Fransız Diplomatik Belgelerinde Karadeniz Ve Doğu Anadolu Demiryolu Müzakereleri

Year 2025, Volume: 10 Issue: Vakanüvis 10. Yıl Özel Sayısı, 215 - 259, 31.10.2025

Onur Çapar

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1667919

Abstract

Demiryolu yatırımları Osmanlı Devleti için önemli bir modernleşme konusudur. Devlet hem merkezileşme politikası gereğince hem de gelirlerini artırmak için imparatorluk sınırları içerisinde birçok projenin hayata geçirilmesini teşvik etmiştir. Gerekli sermayenin ve yetişmiş insan gücünün olmaması sebebiyle demiryolları yapımı ve işletilmesi yabancı sermaye eliyle yürütülmüştür. Karadeniz ve Doğu Anadolu’da demiryolu yapma fikri ilk olarak 1850 tarihinden itibaren düşünülmüştür. İngilizler, Samsun ve Trabzon arasında bir hat yapmayı planlamışlar fakat daha sonra hattın yapımını devlet üstlenmiştir. Samsun-Sivas arasındaki ilk demiryolunun yapımına ise devlet 1911 yılında başlayabilmiştir. Özellikle Alman sermayesinin Anadolu demiryolu imtiyazını almasıyla öncelik iç Anadolu ve güney bölgelere verildiğinden bu bölgelere istenilen yatırımlar yapılamamıştır. Karadeniz ve Doğu Anadolu’da demiryolu yatırımının yapılamamasının bir diğer nedeni de bölgeye yayılma eğilimleri olan Rusya’dır. 1900 yılında Osmanlı ile Ruslar arasında yapılan anlaşma gereği Kafkasya’ya Türkiye’den göçen Ermenilerin kalmasına karşılık Karadeniz’de bir demiryolunun yapımında Rus sermayedarlara öncelik verileceği kararlaştırılmıştır. İkinci Meşrutiyet döneminde ise bu güçlüklere rağmen Osmanlı idaresinin bağımsız bir demiryolu politikası izlemeye çalıştığı anlaşılmaktadır. Karadeniz ve Doğu Anadolu’da demiryolu yapımı için Fransızlarla anlaşma sağlanmış fakat Ruslar 1900 anlaşmasına dayanarak birçok zorluk çıkarmışlardır. İlerleyen süreçte ise Osmanlı topraklarında tüm güçlerin çıkarlarını dengeleyecek bir anlaşma yapılmıştır. Bu makalenin amacı dönemin Fransız Konsolosluk arşivlerine dayanarak Osmanlı-Fransız-Rus Hükümetleri arasındaki demiryolu görüşmelerini incelemektir.

Keywords

Demiryolları , Yabancı Sermaye , Osmanlı Devleti , Fransa , Rusya

Negotiations on the Black Sea Railway and the East Anatolian Railway in French Diplomatic Documents

Abstract

Railway investment was an important aspect of modernisation in the Ottoman Empire. The state encouraged the implementation of many projects within the borders of the empire, both in line with its policy of centralisation and in order to increase its revenues. Due to the lack of capital and trained manpower, the construction and operation of the railways was carried out by foreign capital. The idea of building a railway in the Black Sea and Eastern Anatolia was first mooted in 1850. The British planned to build a line between Samsun and Trabzon, but later the construction of the line was taken over by the state. The construction of the first railway between Samsun and Sivas started in 1911.However, the desired investments could not be made in these regions because priority was given to Central Anatolia and the southern regions, especially after German capital was awarded the Anatolian railway concession. Another reason for the lack of railway investment in the Black Sea and Eastern Anatolia was Russia's tendency to expand into the region. In 1900, according to the agreement between the Ottomans and the Russians, it was decided that Russian capitalists would be given priority in the construction of a railway in the Black Sea, in return for the Armenians who migrated from Turkey to stay in the Caucasus. In the second period of the constitutional monarchy, despite these difficulties, it is understood that the Ottoman administration tried to pursue an independent railway policy. An agreement was reached with the French for the construction of railways in the Black Sea and Eastern Anatolia, but the Russians created many difficulties on the basis of the 1900 agreement. During this period, an agreement was reached that would balance the interests of all powers in Ottoman lands. The aim of this article is to analyse the railway negotiations between the Ottoman-French-Russian governments based on the French consular archives of the period.

Keywords

Railways , Foreign Capital , Ottoman Empire , France , Russia

References

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.)
• BOA, İ. DUİT, nr: 187-18, ek 1: 5 Mayıs 1912.
• BOA, İ. DUİT, nr: 33-25, ek 16: 19 Haziran 1912.
• BOA, HR. HMŞ.İŞO, nr: 206-42, ek 16-17: 21 Nisan 1914.
• BOA, HR.SYS, nr: 2899-6, ek 8-9: 9 Nisan 1914.
• BOA, HR.SYS, nr: 2899-6, ek 8-9: 9 Nisan 1914.
• BOA, HR.SYS, nr: 2268-3, ek 1: 31 Ağustos 1915.
• Fransız Konsolosluk Arşivi: Archives du ministère des Affaires Étrangères Français de Nantes (AMAEF, CADN.) Constantinople/ Série E, Dossier 417 : Le Rapport de Karekin Pastırmacıyan, 18-31 Mai 1909.
• Le Rapport du ministère des travaux publics.
• Le rapport numéro 182 daté du 22 Mars 1912.
• Lettre du consulat général d'Istanbul au ministère des affaires étrangères,12 Mai 1912.
• Lettre envoyée de Paris à Istanbul, 22 Juin 1912.
• Lettre envoyée de Paris à Istanbul, 27 Juin 1912.
• Lettre du consulat général d'Istanbul au ministère des affaires étrangères, 29 Juin 1912.
• Lettre envoyée de Paris à Istanbul, 6 Juliette 1912.
• Lettre envoyée de Paris à Istanbul, 8 Juliette 1912.
• Lettre envoyée de Paris à Istanbul,12 Juliette 1912.
• Lettre envoyée de Paris à Istanbul, 20 Juliette 1912.
• Lettre envoyée de Paris à Istanbul, 28 Février 1913.
• Lettre de la société régie générale à l'ambassade d'Istanbul, 13 Mai 1913.
• Lettre envoyée de Paris à Istanbul, 9 Octobre 1912.
• Rapport envoyé de İstanbul à Paris, 14 Avril 1913.
• Lettre envoyée de Paris à Istanbul, 14 Juin 1913.
• Le rapport daté du 12/25 Juliette 1913.
• Le rapport daté du 24 Octobre 1913.
• Le ministre des Affaires étrangères Stephen Pichon à Monsieur Doulcet, ambassadeur à Pétersbourg 21 octobre 1913.
• Akbulut, Gülpınar, Siyasi Coğrafya Açısından Türkiye’de Demiryolu Ulaşımı, Anı Yayıncılık, Ankara 2010.
• Akyıldız, Ali, Osmanlıda Ulaşımın Modernleşmesi, Timaş Yayınları, İstanbul 2019.
• Albayrak, Mustafa, “Osmanlı-Alman İlişkilerinin Gelişimi ve Bağdat Demiryolu’nun Yapımı”, OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 6(6), 1995, s.1-38.
• Beydilli, Kemal, “Bağdat Demiryolu”, TDV İslam Ansiklopedisi, c: 4, İstanbul, 1991, s. 442-444.
• Crististensen, Peter H., Germany and Ottoman Railways Art, Empire, and Infrastructure, Yale University Press, New Haven and London, 2017.
• Çakıcı, Derya, “Atatürk Dönemi Demiryolu Politikalarında Karadeniz Bölgesi (1923-1938)”, Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 9/19, 2023, s. 417-438.
• Çapar, Onur “Sultan II. Abdülhamid Dönemi Fransız Demir Yolu Yatırımları”, History Studies, 12/3, 2020, s.1233-1257.
• Çapar, Onur, Osmanlı Devleti’nde Fransız Sermayesi, Doğu Kütüphanesi, İstanbul 2020.
• Earle, Edward Mead, Bağdat Demiryolu Savaşı, çev. Kasım Yargıcı, İstanbul,1972.
• Engin, Vahdettin, Rumeli Demiryolları, Eren Yayıncılık, İstanbul 1993.
• Garo, Armen, Osmanlı Bankası Baskını Armen Garo’nun Anıları, Çev: Atilla Tuygan, Belge Yayınları, İstanbul 2009.
• Gülsoy, Ufuk- Ochsenwald, William, Hicaz Demiryolu, TDV İslam Ansiklopedisi, C.17, İstanbul 1998, s. 441-445.
• Gülsoy, Ufuk, Kutsal Proje Ortadoğu’da Osmanlı Demiryolları, Timaş Yayınları, İstanbul 2010.
• Hülagü, Metin, “Cumhuriyet Öncesi Osmanlı Demiryollarına Genel Bir Bakış, Cumhuriyet Döneminde Demiryolları Sempozyumu, Yay. Hazırlayan: Mukaddes Arslan, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2010, s.
• Jacolin, Henry, “L’établissement de la première voie ferrée entre l’Europe et la Turquie. Chemins de fer et diplomatie dans les Balkans”, Revue d’histoire des Chemins de fer, C.35, 2006, s. 5-24.
• Kanberoğlu, Nesrin “Osmanlı Devleti’nin II. Meşrutiyet Dönemi Demiryolu Politikaları 1908-1914”, Vakanüvis, 3/2018, s. 158-187.
• Kolay, Arif, Anadolu’da İşletmeye Açılan ilk Demiryolu İzmir-Kasaba Hattı ve Uzantıları (1863-1897), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2019.
• Özyüksel, Murat, Hicaz Demiryolu, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000.
• Özyüksel, Murat, Osmanlı İmparatorluğu’nda Nüfuz Mücadelesi: Anadolu ve Bağdat Demiryolları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2013.
• Peter, Frank, Les Entrepreneurs de Damas: Nation Impérialisme Et Industrialisation, L’Harmattan, Paris 2010.
• Satan, Ali, “Osmanlı’nın Demiryolu Çağına Girişi”, Osmanlı’da Ulaşım Kara-Deniz-Demiryolu, Ed: Vahdettin Engin, Ahmet Uçar, Osman Doğan, Çamlıca, İstanbul 2012, s. 209-218.
• Temizgüney, Firdes, “Demiryolu Ulaşımının Erzurum’a Katkıları”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 53, 2015, s. 255-272.
• Tufan, Samet, “Karadeniz Demiryolları: Osmanlı-Rus İlişkileri Bağlamında 1900 İtilafnamesi”, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Sakarya 2019.
• Yıldırım, İsmail, Cumhuriyet Döneminde Demiryolları (1923-1950), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2001.