Bread in the Early Republican Era: Impact on Society and Economy

Year 2025, Volume: 10 Issue: 2, 1530 - 1578, 30.09.2025

Harun Aydın

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1626527

Abstract

This study aims to analyze bread production, changes in bread prices, and crises in the production and supply of bread in the early period of the Republic of Türkiye, between 1923 and 1950. Factors such as droughts, economic depressions, wars and agricultural problems led to an increase in bread prices and deepened social impacts. In addition to being the staple food of the people, bread was associated with problems such as poverty and class inequality. Especially in the 1930s, which coincided with the aftermath of the economic crisis of 1929, and especially during World War II, the increase in bread prices and the difficulties experienced in obtaining this food product, which was the staple of consumption for low-income groups, caused these social classes to suffer.
In the Early Republican period, various measures were taken against crises and bread prices were controlled and monitored. In particular, law enforcement officers inspected bread production facilities to prevent black market activities. Different types of bread were also produced according to the periodic conditions in order to minimize the effects of the famines. As a state policy, reports were prepared on how to increase grain production, seed improvement projects were developed, and the state met the seed needs of farmers during periods of natural disasters, especially floods and droughts. This study, which utilizes the Document Analysis Method, one of the methods of historical research, has benefited from the Ottoman Archives, the Republican Archives, the Archives of the Ministry of Foreign Affairs, newspapers, copyright and research works.

Keywords

Bakery , Bread , Crisis , Drought , Government

Project Number

Yok

Erken Cumhuriyet Döneminde Ekmek: Toplum ve Ekonomi Üzerindeki Etkiler

Abstract

Bu çalışmada, Türkiye Cumhuriyeti’nin erken döneminde, 1923-1950 yılları arasında, ekmek üretimi, fiyatlarında meydana gelen değişim, ekmeğin üretim ve tedarikinde yaşanan krizleri incelemeyi amaçlamaktadır. Kuraklık, ekonomik buhranlar, savaşlar ve zirai alanda yaşanan problemler gibi faktörler, ekmek fiyatlarının artmasına ve toplumsal etkilerin derinleşmesine yol açmıştır. Ekmek halkın temel gıda maddesi olmasının yanı sıra, yoksulluk ve sınıfsal eşitsizlik gibi sorunlarla ilişkilendirilmiştir. Özellikle büyük bir ekonomik krizin yaşandığı 1929 yılı sonrasına denk gelen 1930’lu yıllar ve bilhassa II. Dünya Savaşı yıllarında ekmek fiyatlarındaki artış, düşük gelirli kesimlerin temel tüketim maddesi olan bu gıda ürününün temin edilmesinde yaşanan güçlükler bu toplumsal sınıfların sıkıntı çekmelerine neden olmuştur.
Erken Cumhuriyet döneminde krizlere karşı çeşitli tedbirler alınmış ekmek fiyatları kontrol altına alınmaya çalışılmış ve denetlenmiştir. Bilhassa kolluk kuvvetleri tarafından ekmek üretim mekânları teftiş edilerek karaborsa faaliyetlerinin önüne geçilmek istenmiştir. İhtiyaca binaen dönemsel koşullara göre farklı türlerde ekmekler de üretilerek yaşanan kıtlıkların etkileri asgari düzeye indirilmeye çalışılmıştır. Devlet politikası olarak hububat üretiminin nasıl artırılacağı hususunda raporlar hazırlanmış, tohum ıslah projeleri geliştirilmiş, doğal afetlerin özellikle sel ve kuraklıkların olduğu dönemlerde devlet çiftçilerin tohumluk ihtiyaçlarını karşılamıştır. Tarih araştırma yöntemlerinden biri olan Doküman Analizi Yöntemi kullanılan bu çalışmada Osmanlı Arşivi, Cumhuriyet Arşivi, Dışişleri Bakanlığı Arşivi, gazeteler, telif ve tetkik eserlerden yararlanılmıştır.

Keywords

Fırın , Ekmek , Kriz , Kuraklık , Hükümet

Ethical Statement

Yok

Supporting Institution

Yok

Project Number

Yok

Thanks

Yok

References

• Dumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 272.0.0.79.72.2.5.
• BCA.30.1.0.0.65.401.6.
• BCA.30.1.0.0.84.531.16.
• BCA.30.1.0.0.98.606.1.
• BCA.30.10.0.0.117.818.20.
• BCA.30.10.0.0.14.81.6.
• BCA.30.10.0.0.182.253.14.
• BCA.30.10.0.0.184.270.1.
• BCA.30.10.0.0.184.270.9.
• BCA.30.10.0.0.184.271.2.
• BCA.30.10.0.0.185.273.23.
• BCA.30.10.0.0.45.290.56.
• BCA.30.10.0.0.50.323.5.
• BCA.30.10.0.0.50.324.27.
• BCA.30.10.0.0.50.325.16.
• BCA.30.10.0.0.65.436.10.
• BCA.30.10.0.0.65.436.8.
• BCA.30.10.0.0.82.538.19.
• BCA.30.10.0.0.84.530.6.
• BCA.30.10.0.0.65.436.27.
• BCA.30.18.1.2.100.110.2.
• BCA.30.18.1.2.106.66.9.
• BCA.30.18.1.2.110.21.13.
• BCA.30.18.1.2.111.38.8.
• BCA.30.18.1.2.2.18.40/
• BCA.30.18.1.2.4.39.10/
• BCA.30.18.1.2.5.45.10/
• BCA.30.18.1.2.7.62.19/.
• BCA.30.18.1.2.94.12.19.
• BCA.30.18.1.2.95.49.1.
• BCA.30.18.1.2.95.69.3.
• BCA.30.18.1.2.96.86.2.
• BCA.30.18.1.2.96.95.17.
• BCA.30.18.1.2.97.108.8.
• BCA.30.18.1.2.98.26.16.
• BCA.490.1.0.0.551.2201.2.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). DH. SYS. 123/3.
• BOA. DH. SYSY.123/5.
• Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi, 540.44551.213246.
• Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi,522,2603.22770.1.
• Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi,525.38250.153140.
• Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi,533.10811.67084.1.
• Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi. 502.23182.101192.1.
• Milliyet, 5 Mart 1929.
• “Fırıncı ve fırın İşçilerinin Şikâyetleri Meselesi”, Anadolu, 2 Ağustos 1935.
• “Ekmek Fiatı İndirilemez Mi?”, Akşam, 2 Mayıs 1929.
• “Ekmek Pahalı Mı?”, Vakit, 7 Şubat 1930.
• “Ekmek Meselesi”, Akşam, 13 Haziran 1932.
• ”Ekmeksizlikten Eziyet Çekti”, Haber, 26 Haziran 1935.
• “Buğday ve Ekmek”, Neşet Halil Atay, Tan, 5 Şubat 1937.
• “Ekmek Meselesi Yeni Bir Safhaya Girmiş Bulunuyor”, Cumhuriyet, 23 Temmuz 1939.
• Sadi Irmak, “Beyaz Ekmek Mi, Yoksa Esmer Ekmek Mi?”, Son Posta, 18 Kasım 1941.
• “Dar ve Değişmez Gelirli Sayılacak Vatandaşlar”, Son Posta, 18 Nisan 1943.
• “Ticaret Vekilinin İzmir’de Tetkikleri”, Son Posta, 1 Temmuz 1943.
• “Kimlerin Ucuz Ekmek Alacağı Tespit Edildi”, Son Posta, 21 Ocak 1943.
• “Ekmek İstihkakı Mayısta Artacak”, Ulus, 25 Nisan 1944.
• “Yeni Çeşni Ekmek”, Son Posta, 4 Temmuz 1945.
• “Ekmek Meselesi Yoktur”, Akşam, 30 Nisan 1948.
• “Konya’daki Kuraklık Ziraat Vekâleti Lazım Gelen Tedbirleri Almakta Gecikmiyor”, Vakit, 15 Ağustos 1932.
• “Köylüye İdeal Tip Tohumlar Verilecek”, Son Posta, 26 Ağustos 1935.
• “Kurağa Dayanır Tohumlar Yetiştiriyoruz”, Ulus, 10 Temmuz 1935.
• “Ekmek İşini Tedkik İçin Bir Komisyon Kuruldu”, Akşam, 26 Ocak 1938.
• “Muğlada Yeni Fırın”, Vakit, 28 Temmuz 1932.
• “Ekmekçiler Yola Getirilmeli”, Son Posta, 13 Haziran 1932.
• Resmi Gazete,26 Mart 1940.
• Resmi Gazete, 5 Aralık 1940.
• Akşam Gazetesi, 6 Aralık 1940.
• “Yeni Bir Mesele”, Tan, 8 Mayıs 1940.
• “Kimlerin Ucuz Ekmek Alacağı Tespit Edildi”, Son Posta, 21 Ocak 1943.
• “Ekmek Darlığı Dün de Bazı Semtlerde Devam Etti”, Son Posta, 8 Nisan 1950.
• “Ekmeğin Tartılarak Satılması İsteniyor”, Son Posta, 2 Aralık 1950.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi.
• Bilgin, Arif, Seçkin Mekânda Seçkin Damaklar: Osmanlı Sarayında Beslenme Alışkanlıkları (15.-17. Yüzyıl), Yemek Kitabı Tarih Halkbilimi-Edebiyat, Haz. M. Sabri Koz, İstanbul 2003, s.35-75.
• Braudel, Fernand, Maddi Uygarlık, Ankara 2017.
• Çelebican, Gürgân, Atatürk Döneminde Para-Kredi Siyaseti ve Kurumlaşma Hareketi, Ankara 1982.
• Faroghi, Suraiya, In Quest of Their Daily Bread: Artisans of İstanbul under Selim III, Nizâm-ı Kâdîm’den Nizâm-ı Cedîd’e III. Selim ve Dönemi, Edi: Seyfi Kenan, İstanbul 2010, s. 167-182.
• Karademir, Zafer, İmparatorluğun Açlıkla İmtihanı, İstanbul 2014.
• Keskin, Halit, Cemal Zehir, Ekmekçilik Sektör Araştırması, İstanbul, 2011, s.20.
• Kırlı, Cengiz, Devlet ve İstatistik: Esnaf Kefalet Defterleri Işığında III. Selim İktidarı, Nizâm-ı Kâdîm’den Nizâm-ı Cedîd’e III. Selim ve Dönemi, Edi: Seyfi Kenan, 2010, s.183-212.
• Köksel, Hamit , Şanlıer, Nevin , Geleneksel Ekmeklerimiz, Ankara 2021.
• Neziroğlu, İrfan, Yılmaz, Tuncer, Hükümetler-Programları ve Genel Kurul Görüşmeleri, C.1, Ankara 2013.
• Pakalın, Mehmet Zeki , Osmanlı Tarihi Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, II, İstanbul 1993.
• Tekeli, Selim, İlkin, Selim,1923 Yılında İstanbul’un İktisadî Durumu ve İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası İktisat Komisyonu Raporu, Tarih Boyunca İstanbul Semineri Bildiri Kitabı (29 Mayıs-1 Haziran 1988), İstanbul 1989, s.261-316.
• Tezel, Yahya Sezai, Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950), Yurt Yayınevi, Ankara 1986.
• Toprak, Zafer, Türkiye Tarımı ve Yapısal Gelişmeler (1900-1950), Der: Şevket Pamuk-Zafer Toprak, Türkiye’de Tarımsal Yapılar (1923-2000), Ankara 1988, s.19-35.
• White, Sam, Osmanlı’da İsyan, İstanbul 2013.
• Akalın, Kürşat Haldun, “Yunan-Roma Uygarlığında İnsan-Tanrılara Tapınma Töreni Olarak: Kilise Ekmek- Şarap Ayini”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 41 (2010), s.129-160.
• Arıkan, Alev Dündar, Özkeşkek, Maksut, Türk Mutfağında Geleneksel ekmek Pişirme Yöntem, Araç ve Gereçlerinin Yaşatılması: Pileki Örneği”, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 41 (2019), s.52-61.
• Atabeyoğlu, Ömer, “Atatürk’ün Kırsal Kalkınma Projesi “İdeal Cumhuriyet Köyü Projesi” nin Mekân Kuramları Açısından Değerlendirilmesi”, Artvin Çoruh Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 18/2 (2017) s. 176-185.
• Başkutlu, Salih, “Klasikten Moderne Osmanlı Değirmenciliği”, Kadim Dergisi, 3 (2022), s.209-240.
• Bora, Siren, Türkiye’de Bir İlk: İzmir Matza (Hamursuz) Fabrikası Hakkında Belgeler”, Tarihi ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, 7 (2021), s.275-300.
• Emeksizoğlu, Burcu, “Anadolu’nun Lezzetli Ekmekleri”, Türk Tarım Dergisi, 235 (2017), s.26-27.
• Göktürk, Hakkı “Değirmen”, İstanbul Ansiklopedisi, 8 (1966), s.4348-4349.
• Göktürk, Hakkı, “Ekmek”, İstanbul Ansiklopedisi, 9 (1968), s.4971.
• Gürbüz, İncinur Atik, “Osmanlı Dönemi Metinlerinde Ekmek ve Ekmekle İlgili Anlam Çerçeveleri, Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, ¾ (2019), s.348-376.
• Malkoç, Eminalp, “Cumhuriyet’in En Erken Evresinde İstanbul2un Ekonomik Yaşamından Bir Kesit: Şehremini Emin Bey Döneminde Ucuz Ekmek Arayışı”, İzmir İktisat Kongresi (2023), s.951-985.
• Sabit Dokuyan, “İkinci Dünya Savaşı Sırasında Yaşanan Gıda Sıkıntısı ve Ekmek Karnesi Uygulaması”, Turkish Studies, 8/5 (2013), s.193-210.
• Yiğit, İlker, Yazgan, Ziya Çağrı, “Osmanlı Dönemi Bir Sanayi İşletmesi Olarak Değirmenler: Tosya Nahiyesi Örneği (1578/1579), Erdem, 81 (2021), s.175-200.
• Yüksel, Kaştan, (2007). Atatürk Dönemi’nde Tarım Alanında Yapılan Reform Hareketleri . 38.ICANAS, s. 1763-1779.
• Başkutlu, Salih, Osmanlı Devleti’nde Değirmencilik Endüstrisi ve Buhar Değirmenleri, Basılmamış Doktora Tezi, Sakarya 2021.
• Çelik, Hasan, Mütareke Dönemi Türk Kültür ve Edebiyat Hayatı (1918-1922), Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2024.
• Durgun, Bülent, Atatürk Döneminde İzmir Ekonomisi 1923-1938, Basılmamış Doktora Tezi, İzmir 2006.
• Kolaç, Bedrettin, Cumhuriyet Dönemi Hububat Politikaları (1923-1950), Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 1999.
• Özer, Sevilay, Demokrat Parti’nin Köylü Politikaları (1946-1960), Basılmamış Doktora Tezi, Kayseri 2012.
• Afetinan, Ayşe, İzmir İktisat Kongresi 17 Şubat- 4 Mart 1923, Ankara 1989.