Osmanlıdan Günümüze Üsküp Rufai Tekkesi ve Etrafında Gelişen Halk Kültürü Unsurları

Year 2025, Volume: 10 Issue: 1, 664 - 701, 27.03.2025

Selçuk Kürşad Koca

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1640140

Abstract

Bu makale, K. Makedonya’daki tekkelerin genel olarak tarihi ve kültürel rolünü, özelde ise Üsküp Rufai Tekkesi’nin toplum açısından önemini incelemektedir. Çalışmanın amacı, Üsküp Rufai Tekkesi etrafında şekillenen maddi ve manevi kültürel unsurları kayıt altına almak ve bu tekkenin Osmanlı döneminden günümüze kadar süregelen etkilerini ortaya koymaktır. Araştırma, metin merkezli yöntemlerin yanı sıra sahada yapılan gözlem ve görüşmelerden elde edilen verilerin yorumlanmasına dayanmaktadır.
Balkan Türkleri arasında tekkeler, tarih boyunca dini ve kültürel kimliğin korunmasında ve toplumsal dayanışmanın pekiştirilmesinde önemli roller üstlenmiştir. Osmanlı döneminde Bektaşi, Nakşibendi, Rufai ve Halveti gibi tasavvuf yollarına mensup tarikatlar, Makedonya’da kurdukları tekkelerle İslam’ın yayılmasında ve kültürel kimliğin şekillenmesinde etkili olmuştur. Tekkeler, sadece ibadet mekânları olarak değil, aynı zamanda eğitim, sanat, kültür ve sosyal dayanışma merkezleri olarak da toplumları etkilemiş, Balkanların Türkleşmesi ve İslamlaşmasında önemli birer araç olarak görev yapmıştır.
Üsküp’teki Rufai Tekkesi, 1818 yılında Şeyh Mehmet bin İsmail Efendi tarafından kurulmuş ve o tarihten günümüze kadar manevi eğitim merkezi olarak faaliyet göstermiştir. Kurucusundan günümüze kadar geçen süreçte postnişinlik makamı, tarikatın gelenekleri doğrultusunda nesilden nesile aktarılmıştır. Tekke, sadece dini bir merkez olmanın ötesinde, Üsküp’te kültürel ve sosyal dayanışmanın merkezi haline gelmiş; şiir, edebiyat ve sanatla iç içe bir edebi muhit oluşturmuştur.
Osmanlı sonrası dönemde, Yugoslavya yönetimi altında baskı görmesine rağmen Üsküp Rufai Tekkesi, yerel halkın manevi gücü ve bağlılığı sayesinde varlığını korumuştur. Günümüzde de Makedonya’daki Müslüman topluluklar için önemli bir dini ve kültürel miras olarak kabul edilmekte, Balkanlar’da Osmanlı’dan devralınan tasavvuf geleneğinin canlı bir sembolü olarak işlevini sürdürmektedir.
Makalede ayrıca, Rufai Tekkesi etrafında şekillenen halk kültürü unsurları ve toplumsal ritüeller gibi kültürel ögeler detaylı şekilde analiz edilmiştir. Tekkenin tarihsel gelişimi, onarım süreçleri ve günümüzdeki işlevleri incelenerek, Üsküp Rufai Tekkesi’nin kültürel kimliğin korunmasındaki rolü ve Balkanlardaki tasavvuf geleneğinin sürdürücüsü olarak önemi vurgulanmaktadır.

Keywords

Rifâî Tekkesi, Üsküp, Tasavvuf Geleneği, Kültürel Kimlik, Osmanlı Mirası

The Skopje Rufai Tekke and the Folk Culture Elements that Developed Around it from the Ottoman Period to the Present

Abstract

This article examines the historical and cultural role of tekkes (Sufi lodges) in Macedonia in general, and specifically the significance of the Üsküp (Skopje) Rifâî Tekke in terms of its social impact. The study aims to document the tangible and intangible cultural elements shaped around the Üsküp Rifâî Tekke and to reveal its enduring influence from the Ottoman period to the present day. The research is based on text-centered methods as well as the interpretation of data obtained from field observations and interviews.
Among the Balkan Turks, tekkes have historically played significant roles in preserving religious and cultural identity and strengthening social solidarity. During the Ottoman period, Sufi orders such as the Bektashi, Naqshbandi, Rifâî, and Halveti established tekkes in Macedonia, which contributed to the spread of Islam and the formation of cultural identity. These institutions served not only as places of worship but also as centers of education, art, culture, and social solidarity, influencing communities and playing a crucial role in the Islamization and Turkification of the Balkans.
The Rifâî Tekke in Üsküp was founded in 1818 by Sheikh Mehmet bin İsmail Efendi and has continued to operate as a center for spiritual education since then. Over the years, the leadership (postnişin) has been passed down through generations according to the traditions of the order. Beyond being a religious center, the tekke became a hub of cultural and social solidarity in Üsküp, fostering a literary environment intertwined with poetry, literature, and art.
During the post-Ottoman era, despite facing oppression under Yugoslav rule, the Üsküp Rifâî Tekke managed to survive due to the spiritual strength and loyalty of the local community. Today, it is regarded as an important religious and cultural heritage site for Muslim communities in Macedonia, continuing to function as a living symbol of the Sufi tradition inherited from the Ottoman Empire in the Balkans.
The article also provides a detailed analysis of the cultural elements and social rituals shaped around the Rifâî Tekke. It examines the historical development, restoration processes, and current functions of the tekke, emphasizing its role in preserving cultural identity and its significance as a sustainer of the Sufi tradition in the Balkans.

Keywords

Rufai Tekke, Üsküp(Skopje), Sufi Tradition, Cultural Identity, Ottoman Heritage

References

• Bakırcı, Nedim; Hüseyin Kürşat Türkan (2013) Tekke ve Zaviyelerin Balkanlar’daki Rolü ve Önemi, TÜRÜK Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, Yıl:1, Sayı:1, s:145-160.
• Beyatlı, Yahya Kemâl (2008). Çocukluğum, Gençliğim, Siyasî ve Edebî Hatıralarım, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul.
• Çoruhlu, Yaşar (2017). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
• Deniz, Şefaattin; İbrahim Şirin (2018). Şeyh Sadeddin Sırri Er-Rifai - Armagan Kitabı, Kocaeli Üniversitesi Yayınları,s.157-170, Kocaeli
• Ercan, Emine Hilal (2006). Makedonya’da Adak ve Ziyaret Yerleri, Ege Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi, İzmir
• Erdaş, Safiye Şeyda (2020). Üsküp Rifâî Âsitânesi Şeyhi Sa’deddîn Sırrî Efendi’nin Mûsikî Yönü ve Bestelenmiş Eserleri, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt:20, Sayı:1, s.2020-239.
• Eren, İsmail (1984). Üsküp’te Hedırellez Adetleri, Sesler Aylık Toplum Sanat Dergisi, Yıl XX, Sayı 190, 105-110.
• Gezgin, Faruk (2023). Kosova’nın Yiğit Oğlu Burhan Sait, Post Yayınevi, İstanbul
• Gürbüz, Duru Özden. Ritüelden Tiyatroya “Geyik” Motifi ve Geyikler Lanetler Oyunu, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 31 (2016): 436-451.
• İnan, Abdulkadir (1998). Makaleler ve incelemeler 1. Türk Tarih Kurumu Basımevi Ankara Kara, Mustafa (1990). Tasavvuf ve Tarîkatlar Tarihi, Dergâh Yayınları, İstanbul.
• Kara, Mustafa (2011). Tekke Maddesi, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt 40, s.: 368-370.
• Kara, Mustafa (2012). Basra Bursa Bosna Güzergâhında Bir Mola: Üsküp Rifâî Tekkesi, Bursa’da Zaman, Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, S.4, s.42-45, Bursa.
• Karakuş, Ertuğrul (2016). Yahya Kemâl Beyatlı’nın İlk Şiir Hocası Şeyh Sâdeddin Sırrî’nin Aile Efrâdına Ait Üsküp Rifâî Tekkesi Haziresinde İki Adet Kitâbeli Mezar Taşı, Dede Korkut, S.9, s: 48-54
• Kaya, Fahri (2010). Hüseyin Süleyman Üsküp’te Osmanlı Mirası, Yeni Balkan Yayınları, Üsküp.
• KK1: Murtazan Mureteza, Üsküp Rifai Tekkesi Şeyhi, Derleme tarihi 31 Mayıs 2017
• Kumartaşlıoğlu, Satı (2015). Geyik boynuzlarının yatırlarda şifa için kullanımı. Milli Folklor Dergisi, (107), s. 137-148.
• Kurt, Furkan (2022). Kuzey Makedonya’da Türk Kimliğinin Yaşatılmasında Kültler, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara.
• Nuredini, Mensur (2007). Makedonya’daki Müslümanlarda Doğum, Evlenme ve Ölüm ile İlgili İnanışlar ve Uygulamalar, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İzmir  
• Ögel, B. (2014). Türk mitolojisi II. Cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ruşid, Feyhan (2022). Üsküp Türklerinin Somut Olmayan Kültürel Mirası, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Edirne
• Sait, Burhan (1996) Üsküp’ün Rufai Tekkesi’nde Fotoğraflarda Nevruz, Vardar, S. 22, s. 15, Üsküp.
• Sâlih Âsım Bey (2004). Üsküp Tarihi ve Civarı, (Sadeleştiren: Süleyman Bâkî), İstanbul: Rumeli Türkleri Vakfı-Rumeli Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• Salih Âsım Bey (2004). Üsküp Tarihi ve Civarı, Sadeleştiren: Süleyman Baki, Rumeli Araştırmaları Merkezi Yayınları, İstanbul.
• Sayın Alsan, Şenay; Sinem Akın (2020). “Türk Kültür ve Sanatında Geyik Sembolizmi”. Ulakbilge, S. 45, s. 215-226.
• TDV İslam Ansiklopedisi (2008), Türkiye Diyanet İşleri Başkanlığı, Cilt 35, Sayfa:99-103
• Tuna, Tuğçe (2013), Balkanlardaki Miras Tekkeler, H Yayınları, İstanbul
• Üskübi, M. Zihni (1983). “Üsküp Rifâî Dergâhının Tarihçesi”, Yönelişler, C. Il, S. 22, s. 43-46, İstanbul.
• Yeni Balkan (2024). Üsküp Rufai Tekkesi Aşure Geleneğini Sürdürüyor, https://www.yenibalkan.com/haber/uskup-rufai-tekkesi-asure-gelenegini-surduruyor-33132.html, Erişim Tarihi: 14-10-2024