The Rise and Fall of an Armenian Merchant in Ottoman Istanbul: Uncuyan Apik Effendy (1870-1905)

Year 2025, Volume: 10 Issue: 2, 1413 - 1462, 30.09.2025

İsmail Asoğlu

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1652928

Abstract

This article focuses on the mercantile career of Uncuyan Apik Effendy, one of the wealthy Armenian merchants of Istanbul during the reign of Abdulhamid II. The aim is to enhance the biography of a distinguished Armenian contractor, for whom information is limited, by focusing on his relationship with the Ottoman state. His trade with Ottoman institutions, from mining operations to timber-coal trade, from supplying the army with grain to ferry operations, enabled him to amass a considerable fortune. More importantly, thanks to the personal networks he established through the Sultan's kitchen, he met the flour needs of the Palace and the army to a large extent. Although he was one of the few highly reputable people who provided a connection between the Istanbul Armenian community and the Palace, the Istanbul Kumkapı Incident (1890) was a significant breakthrough in his mercantile life. The Sultan's order removing Armenian contractors from tenders also caused Apik Effendy to fall out with the Ottoman administration. Even though he was arrested after the Ottoman Bank Raid (1896), he was subsequently released due to his deteriorating health. He was killed in an assassination orchestrated by the Hunchakian organization in 1905. After Apik Effendy's death, the Uncuyan family's relations with the state were mostly related to closing the accounts with the treasury and appraising and regulating the family’s real estate. The primary sources of this study are predominantly based on Ottoman archival materials, while memoirs and reports from both local and foreign newspapers of the period have also been utilized.

Keywords

Armenian , Merchant , Uncuyan Apik

Osmanlı İstanbul’unda Ermeni Bir Tüccarın Yükseliş ve Düşüşü: Uncuyan Apik Efendi (1870-1905)

Abstract

Bu makale, II. Abdülhamit devri İstanbul’unun varlıklı Ermeni tüccarlarından Uncuyan Apik Efendi’nin ticarî kariyerine odaklanmaktadır. Amaç, seçkin bir Ermeni tüccarın devletle olan ilişkilerini merkeze alarak, bilgilerin sınırlı olduğu biyografisine katkı sunmaktır. Maden işletmeciliğinden kereste-kömür ticaretine, orduya zahire tedarikinden vapur işletmeciliğine kadar Osmanlı Devleti kurumlarıyla yaptığı ticaret, hatırı sayılır bir servet edinmesini sağlamıştır. Daha da önemlisi Sultan’ın mutfağıyla kurmuş olduğu kişisel ağlar sayesinde, Saray ve ordunun un ihtiyacını büyük ölçüde karşılamıştır. İstanbul Ermeni cemaati ile Saray arasındaki irtibatı sağlayan birkaç muteberden biri olsa da İstanbul Kumkapı Hadisesi (1890), ticarî hayatında önemli bir dönemeçtir. Sultanın emriyle Ermeni müteahhitlerin ihalelerden uzaklaştırılmaları, Apik Efendi’nin de Osmanlı yönetimi ile arasını açmıştır. Osmanlı Bankası Baskını (1896) sonrası tutuklansa da hastalığı dolayısıyla serbest bırakılmış, 1905’te Hınçak örgütünün düzenlediği bir suikastla hayatını kaybetmiştir. Apik Efendi’nin ölümü sonrası ailenin devletle olan ilişkileri daha ziyade hazine ile olan hesapların kapatılması ve Uncuyanlar’a ait gayrimenkul değerlerinin tespit ve düzenlemeleriyle ilgili olmuştur. Çalışmanın ana kaynakları daha ziyade Osmanlı Arşiv kaynaklarına dayanırken, hatıratlardan ve dönemin yerli-yabancı gazetelerindeki haberlerden de istifade edilmiştir.

Keywords

Ermeni , Tüccar , Uncuyan Apik , Suikast.

Ethical Statement

Bu çaışma etik beyan gerektirmemektedir.

References

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi
• BOA. Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.) 746/55889, 1583/118711, 90/3844, 25/1854, 1339/100393, 2159/161868, 1462/109584, 2395/179619, 2424/181790, 2476/185646, 2735/205088, 2961/222018, 394/29525, 475/35577, 501/375224, 746/55889, 39/2867, 78/58, 165/12311, 1206/90428, 1704/127765, 1374/103031, 94/6999, 2047/153520, 2132/159876, 3060/229475, 1563/117185, 2021/151516, 2047/153520.
• BOA, Deniz Müzesi Komutanlığı Arşivi, Şura-yı Bahriye, Kontrat Defteri (DTA.ŞUB.d.) 39-0-0/10/12, 107-0-0/49/50, 39-0-0/27-40.
• BOA. Dahiliye - Mektubi Kalemi (DH.MKT.) 1656/90, 1797/46, 2025/16, 391/12.
• BOA. Dahiliye - Şifre Kalemi (DH.ŞFR.) 198/125, 199/36.
• BOA. Dahiliye - Muamelat (DH.TMIK.M.) 16/44, 17/28, 17/8.
• BOA. Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi (HR.MKT.) 6/26, 62/16, 3/31.
• BOA. İrade-Adliye ve Mezahib (İ.AZN.) 23/1.
• BOA. İrade - Dahiliye (İ.DH.) 924/73263, 1094-85819.
• BOA. İrade - Hususi (İ.HUS.) 50/90.
• BOA. İrade - Maliye (İ.ML.) 40/50.
• BOA. İrade - Meclis-i Mahsus (İ.MMS) 99/4168, 98/4124, 103/4395.
• BOA. İrade Meclis-i Vala (İ.MVL.) 261/9833, 576/25878.
• BOA. Maliye Nezatet Emlak-ı Emiriyye Müdüriyeti (ML.EEM.) 1116/26, 1294/11.
• BOA. Meclis-i Vala, (MVL.) 400/92. 486/126, 490/34.
• BOA. Meclis-i Vükela Mazbataları (MV.) 12/55, 19/24, 20/37, 36/71, 69/13, 69/19, 72/38, 79/26, 80/9, 116/39.
• BOA, Sadaret Mukavelenameler (A.DVN.MKL.) 82/14.
• BOA. Sadaret Mektubi Kalemi Deavi Evrakı (A.MKT.DV.) 63/96.
• BOA. Sadaret Mektubi Kalemi (A.MKT.) 124/74.
• BOA. Sadaret Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM.) 467/58, 391/33, 626/1, 630/5.
• BOA. Sadaret Mektubi Kalemi Meclis-i Vala Evrakı (A.MKT.MVL.) 65/55, 65/93, 61/14.
• BOA. Sadaret Mektubi Kalemi Nezaret ve Devair Evrakı (BOA. A.MKT.NZD.) 471/91.
• BOA. Saderet Mektubi Kalemi Umum Vilayat Evrakı (A.MKT.UM.) 99/26.
• BOA. Şura-ı Devlet (ŞD.) 1640/38, 3/24, 311/14. 326/4, 15/34, 1291/6, 3003/38, 3042/6, 1236/11.
• BOA. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TS.MA.e.) 1090/20.
• BOA. Yıldız - Arzuhal Jurnal Y.PRK.AZJ. 56/54, 22/57.
• BOA. Yıldız - Askeri Maruzat (Y.PRK.ASK.)19/30. 63/7, 84/31.
• BOA. Yıldız – Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y.PRK.BŞK.) 48/30.
• BOA. Yıldız - Dahiliye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.DH.) 9/27.
• BOA. Yıldız - Hususi Maruzat (Y.A.HUS.) 223/30, 237/56.
• BOA. Yıldız - Komisyonlar Maruzatı (Y.PRK.KOM.) 9/21.
• BOA. Yıldız - Maliye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.ML.) 9/23.
• BOA. Yıldız - Mütenevvi Maruzat (Y.MTV.) 134/79, 149/70, 179/176, 69/10, 51/73.
• BOA. Yıldız - Resmi Maruzat (Y.A.RES.) 82/29.
• BOA. Yıldız - Şehremaneti Maruzatı (Y.PRK.ŞH.) 7/35.
• BOA. Yıldız - Zabtiye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.ZB.) 25/24, 15/56, 11/75, 18/16, 30/121, BOA. Zabtiye (ZB.) 78/6.
• İngiliz Milli Arşivi (The National Archives/TNA, Londra/ UK) - Foreign Office, F.O. 424/189.
• Arzuman, Avedis, “Genelkurmay’ın Yiyeceği Apik Efendi’den Sorulurdu”, Agos, 20 Aralık 1996.
• County Observer and Monmouthshire Central Advertiser, 1 January 1881.
• Donanma Mecmuası, 8/85, 30 Ağustos 1914.
• Galignani’s Messenger, 26 December 1880.
• Hawaiian Gazette, 20 October 1896.
• Le Matin, 20 Ekim 1896.
• M. Asım, “Ali Şahbaz Efendi Hazretleri”, Servet-i Fünun, 14/350, 26 Kasım 1897.
• Pro Armenia. No. 117, 1 Septembre 1905.
• The New York Herald, 7 September 1905.
• “Uncu Apik Vak‘ası 1”, Milliyet Gazetesi, 26 Haziran 1933.
• “Uncu Apik Vak‘ası 2”, Milliyet Gazetesi, 27 Haziran 1933.
• “Unciyan Apik Efendi’nin Muhâkemesi”, Hürriyet Gazetesi, 1 Kasım 1896.
• Ziya Şakir, “Yıldız Sarayında 33 Sene Bir Harem Ağasının Hatıraları”, Son Posta, 14 Aralık1937.
• Akyıldız, Ali, Kral Öldü Yaşasın Kral Osmanlı’da Cülus, Veraset ve Meşruiyet, İstanbul 2021.
• Annual Cyclopædia and Register of İmportant Events of the Year, Thrid Series, Vol. I, New York 1897.
• Cin, Halil, Akgündüz, Ahmet, Türk Hukuk Tarihi 1, İstanbul 1990.
• Dabağyan, Levon Panos, Sultan Abdülhamid Han ve Ermeni Meselesi, İstanbul 2001.
• Eraslan, Hülya, Osmanlı Bankası Baskının (1896) Ermeni Basınında Ele Alınışı, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2016.
• Eraslan, raslan, Selcan Alperay, Osmanlı Arşiv Kaynaklarına Göre Osmanlı Ermenileri Arasındaki İhtilaflar, Basılmamış Doktora Tezi, İzmir 2021.
• Erkal, Müfid, Bizans Metropolünde İlk Türk Köyü Kadıköy, İstanbul 1996.
• Ermeni Komitelerinin Âmâ ve Harekât-ı İhtilâliyesi - İlân-ı Meşrûtiyetten Evvel ve Sonra, İstanbul 1332.
• Georgeon, François, Sultan Abdülhamid, Çev. Ali Berktay, İstanbul 2016.
• Güllü, Ramazan Erhan, “II. Abdülhamid Döneminde Ermeni Sorunu”, 2. Uluslararası Osmanlı Coğrafyası Arşiv Kongresi Bildiriler, C.1, Ed. Hatice Oruç, vd., Ankara 2019, 38-40.
• Güllü, Ramazan Erhan, Ermeni Sorunu ve İstanbul Ermeni Patrikhanesi (1878-1923), Ankara 2015.
• Hançer, Elmon, “Üsküdar Ermeni Cemaati Tarihinde Bir Gezinti”, Üsküdar Sempozyumu I Bildiriler, C.1, Ed. Zekeriya Kurşun, vd. Üsküdar Belediye Başkanlığı Üsküdar Araştırmaları Merkezi, İstanbul 2004, s. 140-155.
• İrtem, Süleyman Kâni, Ermeni Meselesinin İçyüzü, Haz. Osman Selim Kocahanoğlu, İstanbul 2004.
• İstanbul’da Ticaret’in Başkanları, İstanbul, 2022.
• Karacakaya, Recep, “Ermeni Terörizminin Bilinmeyen Bir Yönü; Ermeni Komitecilerinin Ermeni Toplumunun Zenginlerine Yaptıkları Suikastlar”, 1000. Yılında Türk-Ermeni İlişkileri, Ed. Mustafa Sıtkı Bilgin, Yıldız Deveci Bozkuş, Ankara 2019, s. 323-335.
• Karacakaya, Recep, Ermenilere Yönelik Ermeni Terörü, İstanbul 2017.
• Karakoç, Ercan, “Ermeni Asıllı Osmanlı Nazırlarından Gabriyel Noradunkyan Efendi”, Ermeni Araştırmaları, 52, (2015), s. 85-133.
• Lévy-Aksu, Noémi, “A Capital Challenge Managing Violence and Disorders in Late Ottoman Istanbul”, Urban Violence in the Middle East, Ed by. Ulrike Freitag, Neilda Fuccaro, New York - Oxford 2020.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeni İsyanları (1896-1909), C. III, Haz. Recep Karacakaya vd., Ankara 2009.
• Ölmez, Adem, Sosyal Barışın Bozulması: İstanbul Ermeni Olayları ve Yahudiler, İstanbul 2010.
• Özkan, Alev, Eminönü Hanlar Bölgesinin Cumhuriyet’ten Günümüze İzlenen Değişimi ve Yeniden Değerlendirilmesinde Öncelikli Bölgenin Saptanması, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2003.
• Pamukciyan, Kevork, Biyografileriyle Ermeniler, İstanbul 2003.
• Partal, Hasan Barış, Anatoli Gazetesi ve Ermeni Milletini Konu Alan Haberlerin Değerlendirilmesi (1894-1897), Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2019.
• Renders, Hans, Sjoerd Van Faassen, “Çoğaltıcı Olarak Biyografiler – Modernist Sanatçıların Yaşamlarında Dönüm Noktası Olarak Birinci Dünya Savaşı”, Biyografik Dönemeç – Tarih ve Sosyal Bilimlerde Biyografinin Yeniden Keşfi, Haz. Hans Renders, Binne De Haan, Jonne Harmsma, Türkçesi: Uğur Yankı Üçkardeşler, Ankara 2024, pp. 169-192.
• Sultan II. Abdülhamid’in Sadrazamı, (Küçük) Mehmed Sa‘îd Paşa’nın Hâtırâtı, Cilt. 1, Haz. Mustafa Gündüz, İstanbul 2019.
• Şaşmaz, Musa, “Kumkapı Ermeni Olayı (1890)”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XIX/1, (2004), s. 107-108.
• Tahsin Paşa, II. Abdülhamid ve Yıldız Hatıraları, İstanbul 2023.
• Turşucu, Elif Yeşiltepe, Selma Yel, “Osmanlı Maliyesinde Radikal Reformların Arkasındaki Maliye Nazırı: Agop Kazazyan Paşa (1886-1891)”, Türkiye İktisat Kongresi 2023 Bildiriler Kitabı, Haz. Yunus Pustu, vd. Ankara 2024, s. 715-738.
• Türkiye’de Ticaretin Öncü Kuruluşu Dersaadet Ticaret Odası 1882-1923, Haz. Ufuk Gülsoy, Bahram Nazır, İstanbul 2009.
• https://yuzyillikhikayeler.com/tarihi-markalar/saffet-abdullah-gullaclari/ (Erişim: 31.10.2024).