Thoughts on a Letter: Analysis of the Letter Sent from the Erzurum Governor Iskender Pasha to the Iranian Ruler Shah Tahmasb in 1551

Year 2025, Volume: 10 Issue: 2, 1781 - 1819, 30.09.2025

Ercan Gümüş

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1649162

Abstract

The son of a family that migrated from the Caucasus to Istanbul, the Blonde/Circassian Iskender (Pasha) was a figure who climbed to the top of the Ottoman military bureaucracy shortly after being taken to the palace at a young age. Furthermore, he made his dedication to the system permanent in every aspect, especially in the actions he showed and the structures he built in the provinces of Van, Erzurum and Diyarbekir. Thanks to the opportunities provided by the foundation he founded in Diyarbekir, he became the founder of a dynasty named after him, and they became the carriers of considerable power in Amid. His letter, which is a reflection of his personality and the values he believed in, written to Shah Tahmasb, is the reference point of the study. In this letter, the focus is primarily on the values that Iskender Pasha had, the place of his contemporary Shah Tahmasb in this, the border tension in Vilayet-i Sharkiyyah/the Eastern Provinces, and the analysis of micro and macro-scale developments. The fact that the letter has not been published anywhere before is another finding.

Keywords

Iskender Pasha , Shah Tahmasb , Bradost Kurds , Cela-yi Vatan/Abandonment of the Homeland , Daire-yi Adliye/Circle of Justice

Bir Mektubun Düşündürdükleri: 1551’de Erzurum Beylerbeyi İskender Paşa’dan İran Hükümdarı Şah Tahmasb’a Gönderilen Mektubun Analizi

Abstract

Kafkasya’dan İstanbul’a göçen bir ailenin oğlu olan Sarı/Çerkes İskender (Paşa), çocuk yaşta saraya alındıktan kısa süre sonra Osmanlı askerî bürokrasisin zirvesine tırmanmış bir figürdü. Bundan öte her veçhesiyle sisteme adanmışlığını özellikle Van, Erzurum ve Diyarbekir eyaletlerinde gösterdiği eylemler ve inşa ettiği yapılarda kalıcı kılmıştı. Diyarbekir’de kurucusu olduğu vakfın sağladığı imkanlardan olmalı ki aynı adla anılan bir hanedanın da bânisi olmuş ve bunlar Amid’de hatırı sayılır bir gücün de taşıyıcısı olmuşlardı. Onun kişiliğinin ve inandığı değerlerin bir yansıması olan Şah Tahmasb’a hitaben kaleme alınmış mektubu, çalışmanın referans noktasıdır. Bu mektupta başta İskender Paşa’nın sahip olduğu değerlere, bunda çağdaşı olan Şah Tahmasb’ın yerine, Vilayat-ı Şarkiyye’deki sınır gerginliğine, mikro ve makro ölçekteki gelişmelerin analizine odaklanılmıştır. Mektubun daha önce herhangi bir yerde yayımlanmaması da bir başka tespit unsurudur.

Keywords

İskender Paşa , Şah Tahmasb , Bradost Kürtleri , Celâ-yı Vatan , Adalet Dairesi

References

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA.TS.MA.e. No:5045/1.
• DŞS, 352-10, Belge No: 20.
• DŞS, 360-329, Belge No: 1.
• Açar, Cafer, Safevi Kroniklerinde Dımdım Kalesi Kuşatması ve Emir Han Bradosti, İstanbul 2019.
• Açar, Cafer ve Gümüş, Ercan, “XVII. Yüzyıl Başlarında Safevi-Bradosti İlişkileri ve Dımdım Kalesi Kuşatması”, Tarih Okulu Dergisi XXXV (Ağustos 2018), s. 629-656.
• Akdağ, Mustafa, Türk Halkının Dirlik ve Düzen Kavgası: Celali İsyanları, Ankara 1975.
• Aksoy, İdris, İdrîs-i Bidlîsî’nin Selim-nâmesi’nin Tahkik ve Tercümesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2021.
• Aydın, Suavi-Çiftçi, Erdal, İmparatorluğun Son Aşiret Sayımı: Fihristü’l-Aşair, İstanbul 2022.
• Başçı, Veysel, “Dunbulî Beyliği Tarihi ve Tarihi Kronikleri [XIII-XVIII. YY.]”, Kadim Akedemi SBD (2019), 3/2, s. 63-114.
• Beysanoğlu, Şevket, Anıtları ve Kitabeleriyle Diyarbakır Tarihi, Diyarbakır 2003.
• Bruinessen, Martin van-Boeschoten, Hendrik, Evliya Çelebi Diyarbekir’de, çev. Tansel Güney, İstanbul 1997.
• Bucholz, Todd G., Ölü İktisatçılardan Yeni Fikirler: Modern Ekonomik Düşünceye Giriş, çev. İsmail Aktar, İstanbul 2005.
• Bulduk, Abdulgani Fahri (Abdulgani Efendi), Diyarbakır Valileri, haz. E. Tanrıverdi-A. Taşğın, Ankara 2007.
• Demlikoğlu, Uğur, “18. Yüzyılda Kars Kalesi’nin Tamir ve Tahkimatı”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi 37 (2024), s. 113-144.
• Demlikoğlu, Uğur, “Osmanlı Kaynaklarına Göre Avşarlı Nadir Şah’ın Üçüncü Kars Kalesi Muhasarasında Osmanlı Ordusunun İaşesi ve Mühimmatı (1743-1745), Osmanlı’da Toplum, Şehir ve Ticaret IV, ed. Erkan Işıktaş-M. Nuri Tunç, Ankara 2024, s. 63-98.
• Findley, Carter V., “Siyasi Kültür ve Büyük Haneler”, Türkiye Tarihi 1603-1839, Geç Osmanlı İmparatorluğu, ed. Suraiya Faroqhi, çev. Fethi Aytuna, İstanbul 2011, s. 89-107.
• Ginzburg, Carlo, Peynir ve Kurtlar: Bir 16. Yüzyıl Değirmencisinin Evreni, çev. Ayşen Gür, İstanbul 2018.
• Gümüş, Ercan, 18. Yüzyılın İlk Yarısında Amid Kazası, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2014.
• Gümüş, Ercan, “18. Yüzyılda Osmanlı Taşrasında Adalet Dairesi/Daire-yi Adliye Mefhumunu Resmetmeye Dair bir Deneme”, Sosyal Beşeri ve İdari Bilimler Alanında Yenilikçi Yaklaşımlar 3 Cilt, ed. Kürşat Özdaşlı vd., Ankara 2018, s. 307-330.
• Grada, Cormac O, Famine: A Short History, New Jersey 2009.
• Günay, Hacı Mehmet, “Vakıf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 42. Cilt, İstanbul 2012, s. 475-478.
• Gündüz, Tufan, Son Kızılbaş Şah İsmail, İstanbul 2013.
• Hammer Purgstall, Joseph Von, Büyük Osmanlı Tarihi, haz. Mümin Çevik-Erol Kılıç, İstanbul 1999.
• Harari, Yuval Noah, Homo Deus: Yarının Kısa Bir Tarihi, çev. Poyzan Nur Taneli, İstanbul 2016.
• Hoca Sadeddin Efendi, Tacü’t-Tevarih, neşr. İsmet Parmaksızoğlu, V. Cilt, Ankara 1979.
• İdrîs-i Bidlîsî, Selim Şah-nâme, haz. Hicabi Kırlangıç, Ankara 2001.
• İlgürel, Mücteba, “Celâ-yi Vatan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 7. Cilt, İstanbul 1991. s. 238-240.
• İnalcık, Halil, Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adalet, İstanbul 2005.
• İnalcık, Halil, “Tarihte Türk-İran Ekonomik Bağları Üzerine Bir Not”, çev. Gaye Yavuzcan, Tarih Okulu V, (Sonbahar 2009), s. 195-197.
• Kafadar, Cemal, Kim Var İmiş Biz Burada Yoğ İken, İstanbul 2019.
• Kırlangıç, Hicabi, İdris-i Bidlisi, Selim Şâh-nâme, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 1995.
• Kırzıoğlu, M. Fahrettin, Kars Tarihi, İstanbul 1953.
• Kureyşi Kerin, Seyyid Hasan - Berzen Merziye, “Münasebet-i Safeviye Ba Osmani Der Zeman-i Şah Tahmasb-ı Evvel”, Fasılname-i Tarih-i Revabıt-i Harici, 17/65, (Zemistan 1394), s. 89-105.
• Küpeli, Özer, “Transkafkasya’da Güç ve Rekabet: XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Güney Kafkasya’da Osmanlı-Safevi Mücadelesi”, Cihannüma, (2015 Temmuz), s. 95-114.
• Mengirkaon, Sabri, 19. Yüzyılda Diyarbekir’de Kıtlık, Basılmamış Doktora Tezi, Mardin 2021.
• Musalı, Namık, “Safevi Kaynaklarına Göre I. Şah Tahmasp ve Kanunî Sultan Süleyman Dönemi’nde Ahlat ve Çevresinde Safevi-Osmanlı Savaşları”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 2/5 (Mayıs/2015), s. 16-31.
• Nevâ’î, Abdü’l-Hüseyin, Esnâd ve Mükâtebât-ı Tarih-i İran, İntişarat-ı Bonyad-ı Ferhengi-yi İran, H. 1350/M. 1931.
• Peçevî İbrahim Efendi, Peçevî Tarihi, haz. Bekir Sıtkı Baykal, Ankara 1999.
• Ocak, Ahmet Yaşar, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Milhidler (15.-17. Yüzyıllar), İstanbul 1999.
• Oflaz, Mustafa, “İskender Paşa Vakıfları”, Sosyal Bilimler Dergisi, 21 (2009), s. 75-93.
• Özcan, Abdulkadir, “Serdâr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 36. Cilt, İstanbul 2009, s. 551-552.
• Özcan, Abdulkadir, “İskender Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 22. Cilt, İstanbul 2000, s. 565-566.
• Sümer, Faruk, Safevi Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara 1976.
• Şah Tahmasb-ı Safevî, Tezkire, çev. Hicabi Kırlangıç, Ankara 2001.
• Şahin, İlhan-Emecen, Feridun, “Amasya Anlaşması”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 3. Cilt, İstanbul 1991, s. 4-5.
• Şeref Han, Şerefname Kürt Tarihi, çev. Mehmet Emin Bozarslan, İstanbul 1971.
• Şerefhan Bitlisi, Şerefname Kürt Tarihi, çev. Abdullah Yegin, İstanbul 2013.
• Tekin, Z. - Ağaoğlu, S., “İskender Paşa’nın Van Merkez Sancağındaki Vakıfları”, Prof. Dr. Mübahat Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul 2006, s. 371-389.
• Terceme-i Tevârîh-i Şeref Han (İnceleme-Metin-Özel İsimler Dizini), haz. Adnan Oktay, İstanbul 2016.
• Yılmazçelik, İbrahim, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır (1790-1840), Ankara 1995.