1913 Islahat Projesi ve Rusya’nın Rolü

Year 2025, Volume: 10 Issue: Vakanüvis 10. Yıl Özel Sayısı, 337 - 382, 31.10.2025

Saliha Sevde Çelik

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1676100

Abstract

Ermeni Meselesi 20. yüzyıl itibariyle Osmanlı-Rusya ilişkilerinin yanı sıra İngiltere, Fransa ve Almanya gibi diğer Büyük güçlerin de dâhil olduğu karmaşık bir uluslararası sorun haline gelmiştir. Rusya’nın İstanbul Büyükelçisi De Giers bu güçlerle Ermeni reformları ve bölgesel nüfuz konularında rekabet etmek durumundaydı. Osmanlı ile çatışmalardan kaçınmaya çalışan Büyükelçi Boğazlar ve Ermeni Meselesi nedeniyle artan gerginliği önleyememiştir. Büyükelçi, Rusya’nın Ermeni Meselesini diplomatik bir baskı unsuru olarak kullanabilmesi için çalışmıştır. Büyükelçiliği süresince Ermeni Meselesi Osmanlı ve Rusya arasındaki ilişkileri olumsuz etkileyen bir unsur olarak varlığını sürdürmüştür. 1914’te Birinci Dünya Savaşı’nın başlaması ve Osmanlı İmparatorluğu’nun İttifak Devletleri safında yer alması, söz konusu meselenin uluslararası platformdaki niteliğini önemli ölçüde dönüştürmüştür. Rusya’nın savaşa dâhil olmasıyla birlikte Ermeni meselesi bir iç sorun olmaktan çıkarak savaşın bir parçası haline gelmiştir. Bu mesele Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde özellikle Doğu Anadolu’daki Ermeni nüfus durumunun iyileştirilmesine yönelik uluslararası baskıların bir parçası olarak şekillenmiştir.

Keywords

Rusya , ISLAHAT , ERMENİLER , OSMANLI DEVLETİ , DÜVEL-İ MUAZZAMA

1913 Reform Project and the Role of Russia

Abstract

The Armenian Question became a complex international issue in the 20th century, involving not only Ottoman-Russian relations but also other major powers such as Britain, France, and Germany. The Russian Ambassador to Istanbul, De Giers, was forced to compete with these powers over Armenian reforms and regional influence. Despite his efforts to avoid conflict with the Ottoman Empire, the ambassador was unable to prevent the growing tension caused by the Straits and the Armenian Question. Ambassador Giers worked to enable Russia to use the Armenian Question as a diplomatic pressure tool. During his tenure, the Armenian Question remained a factor that negatively affected relations between the Ottoman Empire and Russia. The outbreak of World War I in 1914 and the Ottoman Empire's alignment with the Central Powers significantly transformed the nature of the issue on the international stage. With Russia's entry into the war, the Armenian Question ceased to be an internal issue and became part of the war. This issue took shape as part of international pressure aimed at improving the situation of the Armenian population in Eastern Anatolia, particularly in the final years of the Ottoman Empire.

Keywords

RUSSİA , REFORM , OTTOMAN EMPIRE , ARMENİAN

References

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi(BOA)
• Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsus (DH.KMS.) 63/68 lef:3-5., 23/10,
• Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.ŞFR.) 43/10, 43/81.
• Hariciye Nezareti Tercüme Odası(HR.TO.) 602/27.
• Meclisi Vükela(MV.) 237/209.
• Dahiliye Nezareti Hariciye Siyaseti(HR.SYS.) 2818/3.
• “Vilayat-ı Şarkiye Meselesi”, Tercüman-ı Hakikat, 7 Temmuz 1913.
• “Yine Islahat Meselesi”, Tercüman-ı Hakikat, 1 Kanun-ı Evvel (Aralık) 1913.
• Altınkaya, İsmail Emin, Tanin Gazetesine Göre, Balkan Savaşları’ndan 1. Dünya Savaşı’na Kadar (Ocak 1913-Ağustos 1914) Ermeni Meselesi ve Büyük Güçler, Yüksek Lisans Tezi, Antalya, 2011.
• Başak, Tolga, İngiltere’nin Ermeni Politikası (1830-1923), IQ Kültür Yayıncılık,İstanbul,2008.
• Bayramol, Eray, Çarlık Rusya’sının Ermeni Politikası 1912-1914, Doktora Tezi, İstanbul 2015.
• Bayur, Yusuf Hikmet, Türk İnkılabı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi 1991,C:2 K:3.
• Birbudak, Togay Seçkin, “Osmanlı Basınında Mahmud Şevket Paşa Suikastı.” Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 65, 2013.
• Bostan, M. Hanefi, “I.Dünya Savaşı Sırasında Ermenileri İskân Meselesi ve Bazı Gerçekler” Ermeni Meselesi Üzerine Araştırmalar, (hzr. Erhan Afyoncu), İstanbul 2001.
• Bostan, M. Hanefi, Bir İslamcı Düşünür: Said Halim Paşa, İrfan Yayıncılık, İstanbul 1992.
• Davison, Roderic H., “The Armenian Crısıs, 1912-1914”, The American Historical Review, Vol. 53, No. 3 (Apr., 1948),
• Demirbaş, Uğurhan ve diğerleri, yay. haz. Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Fransız İlişkileri (1879–1918). Ankara: Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Genel Müdürlüğü, Yayın No: 58, 2002.
• Die große Politik der Europäischen Kabinette 1871-1914, C:38, Berlin, Deutsch veragsgesellschaft für politik und geschichte, 1926.
• Documents Diplomatiques Français. 1871-1914. 3e série, 1911-1914. Tom 7, 31 Mai 1913-10 Août 1913.
• Ermeni Komitelerinin A'mal ve Harekât-ı İhtilâliyyesi [İ’lân-ı Meşrutiyetten evvel ve sonra], Matbaa-i Âmire, İstanbul 1332.
• Güler, Ali ve AKGÜL Suat. Sorun Olan Ermeniler. Ankara: Berikan Yayınları, 2003.
• Günay, Nejla, “Yeniköy Anlaşması’nın Ermeniler Üzerindeki Etkileri ve Birinci Dünya Savaşı’nda Rus-Ermeni İş Birliği,” Uluslararası Akademik Araştırmalar Dergisi, 8/16, 2015.
• Gürun, Kâmuran, Ermeni Dosyası. İstanbul Remzi Kitapevi, 1985.
• Halaçoğlu, Yusuf, Sürgünden Soykırıma Ermeni İddiaları, Babıali Kültür Yayıncılık, İstanbul 2008.
• Hovannisian, Richard G, The Armenian Question and International Relations.
• Hovannisian, Richard G. The Armenian Question in the Ottoman Empire, 1876-1914, The Armenian People from Ancient to Modern Times, 2. cilt, Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century New York, 1997.
• Işık, Vahdettin, Said Halim Paşa: Bir Islah Düşünürünün Hayatı, Düşüncesi ve Eserleri, Ketebe Yayınları İstanbul 2021.
• Karabekir, Kazım, Ermeni Dosyası. İstanbul Emre Yayınları, 1995.
• Karaca ,Erdem, “Türk Basınına Göre Birinci Dünya Savaşı Arifesinde Şarki Anadolu Meselesi”, Gazi Ü. S. B. Enst., Ankara, 2005.
• Karaca, Ali, “Türkiye’de Ermeniler İçin Yapılan Reformlar (Örtülü Bir İşgale Doğru) ve Tehcir Gerçeği (1878–1915).” İstanbul 2003.
• Karaca, Erdem, “Ahmet Ağaoğlu’nun Kaleminden Şarki Anadolu Islahatı (1913 1914)”, Gazi Üniversitesi Akademik Bakış Dergisi, c. III, sayı:6, 2010.
• Karacakaya, Recep ve diğerleri, yay. haz. Osmanlı Belgelerinde Ermeni-İngiliz İlişkileri, Cilt IV (1896–1922). Ankara: Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Genel Müdürlüğü, Yayın No: 76, Ankara 2005.
• Karacakaya, Recep, Türk Kamuoyu ve Ermeni Meselesi (1908-1923), İstanbul 2005.
• Kurat, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya, Kültür Bakanlığı Yayınları,1990.
• Küçük, Cevdet; Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı 1878-1897, İstanbul 1984.
• Lewy, Guenter, 1915 Osmanlı Ermenilerine Ne Oldu? Çev. Ceren Elitez, Timaş Yayınları, 2011.
• Mandelstam, André Nicolayévitch, Le sort de l'Empire Ottoman, Librairie Payot Paris,1917.
• Mccarthy, Justin, Türkler ve Ermeniler: Osmanlı İmparatorluğu’nda Milliyetçilik ve Çatışma. Çev. Fatma Sarıkaya. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2019.
• Mccarthy, Justin. Ölüm ve Sürgün. Çev. Fatma Sarıkaya. Ankara Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Mehmet Okur, “Büyük Devletlerin Ermeni Politikaları (1878-1914)”, Yay. Haz. Haluk Selvi, Sevk ve İskânın 100.Yılında Türk Ermeni İlişkileri, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş Yayınları İstanbul, 2014.
• Münir Süreyya Bey, Ermeni Meselesinin Siyasi Tarihçesi (1877-1914), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları Nu:53, Ankara, 2001.
• Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteşe’nin Anıları, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul 1986.
• Sarınay, Yusuf, Rusya’nın Türkiye Siyasetinde Ermeni Kartı (1878-1918), Gazi Akademik Bakış Dergisi, Cilt:1 Sayı:2, 2008.
• Sazonov Serge, Fateful Years, 1909-1916: The Reminiscences of Serge Sazonov, Russian Minister for Foreign Affairs, London 1914.
• Sbornik Diplomatiçeskih Dokumentov Reformı ve Armenii 26 Nayobrya 1912 Goda-10 Maya 1914 goda, Gosudarstvennaya Tipografiya, Petrograd, 1915.
• Selvi, Haluk, “Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’nin Avrupa Macerası ve Ermeni Sorunu.” Geçmişten Günümüze Ermeni Sorunu ve Avrupa, ed. Haluk Selvi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Türk-Ermeni İlişkileri Araştırma Merkezi Yayınları, 2006.
• Selvi, Haluk, CIRIK, Bülent. 1913 Islahatı öncesi Osmanlı doğu vilayetlerinde olaylar, iddialar, cevaplar. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 36, 2014.
• Selvi, Haluk, Armenian question from the First World War to the Treaty of Lausanne. Sakarya Üniversitesi, 2007.
• Sonyel, Salâhi Ramadan, Osmanlı Devleti’nin Yıkılmasında Azınlıkların Rolü, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2014.
• Süslü, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, Van, 1990.
• Taş, M. Fahri, “Vilayat-ı Şarkiye Islahatı ve Nicolas Hoff”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, bu Türkiye Cumhuriyeti’nin 75 yılı özel sayısı, Sayı:42, Kasım 1988.
• Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasî Partiler. İkinci Meşrutiyet Dönemi 1908-1918, Cilt I, İstanbul 1984.
• Türkmen, Zekeriya, “Unutulan Senaryo.” Türk-Ermeni İhtilafı Makaleleri, ed. Hikmet Özdemir. Ankara TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, 2007.
• Türkmen, Zekeriya, Osmanlı Meşrutiyetinde Ordu-Siyaset Çatışması, İstanbul, 1993.
• Türkmen, Zekeriya, Vilayat-ı Şarkiye (Doğu Anadolu Vilayetleri) Islahat Müfettişliği 1913 1914, Ankara 2006.
• Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul 1987.
• Westenenk, L.C, “Diary Concerning the Armenian Mission.” The Armenian Review 39/1 1986.
• Yavuz, Fikrettin, “Ermeni Meselesi’nin Ortaya Çıkışında Rusya Faktörü.” Geçmişten Günümüze Ermeni Sorunu ve Avrupa, ed. Haluk Selvi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Türk-Ermeni İlişkileri Araştırma Merkezi Yayınları, 2006.
• Zürcher, Erik J, Modernleşen Türkiye'nin Tarihi. İletişim Yayınları, 2005.
• http://www.ermenisorunu.gen.tr/enis-sahin---yenikoy-antlasmasinin-onemi.(Erişim Tarihi: 20.02.2024)