Sadrazam Yusuf Ziya Paşa’nın (ö. 1817) Zevcesi Ayşe Hanım’ın Muhallefâtı (ö. 1812)

Year 2025, Volume: 10 Issue: Vakanüvis 10. Yıl Özel Sayısı, 97 - 129, 31.10.2025

Abdurrahman Akdağ

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1672564

Abstract

Bu çalışma, Sadrazam Yusuf Ziya Paşa’nın (ö.1817) zevcesi Ayşe Hanım’ın (?-1812) Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi defter ve evrak fonunda (TSMA.d. ve TSMA.e.) yer alan muhallefât kaydından yola çıkarak hayatı, taşınır-taşınmaz mal varlıkları ve muhallefâtı hakkında bilgilere ışık tutmaktadır. Yapmış olduğumuz bu çalışmada öncelikle Osmanlı seçkin sınıfına mensup, Kandilli Hamamı ustası iken Sadrazam zevceliğine yükselen Ayşe Hanım’ın hayatı ve taşınmaz mal varlıkları hakkında bilgilere yer verilmiş, daha sonra muhallefâtın genel değerlendirmesi yapılmıştır. Muhallefâtında ayrı kategorilerde gruplandırılmayan toplam 813 kalem ve 4.121 adet tutan kitap, eşya ve mallar türlerine göre ayrılarak incelemeye tâbi tutulmuştur. Toplamda 167.838,5 kuruş tutarındaki muhallefât üzerinden, XIX. yüzyıl Osmanlı maddi kültürüne dair bir izlenim oluşturulmuştur.

Keywords

Ayşe Hanım , Muhallefât , Yusuf Ziya Paşa , Maddi Kültür , Kandilli Hamamı

The Muhallefât of Ayşe Hanım (d.1812), the Wife of Grand Vizier Yusuf Ziya Pasha (d.1817)

Abstract

This study examines the life, movable and immovable assets, and probate inventory (muhallefât) of Ayşe Hanım (?-1812), the wife of Grand Vizier Yusuf Ziya Pasha (d. 1817), based on muhallefât records in the Topkapı Palace Museum Archive’s record book (defter) and documentary funds (TSMA.d. and TSMA.e.). Ayşe Hanım, already a member of the Ottoman elite, held the influential position of master of Kandilli Bathhouse before rising to the status of the Grand Vizier’s wife. This study first explores her life and immovable assets, followed by a general assessment of her muhallefât. The inventory includes 813 items and 4.121 pieces of books, furniture, and goods, which were originally unclassified but have been categorized and analyzed in this study. Through an examination of her muhallefât, valued at 167.838,5 kurus, this study offers insights into 19th-century Ottoman material culture.

Keywords

Ayşe Hanım , Muhallefât , Yusuf Ziya Pasha , Material Culture , Kandilli Banthouse

References

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).
• Bâb-ı Asafî. Mektubî Kalemi (A.{MKT.): 2408/42.
• Bâb-ı Defterî. Darphane Tahrirat Kalemi (D.DRB.THR): 6/46.
• Cevdet Tasnifi. Dahiliye (C.DH): 135/6712.
• Cevdet Tasnifi. Evkaf (C.EV): 99/4924, 99/4925, 113/5635, 117/5850, 159/7918, 660/33299.
• Hatt-ı Hümâyûn (HAT): 200/10222, 201/10276, 252/14325, 629/31104, 963/41246.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi. Defter (TSMA.d): 243, 2285, 7040, 9975.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi. Evrak (TSMA.e): 33/61, 236/16, 299/12, 359/25, 405/42, 491/16, 549/29, 550/98, 550/99, 550/100, 860/28, 924/98, 1268/83, 1303/71, 1312/30.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA), Defter/Sayfa/Sıra
• Ayşe Hanım’a Ait Şahsiyet Kaydı, 159/46/397.
• Ayşe Hanım Vakfı Vakfiyesi, 578/290-292/104.
• Ayşe Hanım Vakfı’na Ait Atik Esas Kaydı, 493/162/130.
• Maadin Emini, Erzurum ve Trabzon Eyaletleri Valisi Hacı Yusuf Ziya Paşa’nın Vakfiyesi, 1635/24/2.
• Yusuf Ziya Paşa Vakfı’na Ait Atik Şahsiyet Kaydı, 493/163-164/0.
• Yusuf Ziya Paşa Vakfı’na Ait Vakfiye, 578/288-290/103.
• Yusuf Ziya Paşa Vakfı’na Ait Vakfiye, 579/49/28.
• Yusuf Ziya Paşa Vakfı’na Ait Zeyl Vakfiye, 579/54/30.
• Süleymaniye Kütüphanesi, Giresun Yazmalar (113/3), Ayşe Hanım Vakfiyesi Sûreti, 1208 (1793-1794), s. 34-39.
• Abdülaziz Bey, Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri, Haz. Kâzım Arısan ve Duygu Arısan Günay, İstanbul 2023.
• Ahmet Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, Haz. Sadık Emre Karakuş-Murat Babuçoğlu, IX. Cilt, Ankara 2017.
• Altuntaş, Zeynep, 19. yy’ın İlk Yarısında Kadın Terekelerine Göre İktisâdi ve İçtimâî Hayatı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2004.
• Argıt, Betül İpşirli, “XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Üsküdar’da Yaşayan Kadınların Maddî Durumları ve Gündelik Hayatları”, Uluslararası Üsküdar Sempozyumu VI Bildiriler, 6-9 Kasım 2008, Ed. Coşkun Yılmaz, S. II, s. 417-428.
• Artan, Tülay, “18. Yüzyıl Başlarında Yönetici Elitin Saltanatının Meşruiyet Arayışına Katılımı”, Toplum ve Bilim, 1999. S. 83, s. 292-322.
• Baraz, Mehmed Rebiî Hatemi ve Zeynep Demircan, Çengelköy’de Tarih, İstanbul 2004.
• Beydilli, Kemal. “Yûsuf Ziyâ Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 44, s. 34-37, İstanbul 2013.
• Bilgin, Arif ve Fatih Bozkurt, “Bir Mali Gelir Kaynağı Olarak Vârissiz Ölenlerin Terekeleri ve Beytülmâl Mukataaları”, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (20) 2010/2, s. 1-31.
• Bilgin, Sait, Dünden Bugüne Keban, İstanbul 2007.
• BOZKURT, Fatih, Tereke Defterleri ve Osmanlı Maddî Kültüründe Değişim (1785-1875 İstanbul Örneği), Basılmamış Doktora Tezi, Sakarya 2011.
• Bozkurt, Fatih, “Osmanlı Dönemi Tereke Defterleri ve Tereke Çalışmaları”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (TALİD), 11/22 (2013), s. 193-229.
• Bozkurt, Nebi, “Şamdan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 38, s. 328-330. İstanbul 2010.
• Bölükbaşı, Ömerül Faruk, “Guruş”. EI3, The Encyclopaedia of Islam Three, Ed. Kate Fleet vd. Leiden 2019, s. 55-56.
• Cezar, Yavuz, “Bir Âyanın Muhallefâtı, Havza ve Köprü Kazaları Âyanı Kör İsmail-Oğlu Hüseyin Müsadere Olayı ve Terekenin İncelenmesi”, Belleten, 41/161 (1977), s. 41-78.
• Çağman, Filiz, Çağlarboyu Anadolu’da Kadın: Anadolu Kadınının 9000 Yılı. İstanbul 1993.
• Ertuğ, Necdet (ed.), İstanbul Tarihi Çeşmeler Külliyatı, I. Cilt, İstanbul 2006.
• Faroqhi, Suraiya, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam: Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla, çev. Elif Kılıç, İstanbul 2011.
• Genç, Nermin, “19. Yüzyıl Osmanlı Maddi Kültürü Üzerine Bir İzlenim: Nurtâb Kadınefendi’nin Muhallefâtı”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 44 (2020), s. 71-138.
• Göçek, Fatma Müge, Burjuvazinin Yükselişi İmparatorluğun Çöküşü: Osmanlı Batılılaşması ve Toplumsal Değişme, Ankara 1999.
• Gürtuna, Sevgi, “Klasik Dönemde Osmanlı Kadınının Giyim Tarzı”, Türkler Ansiklopedisi, XI. Cilt, Ankara 2002.
• Halaçoğlu, Yusuf, “Dellâl”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 9, s. 145-146, İstanbul 1994.
• Haskan, Mehmet Nermi, İstanbul Hamamları, İstanbul 1995.
• Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmânî, “Yusuf Ziyaeddin Paşa”, Haz. Nuri Akbayar, İstanbul 1996.
• Sabev, Orlin, “Okuyan Taşralı Bir Toplum: Rusçuk Müslümanlarının Kitap Sevgisi (1695-1786)”, Balkanlar’da İslam Medeniyeti Uluslararası Üçüncü Sempozyum (Bükreş, Romanya/1-5 Kasım 2006) Tebliğleri, İstanbul 2011.
• Şânî-zâde Mehmed Atâ'ullah Efendi, Şânî-zâde Tarihi [Osmanlı Tarihi (1223-1237/1808-1821)], Cilt I, Haz. Ziya Yılmazer, İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2008.
• Işık, Emin, “En'âm Sûresi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 11, s. 169-170, İstanbul 1995.
• Karaca, Filiz, “Kürk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 26, s. 568-570. Ankara 2002.
• Karahasanoğlu, Selim, "Osmanlı Uygulamasında Müsadere: Nevşehirli Damat İbrahim Paşa'ya Ait Tereke Zaptı Örneği", 1. Uluslararası Nevşehir Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri 16-19 Kasım 2011, VII/179-205 (2012).
• Koçu, Reşat Ekrem, Türk Giyim Kuşam ve Süsleme Sözlüğü, Ankara 1967.
• Konyalı, İbrahim Hakkı, Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, İstanbul 1960.
• Mehmed Es’ad Efendi, Vak'a-nüvis Esad Efendi Tarihi: (Bahir Efendi’nin Zeyl ve İlaveleriyle) 1237-1241/1821-1826, Haz. Ziya Yılmazer, İstanbul 2000.
• Mütercim Ahmed Asım Efendi, Âsım Efendi Tarihi, Haz. Ziya Yılmazer, İstanbul 2015.
• Morier, John Philip, Mısır Seferinde Osmanlı Ordusu ile Altı Ay, çev. Ömer Öztürk, İstanbul 2013.
• Özer, Mine Esiner, “Türkçede Kumaş Adları”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 33 (1980-1981), 291-340.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, II. Cilt, İstanbul 1993.
• Pamuk, Şevket, “Kuruş”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 26/458-459. Ankara 2002.
• Tanışık, İbrahim Hilmi, İstanbul Çeşmeleri II: Beyoğlu ve Üsküdar Cihetleri, İstanbul 1945.
• Toprak, Muhammet Bedrettin, Osmanlı İstanbul’unda Demografi, Servet ve Eşitsizlik: 18. Yüzyıl Tereke Defterlerinden Bir Analiz, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2022.
• Quataert, Donald, Tüketim Araştırmaları ve Osmanlı İmparatorluğu Tarihi 1550-1922, Çev. Tanju Günseren, İstanbul 2020.
• Yıldırım, Filiz, “Osmanlı İstanbulu’nda Kadın Terekeleri”, Tarihte Kadın, Ed. Mehtap Nasıroğlu Aydın, İstanbul 2020.
• Yıldırım, Selda, Yusuf Ziya Paşa'nın Hayatı ve Yapmış Olduğu Eserler, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Elâzığ 2018.
• Yıldız, Kenan, “Sanatkâr Bir Devlet Adamından Geriye Kalanlar: Esad Muhlis Paşa’nın Terekesi”, Yavuz Argıt Armağanı, haz. Mustafa Birol Ülker, Kocaeli 2012.
• Yıldız, Kenan (ed.), Terekeler Neyi Derler? Miras Kayıtlarının İzinde Osmanlı Araştırmaları, İstanbul 2003.
• Wittman, William, Osmanlı’ya Yolculuk (1799-1800-1801), çev. Belkıs Dişbudak, Ankara 2011.