Friday Greetings of the Last Ottoman Sultans through the Eye of Western Travelers

Year 2025, Volume: 10 Issue: Vakanüvis 10. Yıl Özel Sayısı, 1382 - 1411, 31.10.2025

Makul Yıldırım

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1672668

Abstract

Friday greetings are a ceremony with religious, political, social and cultural characteristics held on the occasion of the Ottoman sultans going to one of the large mosques in Istanbul to perform the Friday prayer. In this study, the Friday greeting, which is an important meeting point between the sultan and the people, will be examined through the observations of foreigners, who visit a society that is foreign to their own culture for various purposes and are generally called “travelers”. Issues such as the way the Friday greeting was performed throughout history, its nature and the impact it had on the people will also be explained in general terms. However, we will particularly focus on how this ceremony is interpreted through the eyes of foreigners. When archive documents related to the subject were examined, it was understood that there was an intense demand from travelers to attend this ceremony, and the state allocated them a place near the mosque where the ceremony would be held so that they could watch it with privilege. This situation made the foreigners who came to watch the ceremony important actors. With the influence of this increasing interest, the selamlık ceremony began to be performed as a splendid ceremony with emphasis on the military aspect in order to give a positive message about the state's power. The travel books used in the study were transferred after being subjected to a certain critique, and archive documents were also used, especially on issues such as the participation of military personnel in ceremonies, which was one of the issues that travelers emphasized the most. In this study, the details about the selamlık ceremony were evaluated through the accounts of around twenty travelers who visited Istanbul from the reign of Sultan Mahmud II to the reign of Sultan Mehmed Reşad V.

Keywords

Modern History , Ottoman Empire , Istanbul , Friday Greetings , Travelers.

Batılı Seyyahların Gözünden Yakın Dönem Osmanlı Sultanlarının Cuma Selamlığı (1808-1909)

Abstract

Cuma selâmlığı, Osmanlı padişahlarının cuma namâzını kılmak amacıyla İstanbul’da bulunan büyük camilerden birine gitmesi vesilesiyle düzenlenen dinî, siyasî, sosyal ve kültürel özellikleri olan bir merasimdir. Bu çalışmada padişah-halk buluşması noktasında ehemmiyet arz eden Cuma selâmlığı, kendi kültürlerine yabancı bir toplumu çeşitli amaçlarla ziyaret eden ve genel olarak hepsine “seyyah” denilen yabancıların gözlemleri merkezinde incelenecektir. Cuma selâmlığının tarih süreç içerisinde icra ediliş şekli ve mahiyeti gibi hususlar da genel hatlarıyla izah edilecektir. Ancak bilhassa yabancıların gözünden bu merasimin nasıl yorumlandığı üzerinde durulacaktır. Zira konu ile alakalı arşiv vesikaları incelendiğinde seyyahların bu merasime katılım konusunda yoğun talepleri olduğu anlaşılmış ve devletin de onların merasimi ayrıcalıklı bir şekilde izlemeleri için onlara merasimin düzenleneceği cami civarında yer tahsis ettiği tespit edilmiştir. Bu durum izlemeye gelen yabancıları merasimin önemli aktörleri durumuna getirmiştir. Artan bu ilginin de etkisiyle selâmlık merasimi, devlet iktidarı hakkında olumlu mesaj vermek amacıyla askerî yönüne ağırlık verilen, mutantan bir merasim olarak icra edilmeye başlamıştır. Çalışmada kullanılan seyahatnameler belli bir kritiğe tabi tutulduktan sonra aktarılmış ve askerî personelin merasime katılımı gibi hususlarda arşiv vesikalarına da başvurulmuştur. Çalışmada selâmlık merasimi hakkındaki detaylar, Sultan II. Mahmud döneminden Sultan V. Mehmed Reşad dönemine değin İstanbul’u ziyaret eden yirmi civarında seyyahın aktarımıyla değerlendirilmiştir.

Keywords

Yakınçağ Tarihi , Osmanlı Devleti , İstanbul , Cuma Selâmlığı , Seyyahlar.

References

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, (Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi), 110-9-1-3-/Osmanlı-Rus Harbi (1877-1878). 110-9-1-7/ Balkan Harbi (1912-1913).
• Dahiliye Kalem-i Umumî; Sadaret Nezaret ve Devair Evrakı.
• Tahrirat Kalemi; Yıldız Arzuhal Jurnal.
• Yıldız Askerî Maruzat; Yıldız Başkitabet Dairesi Maruzatı.
• Yıldız Elçilik, Şehbenderlik, Ateşemiliterlik.
• Yıldız Evkaf Nezareti Maruzatı.
• Yıldız Hariciye Nezareti Maruzatı; Yıldız Hususî Maruzat.
• Yıldız Maarif Nezareti Maruzatı; Yıldız Mabeyn Müşiriyeti
• Yıldız Posta Telgraf Nezareti Maruzatı; Yıldız Serkurenalık Evrakı.
• Yıldız Teşrifat-ı Umumiye Dairesi; Yıldız Umumî.
• Ahmed Cevdet Paşa, Sultan Abdülhamid’e Arzlar (Maruzat), haz. Yusuf Halaçoğlu, Babıali Kültür Yayıncılığı, İstanbul 2019.
• Amicis, Edmondo De, İstanbul. çev. Sevinç Tezcan Yanar, Pegasus Yayınları, İstanbul 2009.
• Aykurt, Çetin, “Padişah Halk Buluşmasını Temin Eden Törenlerden Birisi: Cuma Selâmlığı”. Tarih İncelemeleri Dergisi 16/1, 2001, ss. 201-204.
• Ayyıldız, Nigâr, II. Abdülhamid Dönemi Saray Merasimleri, Doğu Kütüphanesi, İstanbul 2008.
• Batur, Selçuk “Yıldız Camii”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, VII, İstanbul 1993, ss. 514-515.
• Beydilli, Kemal, “Mahmud II”, DİA, XXVII, Ankara 2003, ss. 352-357.
• Cabi Ömer Efendi, Cabi Tarihi I, haz. Mehmet Ali Beyhan, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2003.
• Can, Selman, “Yıldız Camii”, DİA, XLIII, İstanbul 2013, ss. 540-541.
• Çelik, Emre, Osmanlı’nın Ecnebi Misafirleri: Seyyah-Turist, Güzergâh ve Devlet (1863-1914), Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Trabzon 2019.
• Çiftsüren, Arzu, “Urdu Dili ile Yazılan Seyahatnamelerde Cuma Selâmlığı”, Tarih Dergisi-Turkish Journal of History 73/1, 2021, ss. 117-129.
• Demiray, Koray, Alman Seyyahların Gözüyle İstanbul’da Sosyal ve Kültürel Hayat (1808-1918), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2019.
• Deringil, Selim, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji; II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), çev. Gül Çağalı Güven, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2007.
• Doğan, Cem, “Sultan ve Foucault: II. Abdülhamid Döneminde Cuma Selâmlığı, Arz-ı Haller ve İktidarın Mikrofiziğinde ‘Güç Aşındırmaları’ (1876-1908)”, Universal Journal of History and Culture, 3/1, 2021, ss. 1-18.
• Elliot, Frances Minto. İngiliz Bir Flanözün Gözünden İstanbul, Karpa Yayıncılık, İstanbul 2023.
• Fontmagne, La Baronne Durand De, Kırım Harbi Sonrasında İstanbul, çev. Gülçiçek Soytürk, Tercüman 1001 Eser, İstanbul 1977.
• Gautier, Theophile, İstanbul Dünyanın En Güzel Şehri, çev. Nuriye Yiğitler, Profil Yayıncılık, İstanbul 2007.
• Georgeon, François, Sultan Abdülhamid, çev. Ali Berktay, Homer Kitabevi, İstanbul 2006.
• Güzel, Ragıb. Osmanlı’da Manevi Hayat, Yağmur Yayınları, İstanbul 2011.
• Lady Hornby, Kırım Savaşı Sırasında İstanbul, çev. Kerem Işık, Selenge Yayınları, İstanbul 2021.
• İpşirli, Mehmet, “Cuma Selâmlığı”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, III, Erişim 25.12.2024. https://istanbultarihi.ist/90-cuma-selamligi
• İpşirli, Mehmet, “Cuma Selâmlığı”, DİA, VIII, İstanbul 1993, ss. 90-92.
• İpşirli, Mehmet, “Osmanlılarda Cuma Selâmlığı”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1991, ss. 459-471.
• Karaman, Hayreddin, “Cuma”, DİA, Erişim 26.12.2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/cuma
• Karateke, Hakan T., Padişahım Çok Yaşa! Osmanlı Devleti’nin Son Yüzyılında Merasimler, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2017.
• Küçük, Cevdet, “Abdülaziz”, DİA, I, İstanbul 1988, ss. 179-185.
• Küçük, Cevdet, “Abdülhamid II”, DİA, I, İstanbul 1988, ss. 216-224.
• Küçük, Cevdet, “Abdülmecid”, DİA, I, İstanbul 1988, ss. 259-263.
• Küçük, Cevdet, “Mehmed V”, DİA, XXVIII, Ankara 2003, ss. 418-422.
• Lamartine, Alphonse de, İstanbul Yazıları, Yenilik Basımevi, İstanbul 1971.
• Lütfi Bey, Osmanlı Sarayı’nın Son Günleri, Hürriyet Yayınları, İstanbul tarihsiz.
• Mars, Evgenia, Abdülhamid İstanbul’unda Bir Kadın Seyyah, çev. Hüseyin Mevsim, Kitap Yayınevi, İstanbul 2019.
• Mıntzuri, Hagop, İstanbul Anıları (1897-1940), Aras Yayınları, İstanbul 2022.
• Müller, Mrs. Max, İstanbul’dan Mektuplar, çev. Afife Buğra, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1978.
• Neave, Dorina L., Eski İstanbul’da Hayat, çev. Osman Öndeş, Tercüman 1001 Eser, İstanbul 1978.
• Nerval, Gerard de, Doğu’da Seyahat, çev. Selahattin Hilav, Yapı Kredi Yayınları, İstanul 2023.
• Oflaz, Abdulhalim, “Said Nursî’nin Eserleri Işığında Ermeni Meselesi: Van Örneği”. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12, 2017, ss. 435-461.
• Osmanoğlu, Ayşe, Babam Sultan Abdülhamid, Timaş Yayınları, İstanbul 2022.
• Osmanoğlu, Şadiye, Babam Abdülhamid; Saray ve Sürgün Yılları, Timaş Yayınları, İstanbul 2022.
• Pardoe, Miss, Şehirlerin Ecesi İstanbul; Bir Leydinin Gözüyle 19. Yüzyılda Osmanlı Yaşamı, çev. Banu Büyükkal, Kitap Yayınevi, İstanbul 2004.
• Partick, Mary Mills, Son Sultanların İstanbul’unda; Siyaset, Modernleşme, Yabancı Okullar, çev. Ayşe Aksu, Dergâh Yayınları, İstanbul 2017.
• Pirzade, Muhammed Ali, “Şehrin Durumu Perişan…”. İranlı Yolcuların Gözünden Osmanlı İstanbul’u 1802-1905 içinde, çev. Yasemin Asadi, İletişim Yayınları, İstanbul 2023, ss. 137-150.
• Ralamb, Claes, İstanbul’a Bir Yolculuk 1657-1658, çev. Ayda Arel, Kitap Yayınevi, İstanbul 2017.
• Rilke, Anna Grosser, Avrupa Saraylarından Yıldız’a İstanbul’da Bir Hoş Sada, çev. Deniz Banoğlu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2021.
• Sakaoğlu, Necdet, “Cuma selâmlığı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, II, İstanbul 1994, ss. 443-444.
• Sakaoğlu, Necdet, Bu Mülkün Sultanları, Oğlak Bilimsel Kitaplar, İstanbul 1999.
• Seyitdanlıoğlu, Mehmet, “XIX. Yüzyıl Osmanlı Tarihinin Kaynakları: Osmanlı İmparatorluğu’na Gelen Gezginlerin-Avrupalıların Anıları: Bir Bibliyografya Denemesi”, OTAM, 55, Bahar 2024, ss. 117-153.
• Şahin, İlhan, “Şehir”, DİA, XXXVIII, İstanbul 2010, ss. 446-449.
• Tahsin Paşa, Yıldız Hatıraları, haz. Ahmet Zeki İzgöer, İstanbul 2014.
• Uçan, Lale, Son Halife Abdülmecid Efendi’nin Hayatı -Şehzadelik, Veliahtlık ve Halifelik Yılları, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2019.
• Uşaklıgil, Halid Ziya, Saray ve Ötesi, haz. Necati Tonga, Can Yayınları, İstanbul 2000.
• White, Charles, İstanbul’da Üç Yıl; Türklerin Örf ve Adetleri 1841-1844, çev. Zeynep Rona, Kitap Yayınevi, İstanbul 2023.
• Yıldırım, Makul, “Tebdil-i Kıyafetten Araba Seyranlarına: Sultan II. Abdülhamid’in Araba Seyahatlerinden Kesitlerle Başkent İstanbul’da Yapılan Bazı Düzenlemeler”, Genç Mütefekkirler Dergisi, 5/4, Aralık 2024, ss. 1099-1119.
• Yıldırım, Makul, Sultan II. Abdülhamid Dönemi İstanbul Arabacıları, Iğdır Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Iğdır 2024.
• Yıldız, Güllü, “İranlı Hacıların Gözüyle İstanbul’u Temaşa”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 51, Aralık 2016, ss. 135-160.