Osmanlı’da İktidar ve Veraset Mücadelesi: IV. Murad ve IV. Mehmed Dönemlerinde Mutlak Hakimiyetten Hanedan İstikrarına

Year 2025, Volume: 10 Issue: Vakanüvis 10. Yıl Özel Sayısı, 605 - 641, 31.10.2025

Birol Gündoğdu

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1681518

Abstract

Bu makale, Sultan IV. Murad (1623–1640) ve Sultan IV. Mehmed’in (1648–1687) hükümdarlıklarını karşılaştırarak, onların kişisel eğilimleri, ideolojik yaklaşımları ve yönetim stratejilerine odaklanmaktadır. Aynı yüzyılda tahtta bulunmalarına rağmen, Osmanlı otoritesini koruma konusundaki yaklaşımları önemli ölçüde farklılık göstermiştir. IV. Murad, askerî başarıyı, siyasi merkeziyetçiliği ve katı düzen sağlama politikalarını önceleyen bir hükümdar olarak öne çıkmıştır. Safevîlere karşı düzenlediği seferler ve tütün ile alkol gibi maddelere yönelik yasakları, hem Sünni ortodoksluğa hem de devlet otoritesine olan bağlılığını göstermektedir. Buna karşılık, IV. Mehmed yönetimini dindarlık temelinde meşrulaştırmaya çalışmış, askerî gücün aksine dinî etkileri öne çıkarmıştır. Annesi ve Köprülü sadrazamlarının yönlendirmesiyle Osmanlı Devleti’ni daha katı bir İslami çerçevede şekillendirmeye gayret etmiştir. Ancak saray çevresine olan bağımlılığı, doğrudan yönetimden uzaklaşmasına neden olmuştur. Anneleri Kösem Sultan ve Turhan Sultan’ın rolleriyse bu iki padişahın yönetim anlayışlarını büyük ölçüde şekillendirmiştir. Kösem Sultan’ın devlet işlerine doğrudan müdahalesi IV. Murad’ın otoriter yönetimini pekiştirirken, Turhan Sultan’ın etkisi IV. Mehmed’in daha çok dinî yönelime odaklanmasını sağlamıştır. Bu farklı yetiştirilme tarzları yalnızca onların siyasi stratejilerini değil, aynı zamanda Osmanlı Devleti’nin uzun vadeli gelişimini de etkilemiştir. IV. Mehmed’in saltanatıyla ilgili sıklıkla göz ardı edilen unsurlardan biri, Osmanlı hanedanı içindeki halefiyet sistemine olan etkisidir. IV. Murad’ın istikrarlı bir veliaht bırakmadaki başarısızlığı taht kargaşalarına yol açarken, IV. Mehmed’in rakiplerini idam ettirmekten kaçınması hanedanın devamlılığını sağlamıştır. Bu durum, günümüzde pek fark edilmese de onun en kalıcı miraslarından biri olabilir. Bu çalışma, bu iki hükümdarın karşılaştırılması yoluyla XVII. yüzyıl Osmanlı yönetiminde yaşanan geniş çaplı dönüşümleri ve imparatorluk otoritesinin şekillenmesinde askerî güç ile dinî meşruiyet arasındaki değişen dengeyi ortaya koymaktadır.

Keywords

IV. Murad , IV. Mehmed , Osmanlı veraset sistemi , hanedanın istikrarı ve mirası

The Ottoman Struggle for Authority and Succession: From Absolute Rule to Dynastic Stability in the Reigns of Murad IV and Mehmed IV

Abstract

This article examines the contrasting reigns of Sultan Murad IV (r. 1623–1640) and Sultan Mehmed IV (r. 1648–1687), focusing on their personal dispositions, ideological commitments, and approaches to governance. Despite ruling in the same century, their leadership styles reflected divergent responses to the challenges of maintaining Ottoman authority. Murad IV emerged as a warrior-sultan, prioritizing military strength, political centralization, and strict enforcement of order. His campaigns against the Safavids and his domestic policies—including bans on tobacco and alcohol—demonstrated his dual commitment to Sunni orthodoxy and state control. Mehmed IV, in contrast, sought to legitimize his rule through piety, favoring religious influence over military assertion. Under the guidance of his mother and the Köprülü grand viziers, he attempted to reshape the empire through Islamic orthodoxy, though his reliance on courtly figures distanced him from direct governance. The role of their mothers, Kösem Sultan and Turhan Sultan, proved instrumental in shaping their respective approaches to power. Kösem’s direct involvement in state affairs contributed to Murad IV’s assertiveness, while Turhan’s influence encouraged Mehmed IV’s retreat into religious pursuits. These contrasting upbringings shaped not only their political strategies but also the long-term trajectory of the empire. One often-overlooked aspect of Mehmed IV’s reign was his impact on the Ottoman succession system. Unlike Murad IV, whose failure to secure dynastic stability led to unrest, Mehmed IV’s restraint in executing potential rivals ensured continuity. This might be his most enduring legacy, despite its lack of recognition in scholarship. By comparing these two rulers, this paper highlights broader transformations in seventeenth-century Ottoman governance and the shifting balance between military strength and religious legitimacy in defining imperial authority.

Keywords

Murad IV , Mehmed IV , Ottoman succession system , dynastic stability and legacy

References

• A. (DVNSMHM.d.), 85/172; A. (DVNSMHM.d.), 85/173; A. (DVNSMHM.d.), 85/648;
• A. (DVNSMHM.d.), 85/649; A. (DVNSMHM.d.), 85/650, A.(DVNSMHM.d.) 98, 832, 911
• AE.SSÜL.II. 15, 152 and 1524; AE.SSÜL.II. 31, 3002
• C..EV. 123, 6123, 6124; C..EV. 332, 16899
• EV.d., 12442; EV.d., 12544; EV.d., 12578; EV.d., 12728; EV.d., 13428; EV.d., 13988; EV.d., 14256; EV.d., 14451
• EV.HMH.d. 898, 940; EV.HMK.SR.d, 120; EV.VKF. 10, 49
• HAT, 1653/1; HAT, 1653/2; HAT, 1653/69; HAT, 1653/74; HAT, 1653/77 ; HAT, 1653/94; HAT, 1653/95
• HAT, 1654/8; İE. DH, 6/577; İE.ENB 4, 428; İE.EV. 23, 2749; İE.EV. 4, 391; MAD.d. 4778; MFB 8, 9, 10, 11
• TS. MA.d, 1169; TS. MA.d, 1451; TS. MA.d, 191, 3831; TS. MA.d, 191, 7289
• TS. MA.d, 525; TS. MA.e, 360/5; TS. MA.e, 736/87; TS.MA.d, 1157
• TS.MA.d, 1193; TS.MA.d, 1398; TS.MA.d, 1399; TS.MA.d, 1400; TS.MA.d, 1443; TS.MA.d, 1459; TS.MA.d, 2352
• TS.MA.d, 3544; TS.MA.d, 4519; TS.MA.d, 528/5; TS.MA.d, 6120; TS.MA.d, 8591; TS.MA.d, 935; TS.MA.e, 188/3
• TS.MA.e, 20/15; TS.MA.e, 20/18; TS.MA.e, 20/20; TS.MA.e, 20/22; TS.MA.e, 2445/132; TS.MA.e, 472/25; TS.MA.e, 527/78
• TS.MA.e, 527/79; TS.MA.e, 528; TS.MA.e, 528/37; TS.MA.e, 528/45; TS.MA.e, 528/46; TS.MA.e, 723/52; TS.MA.e, 723/52
• TS.MA.e, 723/56; TS.MA.e, 723/57; TS.MA.e, 723/58; TS.MA.e, 723/59; TS.MA.e, 723/60; TS.MA.e, 723/70
• TS.MA.e, 723/9; TS.MA.e, 735/64; TS.MA.e, 735/66; TS.MA.e, 735/67; TS.MA.e, 735/68; TS.MA.e, 735/70
• TS.MA.e, 771/10; TS.MA.e, 771/3; TS.MA.e, 778/16; TS.MA.e, 810/12; TS.MA.e, 893/26
• Aktemur, Ramazan, Anonim Osmanlı Vekayinâmesi (H. 1058-1106 / M. 1648-1694): Metin ve Değerlendirme, MA, Istanbul University, 2019.
• Altınay, Ahmet Refik, Kadınlar Saltanatı I-II-III-IV, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000.
• Atasoy, Nurhan, "Processions and Protocol in Ottoman Istanbul", In Paintings commissioned by the 17th century Swedish Ambassador Claes Rålamb Mehmed the Hunter’s Imperial Procession, edited by Suna Kıraç and Inan Kıraç, 40-54. Istanbul: Pera Müzesi, 2006.
• Aycibin, Zeynep, Kâtib Çelebi: Fezleke I-II-III (Tahlil ve Metin), Doktora, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2007.
• Baer, Marc David, Honored by the Glory of Islam: Conversion and Conquest in Ottoman Europe [in English], New York: Oxford University Press, 2008.
• Barkey, Karen, Bandits and Bureaucrats: The Ottoman Route to State Centralization [in English], London: Cornell University Press, 1994.
• Bruyn, Cornelis, A Voyage to the Levant, London: Jacob Tonson, 1702.
• Collection, Süleymaniye Kütüphanesi in Reisülküttab, "Timar Düzenlemesi İçin Ahkam ve Telhisat", 154-161, 1632-1633.
• Doğan, Mehmet, "IV. Murad Zamanında Timar Sisteminde Reform ve İhya Çabaları", Mavi Atlas 9, no. 1 (2021): 198-214.
• Doğru, Halime, Lehistan'da Bir Osmanlı Sultanı: IV. Mehmed'in Kamaniçe-Hotin Seferleri ve Bir Masraf Defteri, Istanbul: Kitap Yayınevi, 2005.
• Evliya Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul, Vol. 1, Istanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003.
• Gündoğdu, Birol, "The Political and Economic Transition of Ottoman Sovereignty from a Sole Monarchy to Numerous Elites, 1683-1750s", Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung. 70, no. 1 (March 2017): 49-90.
• Howard, Douglas A., The Ottoman Timar System and its Transformation, 1563-1656, Indiana University, 1987.
• Hüseyin Tugi, Musîbetnâbe, Translated by Şevki Nezihi Aykut, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2010.
• Kâtip Çelebi, Mîzanü'l-Hakk fi İhtiyari'l-Ahakk, Translated by Orhan Şaik Gökyay, İstanbul: Tercüman, 1980.
• Koçi Bey, Koçi Bey Risalesi, Translated by Zuhuri Danışman, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1972.
• Kürd Hatıb Mustafa, Risale-i Kürd Hatıb, Istanbul: Okur Akademi, 2014.
• La Mort du Sultan Osman, ou Rétablissement de Mustapha sur le Throsne, Translated by Antoine Galland, Chez Claude Barbin: Paris, 1678.
• Murphey, Rhoads, "The Veliyuddin Telhis: Notes on the Sources and Interrelations between Koçi Bey and Contemporary Writers of Advice to Kings", Belleten, no. 43 (1979): 547-571.
• Naîma Mustafa Efendi, Târih-i Na'îmâ (Ravzatü'l-Hüseyn fî Hulâsati Ahbâri'l-Hâfikayn), II, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2007.
• Naîma Mustafa Efendi, Târih-i Na'îmâ (Ravzatü'l-Hüseyn fî Hulâsati Ahbâri'l-Hâfikayn), III, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2007.
• Naîma Mustafa Efendi, Târih-i Na'îmâ (Ravzatü'l-Hüseyn fî Hulâsati Ahbâri'l-Hâfikayn), IV, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2007.
• Peçevi İbrahim Efendi, Peçevi Tarihi II, Translated by Bekir Sıtkı Baykal, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları 1982.
• Peirce, Leslie Penn, The Imperial Harem: Women and Sovereignitiy in the Ottoman Empire [in English], New York, Oxford: Oxford University Press, 1993.
• Sakaoğlu, Necdet, Bu Mülkün Kadın Sultanları, Istanbul: Alfa, 2015.
• Sakaoğlu, Necdet, Bu Mülkün Sultanları, Istanbul: Alfa, 2015.
• Şeyhi Mehmed Efendi, Vekâyi'u'l-Fuzalâ 3, Translated by Ramazan Ekinci, Istanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, Vekâyi'u'l-Fuzalâ: Şeyhî'nin Şakâ'ik Zeyli III [İnceleme - Tenkitli Metin - Dizin].
• Tavernier, Jean Babtiste, Topkapı Sarayında Yaşam, Translated by Perran Üstündağ, Istanbul: Çağdaş Yayınları, 1984.
• Türkal, Nazire Karaçay, Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa Zeyl-i Fezleke (1065-22 Ca.1106 / 1654-7 Şubat 1695), Marmara Üniversitesi, 2012.
• Uluçay, M. Çağatay, XVII. Asırda Saruhan'da Eşkiyalık ve Halk Hareketleri, Istanbul: Resimli Ay Matbaası, 1944.
• Zilfi, Madeline C., "The Kadizadelis: Discordant Revivalism in Seventeenth-Century Istanbul", Journal of Near Eastern Studies 45, no. 4 (Oct., 1986): 251-269.