Osmanlı İlmiye Teşkilatında Mülazemet Sistemi: 172 Numaralı Defter Örneği

Year 2025, Volume: 10 Issue: Vakanüvis 10. Yıl Özel Sayısı, 1309 - 1343, 31.10.2025

Ülkü Yancı

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1667815

Abstract

Osmanlı Devleti’nde medrese mezunlarının oluşturduğu ilmiye sınıfı mensupları medreseden mezun olduktan sonra kadı, müderris ve müftülük görevlerinden birini yürütmüşlerdir. Ancak mezunlar göreve başlamadan önce bugünkü manada stajerliğe benzeyen bir mülazemet dönemi geçirmek zorundadırlar. Bunun için de medreseyi bitiren kişiler diplomalarını alarak Rumeli kadıaskerliğine başvurmuşlar ve adlarını sırası gelince kadı veya müderris olarak atanmak üzere mülazemet defterlerine kaydettirmişler. Mülazemet defterleri, ilmiye teşkilatı hakkında yapılacak çalışmalar için vazgeçilmez ve muhakkak başvurulması gerekli ana kaynaklardır. İlmiye silkine dâhil olan her kadı ve müderris adayı bu defterlere kayıt olmak zorundadır. Zira devlet, atama yapacağı vakit istihdam edeceği kadar kadı ve müderrisi bu defterdeki kayıtlara bakarak atamaktadır. Bu çalışma için İstanbul Müftülüğü Arşivinde bulunan 172 numaralı mülazemet defteri incelenmiştir. Defter 1799-1800 ve 1803-1804 döneminde Rumeli kadıaskeri İsmet İbrahim Efendi tarafından iki kadıaskerlik döneminde tutulan mülazemet kayıtlarını ihtiva etmektedir. Defterde toplam 425 mülazım kayıtlıdır. Bu mülazımların hangi ulema tarafından hangi yolla mülazım oldukları, hangi yolun ne kadar sıklıkla kullanıldığı gibi hususlar incelenmiş ayrıca defterde kayıtlı olan seyyid ve ulema çocuklarının tespiti yapılmıştır.

Keywords

Osmanlı Devleti , İlmiye , Mülazemet Defteri , Mülazım , Kadıasker.

The System of Mülazemet in the Ottoman Ilmıye Organization: Example of Book No. 172

Abstract

In the Ottoman Empire, the members of the ilmiye class, which consisted of madrasah graduates, held the positions of qadi, mudarris and mufti after graduating from madrasah. However, before taking office, graduates had to undergo a period of mulazemet, which resembled an internship in today's sense. For this purpose, those who graduated from the madrasah applied to the Rumeli kadiaskerate with their diplomas and had their names recorded in the mülazemet books to be appointed as qadi or muderris in their turn. The mülazemet books are indispensable and must be consulted for the studies on the organisation of the ilmiye. Every candidate for judge and professor who joins the science school has to register in these books. Because the state, when making an appointment, appoints as many judges and professors as it can employ by looking at the records in this book. For this study, the mulazemet book numbered 172 in the Istanbul Mufti's Office Archive was analysed. The book contains the mülazemet records kept by İsmet İbrahim Efendi, the qadiasker of Rumelia, during two qadiaskerates in 1799-1800 and 1803-1804. A total of 425 mülazems are recorded in the book. Issues such as by which ulema these mulazim were mulazemet and how often they were mulazemet, and which method was used, have been analysed, and the children of seyyid and ulema registered in the book have been identified.

Keywords

Ottoman Empire , İlmiye , Mülazemet Register , Mülazım , Kadiasker.

References

• Meşihat Arşivi, Rumeli Kadıaskerliği Ruznamçesi, nr. 172.
• İstanbul Üniversitesi Nâdir Eserler Kütüphânesi, Türkçe Yazmalar, nr. 8879.
• Millet Kütüphanesi, Ali Emîrî Müteferrik, nr. 10, 56.
• Alan, Ercan, “Yeni Bir Belgeye Göre XVII. Yüzyılın Sonunda Rumeli’de Kadılık Rütbeleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 9, S. 44, s. 337-366.
• Alan, Ercan; Abdurrahman Atçıl, XVI. Yüzyıl Osmanlı Ulema Defterleri, Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, Ankara 2018.
• Aslan, Ali, 18. Yüzyıl Osmanlı İlim Hayatından Bir Kesit: Sıdkî Mustafa Efendi’nin Günlüğü ve Mülâzemet Yılları, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2015.
• Baltacı, Cahid, “Kadıasker Rûznamçeleri’nin Tarihi ve Kültürel Ehemmiyeti”, İslam Medeniyeti Mecmuası, C. 4, S. 1, İstanbul 1979, s. 55-100.
• Baltacı, Cahit, XV.-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, C. 1, 2.Baskı, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 2005.
• Beyazıt, Yasemin, Osmanlı İlmiye Mesleğinde İstihdam ( XVI. Yüzyıl), TTK Yayınları, Ankara 2014.Evsen, Esra, Osmanlı İlmiye Teşkilâtında Mülazemet Sistemi (18. Yüzyıl Örneği), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2009.
• İpşirli, Mehmet, “İlmiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 22, İstanbul 2000, s.141-144.
• İpşirli, Mehmet, “Âşir Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C. 4, İstanbul 1991, s.8.
• İpşirli, Mehmet, “Esad Efendi, Sâlihzâde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C. 11, İstanbul 1995, s. 345-346.
• İpşirli, Mehmet, “Mülazemet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C. 31, Ankara 2020, s.536-537.
• İpşirli, Mehmet, “Osmanlı İlmiye Teşkilatında Mülazemet Sisteminin Önemi ve Rumeli Kadıaskeri Mehmed Efendi Zamanına Ait Mülazemet Kayıtları”, Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, S.10-11, 1982, s.221-134. http://www.journals.istanbul.edu.tr/iugaad/article/view/1023009541/1023008847
• İzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim, Osmanlı Medreselerinde İlim Riyazi İlimler, C. 1, İz Yayıncılık, İstanbul 1997.
• Kılıç, Cihan, “Osmanlı İlmiye Teşkilatında Kariyer Sistemi”, Turkısh Academıc Research Revıew, C. 3, S. 1, 2018, s. 153-170
• Köksal, Mehmet Fatih, İsmet, İbrâhîm İsmet Efendi, Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ismet-mehmed-efendi. Erişim Tarihi. 22.03.2025.
• Kuru, Levent, Kazasker Ruznamçelerine Göre 18. Yüzyılın İlk Yarısında Rumeli’de Kadılık Müessesesi, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2016.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri, “Seyyid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C. 37, İstanbul 2009, s. 40-43.
• Mehmed Süreyya, Sicill-i Ahval, C. 3, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1311.
• Ortaylı, İlber, “Osmanlı Devleti’nde Kadı (Kadı maddesi içinde)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C. 24, İstanbul 2001, s. 69-73.
• Özcan, Tahsin, “Ömer Hulûsi Efendi, Sâmânîzâde ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C. 34, İstanbul 2007, s. 72-73
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih ve Terimleri Sözlüğü, C. 1, MEB Yayınları, İstanbul 1993.
• Raşid Mehmed Efendi, Çelebizâde İsmail Âsım Efendi, Tarihi Raşid ve Zeyli, haz. Abdulkadir Özcan, Yunus Uğur, Baki Çağır, Ahmet Zeki İzgöer, C. 3, Klasik Yayınları, İstanbul 2013.
• Sahillioğlu, Halil, “Askeri”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C. 3, İstanbul 1991, s. 488-489.
• Şemseddin Sâmî, Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul 2004.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, TTK Yayınları, Ankara 1988.