Paçavra: Osmanlı Döneminde Dış Ticaret ve Kamu Sağlığı Arasında Sıkışmış Bir Ürün (1846-1880)

Year 2025, Volume: 10 Issue: 2, 2274 - 2307, 30.09.2025

Namık Saçlı

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1635595

Abstract

Bu çalışmada 19. yüzyılda Osmanlı şehirlerinden özellikle İstanbul ve İzmir’de yapılan paçavra ticareti ekonomik, idarî, sıhhî ve diplomatik yönleriyle incelenmiştir. Sokaklardan toplanarak depo ve mağazalara yığılan paçavra, ekonomik faaliyetin önemli bir parçasıdır. Bununla birlikte ilgili dönemde kolera gibi salgın hastalıkların havadan bulaştığına dair kabullerden ötürü, kötü koku yayan paçavra mağazaları ile idare arasında süreç boyunca gerilimler yaşanmıştır. Bu nedenle şehircilik ve kamu sağlığı politikalarıyla irtibatlı olan paçavra, devletin üzerinde sıkı denetim yürüttüğü bir ürün olmuştur. Depoların evlerden uzağa, şehir dışına çıkarılma çabaları ile yabancı tüccarların menfaatlerinin çatışması, diplomatik sorunlar ortaya çıkarmıştır. Osmanlı Devleti her müdahalesinde, karşısında tüccarlarının menfaatlerini korumak isteyen yabancı ülke temsilciliklerinin muhalefetiyle karşılaşmıştır. Araştırma sürecinde diplomatik ve bürokratik yazışmalar, halkın şikayetleri ve tüccarların talepleri gibi konuları içeren arşiv belgeleri merkezli bir inceleme yapılmıştır. 19. yüzyılda paçavranın sadece bir ticarî emtia olmadığı, aynı zamanda modernleşen Osmanlı şehirlerinde beledî politikaların da odağında olduğu anlaşılmıştır. Ayrıca 1870’li yıllarda, devletin paçavra ticaretinde bir tekel kurarak işletmesini özel bir ortaklığa devretme girişimi de görülmüştür. Osmanlı Devleti’nin ticaret, sağlık, şehircilik arasındaki dengeyi nasıl sağladığı analiz edilmiştir. Tek bir emtia üzerinden ticaret, kamu sağlığı politikaları, yabancı sermaye ve diplomatik ilişkilerin kesişim noktalarını ele alan bir perspektif sunulmuştur.

Keywords

Paçavra , Osmanlı , Dış Ticaret , Kamu Sağlığı , Diplomasi

Rags: A Commodity Caught Between Foreign Trade and Public Health in the Ottoman Empire (1846-1880)

Abstract

This study examines the trade of rags in Ottoman cities, particularly in İstanbul and İzmir, during the 19th century from economic, administrative, sanitary, and diplomatic perspectives. Collected from the streets and stored in warehouses and shops, rags were a significant part of economic activity. However, due to contemporary beliefs that diseases like cholera spread through the air, tensions arose between authorities and rag shops, which emitted unpleasant odors. Therefore, as a commodity tied to urban planning and public health, rags were subject to strict regulation. Efforts to relocate warehouses away from residential areas clashed with foreign merchants’ interests, leading to diplomatic disputes. The Ottoman government faced resistance from foreign diplomatic representatives, who opposed its interventions to protect their merchants. This study is based on archival documents, including diplomatic and bureaucratic correspondences, public complaints, and merchants’ demands. In the 19th century, rags were not merely a trade commodity but also central to municipal policies in Ottoman cities. Additionally, in the 1870s, the state attempted to establish a monopoly and transfer its operation to a private partnership. The study analyzes how the Ottoman government balanced trade, public health, and urban planning, offering a perspective on the intersections of commerce, public health policies, foreign capital, and diplomacy through the lens of a single commodity.

Keywords

Rags , Ottoman Empire , Foreign Trade , Public Health , Diplomacy

References

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Sadâret - Mektubî Mühimme Kalemi (A.}MKT.MHM.) 426/71.
• Sadâret - Mektubî Kalemi Nezâret ve Devair (A.}MKT.NZD.) 253/7.
• Cevdet - İktisat (C.İKTS.) 37/1813.
• Hariciye Nezâreti - Hukuk (HR.H.) 484/4.
• Hariciye Nezâreti - İdare (HR.İD.) 1854/6.
• Hariciye Nezâreti - Mektubî Kalemi (HR.MKT.) 127/7, 127/12, 212/29, 213/62, 214/2, 519/19, 524/77, 550/63, 673/55, 725/88, 776/79, 840/100, 849/54.
• Hariciye Nezâreti - Tahrirât-ı Hariciye Odası (HR.TH.) 18/58, 36/47.
• Hariciye Nezâreti - Hariciye Tercüme Odası (HR.TO.) 146/134, 146/138, 146/146, 171/35, 202/19, 223/22, 223/57, 247/7, 320/32, 492/136, 494/41, 509/19.
• Hariciye Nezâreti - Umûr-ı Hukûk-ı Muhtalita Müdüriyeti (HR.UHM.) 219/69.
• İrâde - Meclis-i Vâlâ (İ.MVL.) 273/10579.
• Meclis-i Vâlâ Evrakı (MVL.) 448/52, 453/17, 863/80.
• Şûrâ-yı Devlet (ŞD.) 675/1, 674/29, 677/38, 678/27, 2391/8.
• Akyol, Edip, “İslâm Medeniyeti’nin Batı’ya Etkileri ile İlgili Bazı Değerlendirmeler”, İSTEM: İslâm San‘at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi, IV, sy 7 (2006): 117-34.
• Amar, Zohar, “Ortaçağ’da Suriye’de (eş-Şam) Kağıt Endüstrisi Tarihi”, Çeviren Murat Öztürk, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, sy 42 (2005): 289-304.
• Arıkan, Zeki, “İzmir Kağıt Fabrikası (1843-1863)”. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Problemler, Araştırmalar, Tartışmalar, 1998, 300-314.
• Arıkan, Zeki, “İzmir Kağıt Fabrikası ile İlgili Belgeler”, Belgeler: Türk Tarih Belgeleri Dergisi, XVIII, sy 22 (1997): 111-58.
• AUZEF’le Sektörün İçinden, 2023. https://www.youtube.com/watch?v=ulCpTW_pv90.
• Aysan, Fatma Nur, II. Mahmud Döneminde Dersaadette Bir Ailenin Muhallefatı: Düzoğulları, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Azimli, Mehmet, “Sicilya’daki İslam Medeniyetinin Avrupa’ya Etkileri”, Osmanlılar ve Avrupa: Seyahat, Karşılaşma ve Etkileşim, 2010, 135-57.
• Bayraktar, Bayram, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Başkalaşım Sürecinde Ayvalık Şehri”, Türk Dünyası Araştırmaları, sy 84 (1993): 91-119.
• Bölükbaşı, Ömerül Faruk, 18. Yüzyılın İkinci Yarısında Darbhâne-i Âmire, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Çolak, Filiz, “II. Meşrutiyet’in İlk Yıllarında Osmanlı Devleti’nin Dış Ticaretinde İzmir Limanı’nın Önemi”, Türk-İslâm Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, sy 7 (2009): 99-128.
• Damlıbağ, Fatih, “Hamidiye Kağıt Fabrikası”, OTAM: Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, sy 37 (2015): 19-60.
• Dölen, Emre, “İstanbul’daki Sanayi Kuruluşları: Dokuma, Kâğıt, Cam”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi: İktisat, Ulaşım ve Haberleşme VI (2015): 246-50, 252, 254, 256.
• Ginsburg, Madeleine, “Rags to Riches: The Second-Hand Clothes Trade 1700–1978”, Costume 14, sy 1 (1980): 121-35. https://doi.org/10.1179/cos.1980.14.1.121.
• Göçmen, Muammer, “Türklerin Kağıt ve Kağıtçılık Tekniğine Katkıları”, Uluslararası Türk Dünyasının İslamiyete Katkıları Sempozyumu, 31 Mayıs - 1 Haziran 2007, 2007, 161-70.
• Güleç, İsmail, “Osmanlılarda Kağıt ve Kağıtçılık”, Müteferrika : Dört Aylık Kitabiyat Dergisi, sy 2 (1994): 85-94.
• Hafez, Melis, Osmanlı’da Tembelliğin İcadı: Geç Osmanlı’da Verimlilik Kültürü, Ankara: Fol Kitap, 2023.
• İlden, Serkan, Türkiye’de Kitap Konservasyonu Çalışmaları ve Bir Kağıt Restorasyonu Laboratuarı Kurma Projesi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Kağıtçı, Mehmed Ali, “Medeniyetin Öncüsü: Kağıt ve Meraklı Tarihi”, Yeni Tarih Dünyası, sy 6 (1954): 51-58.
• Lemire, Beverly, “Consumerism in Preindustrial and Early Industrial England: The Trade in Secondhand Clothes”, Journal of British Studies 27, sy 1 (1988): 1-24.
• Okay, M. Orhan, “İktisatta Millî Düşünceye Doğru -İlk Görüşlerin 100. Yılı-”, Ahmet Midhat Efendi Kitabı, 2007, 155-72.
• Özen, Mine Esiner, “Kâğıt Filigranları ve Dr. Emel Esin Kütüphanesi Yazmalarından Örnekler”, Türklük Bilgisi Araştırmaları, XXVII, sy 2 (2003): 133-52.
• Pul, Ayşe, “Osmanlı Sosyal Hayatı Figüranlarından Arayıcı Esnafı”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXIII, sy 1 (2008): 211-38.
• Saçlı, Namık, Osmanlı Devleti’nde Amerikan Ekonomik Varlığı (1850-1908), İstanbul: Filiz Kitabevi, 2024.
• Senchyne, Jonathan, “Rags Make Paper, Paper Makes Money: Material Texts and Metaphors of Capital”, Technology and Culture, 58, sy 2 (2017): 545-55.
• Tamgörgü, Ahmet Bulut, On Dokuzuncu Yüzyıl Osmanlı İstanbul’unda Bir Sorunsal Olarak Çöp, Ege Üniversitesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Tamgörgü, Ahmet Bulut, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Paçavracı Esnafının Doğuşu ve Gelişimi”, Kebikeç, sy 52 (2021).
• Tekin, Engin Cihad, “Osmanlı Kitap Tarihi Araştırmalarının Metodolojik Yaklaşımında Avrupalı Seyyahların Etkisi 1453-1699”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Karatekin Edebiyat Fakültesi Dergisi (KAREFAD) VIII, sy 1 (2020): 101-37.
• U.S. Department of the Treasury, Report of the Secretary of the Treasury on the Commerce and Navigation of the United States for the Year Ending June 30, 1850, Washington, D.C.: Government Printing Office, 1851.
• U.S. Department of the Treasury, Report of the Secretary of the Treasury, transmitting a report from the Register of the Treasury, of the commerce and navigation of the United States for the year ending June 30, 1856. Washington, D.C.: A.O.P. Nicholson, Printer, 1856.
• Üçyiğit, Ekrem, “Ortaçağ İslâm Medeniyetinin Avrupa Medeniyeti Üzerinde Tesirleri”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, IV, sy 1-2 (1955): 31-45.
• Ünver, Metin, “Azaryanlar: Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Bir Ermeni Tüccar Aile”, 19-20. Yüzyıllarda Türk-Ermeni İlişkileri -Kaynaşma-Kırgınlık-Ayrılık-Yeni Arayışlar: 5-7 Ocak 2015, Uluslararası Sempozyum, İstanbul I (2015): 97-115.
• Valente, A. J., Rag Paper Manufacture in the United States, 1801-1900: A History, with Directories of Mills and Owners, McFarland&Company. Jefferson, 2010.
• Weeks, Lyman Horace, A History of Paper-Manufacturing in the United States, 1690-1916, New York: The Lockwood Trade Journal Company, 1916.