanbul 2003.
• Kafadar, Cemal, İki Cihan Aresinde; Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, Birleşik Yayınevi, Ankara 2010.
• Kâmûs-ı Türkî, Müellifi: Şemdeddin Sami, İkdam Matbaası, Dersaadet 1317, s. 1317.
• Kaymakçı, Mustafa – Özgün, Cihan, Rodos ve İstanköy Türklerinin Yakın Tarihi / Ege Denizinde Yükselen Sessiz Çığlık, DT Yayıncılık, İzmir 2015.
• Kenanoğlu, M. Macit, “Osmanlılarda Zimmi”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 44, İstanbul 2013, s. 438-440.
• Kınalızade Ali, Ahlak-ı Alai, Hazırlayan: Mustafa Koç, Klasik Yayınları, İstanbul 2012.
• Kitsikis, Dimitri, Türk-Yunan İmparatorluğu: Arabölge Gerçeği Işığında Osmanlı Tarihine Bakış, Çeviren Volkan Aytar, İletişim Yayınları, İstanbul 1996.
• Mahkeme Kayıtları Işığında 17. Yüzyıl İstanbul’unda Sosyo-Ekonomik Yaşam, Cilt 1, Editör: Timur Kuran, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2010.
• Mardin, Şerif, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, Çevirenler: Mümtazer Türköne vd., İletişim Yayınları, İstanbul 1996.
• Marshall, Gordon, “Gemeinschaft (cemaat) ve Gesellschaft (toplum)”, Sosyoloji Sözlüğü, Çevirenler: Osman Akınhay ve Derya Kömürcü, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara 1999.
• Mateos, Natalia Ribas, The Mediterranean In The Age Of Globalization: Migration, Welfare, And Borders, Transaction Publishers, New Brunswick (U.S.A) 2005.
• Mehmet Hacısalihoğlu, “Yunanistan”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt 43, İstanbul 2013, s. 586-595.
• Millas, Herkül, Yunan Ulusunun Doğuşu, İletişim Yayınları, İstanbul 1994.
• Neşri, Kitab-ı Cihan-nüma, Cilt: I, Hazırlayanlar: Faik Reşit Unat-Mehmed A. Köymen, TTK, Ankara 1987.
• Ocak, Ahmet Yaşar, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15.-17. YY.), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2013.
• Ortaylı, İlber, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet Sistemi”, C.X, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 216-220.
• Ortaylı, İlber, “Osmanlılarda Millet Sistemi”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 30, Ankara 2020, s.66-70.
• Ortaylı, İlber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İletişim Yayınları, İstanbul 2004.
• Ortaylı, İlber, Osmanlı Barışı, Timaş Yayınları, İstanbul 2007.
• Örs, Orhan, Osmanlı’nın Kürt Siyaseti (1876-1909), Nubihar Yayınları, İstanbul 2019.
• Öz, Mehmet, Kanun-ı Kadîmin Peşinde: Osmanlı’da Çözülme ve Gelenekçi Yorumcuları, Dergâh Yayınları, İstanbul 2010.
• Roper, Brian S., The History of Democracy A Marxist Interpretation, Pluto Press, London 2013.
• Said, Edward, Şarkiyatçılık: Batı’nın Şark Arayışları, Metis Yayınları, İstanbul 2004.
• Sannav, Sabri Can-Turan, Cem, “Askeri Zaferden Diplomatik Yenilgiye Bir Örnek: 1897 Dömeke Meydan Muharebesi ve Sonrasında Meydana Gelen Gelişmeler”, Turkish Studies, Sayı 4, c. 14 (2019) s. 989-1000.
• Şakiroğlu, Mahmut H., “Cezâyir-i Bahr-i Sefîd”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 7, İstanbul 1993, s. 500-501.
• Şehir ve Cemiyet (Weber-Tönnies-Simmel), Hazırlayan: Ahmet Aydoğan, İz Yayıncılık, İstanbul 2000.
• Tukin, Cemal, “Girit‛, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 14, İstanbul 1996, s. 85-93.
• Yerasimos, Stefanos, “Sivil Toplum, Avrupa ve Türkiye”, Türkiye'de Sivil Toplum ve Milliyetçilik (içinde), İletişim Yayınları, İstanbul 2001, s. 13-23.
• Yetiş, Kazım, “Beşiktaş Cem‘iyyet-i İlmiyyesi”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 5, İstanbul 1992, s. 552-553.
• Thomas Ambrosio, “İrredentism”, https://www.britannica.com/topic/ irredentism, Erişim Tarihi: 18.12.2024.
• Vladislav B. Sotirovic , “ ‘Megali Idea’ and Greek Irredentism in the Wars for a Greater Greece, 1912−1923”, http://global-politics.eu/megali-idea-greek-irredentism-1912-1923/, Erişim Tarihi: 16.12.2024.