I. Dünya Savaşı’nda Başarısız Bir Tıbbî Mektep Açma Girişimi: Tabib Muavinliği Mektebi (1915)

Year 2025, Volume: 10 Issue: Vakanüvis 10. Yıl Özel Sayısı, 937 - 969, 31.10.2025

Ahmet Nizamoğlu

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1679607

Abstract

Osmanlı Devleti’nde orduya tabip yetiştirmek amacıyla 1827’de Mekteb-i Tıbbiye açılmıştır. Tanzimat’ın ilanından sonra sağlık alanında çok yönlü politikalar benimsenmiştir. 1867’de Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye açılarak tedavi edici ve koruyucu sağlık hizmetlerinin yaygınlaştırılması için sivil tabip yetiştirilmeye başlanmıştır. II. Abdülhamid’in sağlık hizmetlerine önem vermesi sebebiyle Osmanlı Devleti, sağlık alanında hazırlanan mevzuat ve açılan müesseselerle çağcıl bir devlet konumuna erişmiştir. 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanıyla birlikte tıp eğitimi başta olmak üzere çeşitli sıhhi alanlarda tensikat hareketleri ve reorganizasyon gerçekleştirilmiştir. Osmanlı Devleti’nde nüfus ile salgın ve bulaşıcı hastalıklar bir arada düşünüldüğünde tabip sayısı daima yetersiz kalmıştır. Bu nedenle II. Meşrutiyet Dönemi’nde tabip yetersizliği meselesi sık sık gündeme gelmiş, özellikle Balkan Savaşı’nda bu eksiklik ciddî şekilde hissedilmiştir. I. Dünya Savaşı’nın başlamasını müteakip Tıp Fakültesi talebelerinin dahi silah altına alınması tabip yetersizliğini tam anlamıyla gözler önüne sermiştir. Çanakkale Savaşları’nda Osmanlı mukavemetinin birbiri ardına başarı göstermesine müteakip Tabib Muavinliği Mektebi açma projesinin nizamnamesi ve bütçesi hazırlanarak mektebin 1915 yılı sonunda açılmasına karar verilmiştir. Ancak mektep ve klinik için yaşanan yer temini sıkıntısı ve muallimlikler için düşünülen isimlerin cephede olması nedeniyle mektep açılamamıştır. Tarama modeli ve doküman analizi yöntemiyle hazırlanan çalışmada arşiv belgeleri, zabıt cerideleri, düstur, süreli yayınlar ve telif-tetkik eserlerden faydalanılmıştır.

Keywords

Tıp tarihi , II. Meşrutiyet Dönemi , I. Dünya Savaşı , Tabib Muavinliği Mektebi , Tabip Yetersizliği.

An Unsuccessful Attempt to Establish a Medical School During World War I: The Assistant Physicians School (1915)

Abstract

The Ottoman Empire established the Medical School in 1827 to train physicians for the army. After the proclamation of the Tanzimat, multifaceted policies were adopted in the field of health. In 1867, the Civil Medical School was opened to train civilian physicians for the widespread provision of curative and preventive health services. Due to Sultan Abdülhamid II's emphasis on healthcare services, the Ottoman Empire achieved the status of a modern state with the legislation prepared and the institutions opened in the field of healthcare. With the proclamation of the Second Constitutional Era in 1908, reorganization and restructuring movements were carried out in various health fields, particularly in medical education. Considering the population of the Ottoman Empire and the prevalence of epidemics and infectious diseases, there was always a shortage of physicians. For this reason, the issue of physician shortage was frequently raised during the Second Constitutional Era, and this shortage was particularly felt during the Balkan Wars. Following the outbreak of World War I, even medical school students were drafted into military service, fully exposing the shortage of physicians. Following the successive successes of the Ottoman resistance in the Gallipoli Campaigns, the regulations and budget for the project to open a The Assistant Physicians School (Tabib Muavinliği Mektebi) were prepared, and it was decided to open the school at the end of 1915. However, the school could not be opened due to difficulties in securing a location for the school and clinic and the fact that the names considered for teaching positions were at the front. The study, prepared using a screening model and document analysis method, drew on archival documents, court records, statutes, periodicals, and copyrighted research works.

Keywords

History of Medicine , Second Constitutional Era , World War I , The Assistant Physicians School , Physician Shortage.

References

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.) 3754/281549, 4400/329959.
• Dahiliye Nezareti Muhaberat-ı Umumiye İdaresi (DH.MUİ.) 158/90.
• İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS.) 200/11, 200/20.
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV.) 170/45, 199/19, 241/139, 243/43.
• Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT.) 1212/11.
• Dahiliye İdare (DH.İD.) 158/3, 18/14, 48/57.
• “Dersaadet'te Küşâd Olunacak Tabib Muâvinliği Mektebi Masârıfı İçin 1331 Maârif Bütçesine 2,481,600 Kuruş Tahsîsât-ı Fevkalâde İlâvesi Hakkında Kanun-ı Muvakkat”, Düstûr, Tertib-i Sâni, Cild 7, Dersaadet, 1326, s. 732-733.
• “Dersaadet'te Küşâd Olunacak Tabib Muâvinliği Mektebi Masârıfı İçin 1331 Maârif Bütçesine 2,481,600 Kuruş Tahsîsât-ı Fevkalâde İlâvesine Mütedair 11 Zilkade 1333 Tarihli Kanun-ı Muvakkatın İlgâsı Hakkında Meclis-i Mebûsân Kararnâmesi”, Düstûr, Tertib-i Sâni, Cild 8, İstanbul, 1928, s. 384.
• “Mükellefiyet-i Askeriye Kanun-ı Muvakkati”, Düstûr, Tertib-i Sâni, Cild 6, Dersaadet, 1334, s. 662-704.
• “Tabib Muavinliği Mektebi Nizamnamesi”, Düstûr, Tertib-i Sâni, Cild 7, Dersaadet, 1336, s. 740-742.
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi (İçtima-ı Fevkalâde), Devre 3, Cilt 2, İçtima Senesi 1, İnikad 38, 6 Temmuz 1330.
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre 1, Cilt 1, İçtima Senesi 3, İnikad 38, 13 Kanunuevvel 1326.
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre 1, Cilt 2, İçtima Senesi 2, İnikad 49, 17 Şubat 1325.
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre 1, Cilt 6, İçtima Senesi 3, İnikad 102, 7 Mayıs 1327.
• Ak, Musa, II. Meşrutiyet Dönemi’nde Meslekî ve Teknik Eğitim Okulları (1908-1918), Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Denizli 2006.
• Altıntaş, Ayten, “Osmanlılarda Tıp Eğitimi (Tıbhâne-i Âmire Dönemi)”, Osmanlı Devleti’nde Sağlık Hizmetleri Sempozyumu, Haz. Bilal Ak, Adnan Ataç, Ankara, 2000, s. 89-124.
• Ataç, Galib Ata, Tıb Fakültesi (Tıp Eğitimi Tarihçesi), Haz. Cem Hakan Başaran, İstanbul, 2017.
• Beşikçi, Mehmet, Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Seferberliği, İstanbul, 2015.
• Dağlar Macar, Oya, Balkan Savaşları’nda Salgın Hastalıklar ve Sağlık Hizmetleri, İstanbul, 2010.
• Dölen, Emre, Türkiye Üniversite Tarihi 1: Osmanlı Döneminde Darülfünun (1863-1922), İstanbul, 2009.
• Efe, İsmail, “II. Meşrutiyet Döneminde Askeri Mekteplerde Islah ve Yapılandırma Çalışmaları”, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11/2 (2021), s. 423-438.
• Efe, İsmail, “II. Meşrutiyet Döneminde Ordunun Sağlık Hizmetlerini Yapılandırma Çabaları”, Karadeniz Araştırmaları, XVIII/70 (2021), s. 265-281.
• Engin Vahdettin; Albayrak, Muzaffer, Tarihin Akışını Değiştiren Savaş Çanakkale 1915, İstanbul, 2019.
• Erdemir, Lokman, “Çanakkale Savaşları Sırasında Darülfünûn Tıp Fakültesi”, Ed. Eren Akçiçek, Fevzi Çakmak, Vatan ve Sıhhat Tıbbiyenin Yurtseverliği, İzmir, 2015, s. 61-74.
• Esenkaya, Ahmet, “Çanakkale Muhaberelerinde Cephede ve Cephe Dışında Sağlık Hizmetleri”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 10-11 (2011), s. 25-70.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin, Suriye’de Modern Osmanlı Sağlık Müesseseleri, Hastahaneler ve Şam Tıp Fakültesi, Ankara, 1999.
• Kâhya, Esin; Demirhan Erdemir, Ayşegül, Bilimin Işığında Başlangıçtan Cumhuriyete Türklerde Tıp ve Sağlık Kurumları, Ankara, 2021.
• Karcı, Erol, Osmanlı Hükümetlerinin Sağlık Politikaları (1908-1914), Basılmamış Doktora Tezi, Tokat 2017.
• Kılınç, Mustafa, “Türkiye’de 2. Meşrutiyet Dönemi Mesleki Teknik Yüksekokullarının Tarihi Gelişimi”, International Journal of Social Science Research, 4/2 (2015), s. 14-38.
• Köken, Arif Hüdai; Nizamoğlu, Ahmet, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’in Kuruluşuna Kadar Osmanlı Sağlık Mevzuatına Genel Bir Bakış (1839-1922)”, Turkiye Klinikleri J Med Ethics, 33/1 (2024), s. 23-37.
• Nizamoğlu, Ahmet; Köken, Arif Hüdai; Çakan, Aysel, “Osmanlı’da Taltif Edilen Memleket Tabipleri (1867-1894), Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi, 15/1 (2025), s. 140-149.
• Özdemir, Hikmet, Salgın Hastalıklardan Ölümler 1914-1918, Ankara, 2022.
• Özlen, Fatma, “1915 Çanakkale Savaşında Şehit Düşen Tıbbiye Sınıfı Miti”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 24/2 (2023), s. 611-625.
• Rasimoğlu, Ceren Gülser İlikan, “Taşrayı İyileştirmek: 19. Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nda Memleket Hekimleri”, Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi, 3/1 (2012), s. 1-6.
• Sabah, İsmail, Çanakkale Savaşlarının Eğitim Kurumuna Etkisi (1914-1916), Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale 2013.
• Sarı, Nil, “İstanbul’da Tıp Eğitimi ve İlgili Kuruluşlar”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, 9 (2015), s. 118-139.
• Sarı, Nil, “Mekteb-i Tıbbiye”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 29 (2004), s. 2-5.
• Şehsuvaroğlu, Bedi N., Türkiyede Tıp Öğretimi, İstanbul, 1959.
• Tuna, Aslı, Şam Mekteb-i Tıbbiyesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2018.
• Unat, Ekrem Kadri; Samastı, Mustafa, Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye (Sivil Tıp Mektebi) 1867-1909, İstanbul, 1990.
• Ünver, A. Süheyl, “Tıp Fakültesinin Meşrutiyet Yılları Tarihine Dair”, Belleten, 23/90 (1959), s. 287-306.
• Yıldırım, Nuran, “I. Dünya Savaşı’nda Tıbbiyeliler ve 14 Mart’ın Tıp Bayramı Oluşu”, Toplumsal Tarih, 171 (2008), s. 42-49.
• Yıldırım, Nuran, İstanbul’un Sağlık Tarihi, İstanbul, 2010.