A Study on Scarlet Fever in İstanbul in the Ottoman Empire and the Early Turkish Republic (1880-1930)

Year 2025, Volume: 10 Issue: Vakanüvis 10. Yıl Özel Sayısı, 480 - 514, 31.10.2025

Ayşe Erkmen , Nevim Tüzün , Osman Erkmen

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1684935

Abstract

Scarlet fever is a contagious disease that has undergone significant developments in its definition and treatment in the last few centuries. Scarlet fever, which was determined to have reached epidemic outbreak status in the early 17th century, has become quite widespread in the global population over time, with high mortality rates. No studies have been found in the literature on the prevalence of scarlet fever in Istanbul, and no archive documents have been investigated on this subject. The study attempts to answer how scarlet fever affected the Ottoman and early Turkish Republic societies in Istanbul, the prevalence of scarlet fever, and the measures taken to control the disease. A comprehensive literature study was conducted. Afterwards, an archive search was conducted in the Ottoman and Republican Archives between 1880 and 1930 on scarlet fever in Istanbul. Because of the search, 70 documents were identified from the Ottoman Archives and 10 from the Republican Archives. The documents examined determined that scarlet fever was widespread in many residential areas and schools in Istanbul. The number of scarlet fever cases identified in Istanbul in the Ottoman Empire was 350, of which 39 (11.1%) died. The number of cases of scarlet fever in the Republic of Turkey was determined to be eight, and one of them lost their life. It was determined that scarlet fever quickly turned into an epidemic, especially in places where children were present, such as schools, and that deaths were common in children. It was determined that the first precaution in protecting against epidemic diseases in the Ottoman Empire and the Republic of Turkey was to comply with hygiene and disinfection procedures in schools, workplaces, homes, and all areas of life. During the disease, the patient was prevented from contacting other individuals and isolation was applied, and the spread of the disease was tried to be prevented.

Keywords

Ottoman Empire , İstanbul , Disease , Scarlet , Shool

Osmanlı Devleti’nden Erken Türkiye Cumhuriyeti’ne İstanbul’da Kızıl Hastalığı Üzerine Bir İnceleme (1880-1930)

Abstract

Kızıl hastalığı, son birkaç yüzyılda tanımı ve tedavisi açısından önemli ölçüde gelişme gösteren bulaşıcı bir hastalıktır. Epidemik salgın halini 17. yüzyıl başlarında aldığı belirlenen kızıl hastalığı, zamanla küresel nüfusta oldukça yaygın ve yüksek ölüm oranlarıyla kendini göstermiştir. İstanbul’da kızıl hastalığının yaygınlığı ile ilgili literatürde araştırmalara rastlanmamış ve bu konuyla ilgili arşiv belgeleri de araştırılmamıştır. Araştırmada kızıl hastalığının İstanbul’da Osmanlı ve Erken Türkiye Cumhuriyeti toplumunu nasıl etkilediği, kızıl hastalığı yaygınlığının ve hastalığın kontrolüne yönelik alınan tedbirlerin neler olduğu sorularına cevap bulunmaya çalışılmıştır. Kapsamlı bir literatür çalışması yapılmıştır. Sonrasında 1880-1930 yılları arasında Osmanlı ve Cumhuriyet arşivlerinde İstanbul’da kızıl hastalığı ile ilgili arşiv taraması yapılmıştır. Tarama sonucunda Osmanlı Arşivi’nden 70 adet, Cumhuriyet Arşivi’nden ise 9 adet belge tespit edilmiştir. İncelenen belgelerde kızıl hastalığının İstanbul’un birçok yerleşim yerinde ve okullarda yaygın olarak görüldüğü tespit edilmiştir. Osmanlı Devleti’nde İstanbul’da belirlenen kızıl hastalığı sayısı 350 olup, bunlardan 39 (%11,1)'u ölmüştür. Erken Türkiye Cumhuriyeti döneminde kızıl hastalığı sayısı 8 olarak belirlenmiş olup bunlardan biri hayatını kaybetmiştir. Kızıl hastalığının özellikle okul gibi çocukların bulunduğu yerlerde hızla salgına dönüştüğü ve çocuklarda ölümlerin sık görüldüğü belirlenmiştir. Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti devletlerinde salgın hastalıklardan korunmada okul, iş yeri, ev ve yaşamın her alanında ilk önlemin hijyen ve dezenfeksiyon işlemlerine uymak olduğu belirlenmiştir. Hastalık süresince hastanın diğer bireylerle teması kesilerek izolasyon uygulanarak hastalığın yayılması önlenmeye çalışılmıştır.

Keywords

Osmanlı Devleti , İstanbul , Hastalık , Kızıl , Mektep

Ethical Statement

yok

Supporting Institution

yok

Thanks

yok

References

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) / 1644-114/ H-03-12-1306 (31.07.1889).
• BOA, DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) / 1724-57/ H-27-09-1307 (17.05. 1890).
• BOA, DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) / 685-54/ H-05-05-1307 (28.12.1889).
• BOA, DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) /1685-54/ H-05-05-1307 (28 Aralık 1889).
• BOA, MF.İBT. (Maarif Nezareti Tedrisat-ı İbtidaiyye Nezareti) / 158-59/ H-22-01-1323 (29.03.1905).
• BOA, MF.İBT. (Maarif Nezareti Tedrisat-ı İbtidaiyye Nezareti) / 59-80/ H-04-11-1314 (06.04.1897).
• BOA, MF.MKT. (Maarif Nezareti Mektubi Kalemi) / 245-37/ H-18-07-1312 (15 .01.1895).
• BOA, MF.MKT. (Maarif Nezareti Mektubi Kalemi) / 334-50/ H-14-04-1314 (22.09. 1896).
• BOA, ŞD. (Şûra-yı Devlet) / 793-19 / H-05-08-1315 (30 .12.1897).
• BOA. 1643-110/ DH.MKT. / H-01-12-1306 (29.07.1889).
• BOA. DH.İ.UM.EK. (Dahiliye İdare-i Umumiye Ekleri) /109-6/ H-12-01-1336 (28.10.1917).
• BOA. DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) / 1785-95/ H-14-04-1308 (27 .11. 1890).
• BOA. DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) / 2525-131/H-10-05-1319 (25 09.1901).
• BOA. DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) / 1441-53/ H-02-12-1304 (22.08.1887).
• BOA. DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) / 1629-4/ H-17-10-1306 (16.06.1889).
• BOA. DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) / 1630-118/ H-24-10-1306 (23.06.889).
• BOA. DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) / 1639-17/ H-18-11-1306 (16.07.1889).
• BOA. DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) / 1646-83/ H-08-12-1306 (05.08.1889).
• BOA. DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) / 1647-133/ H-16-12-1306 (13.08.1889).
• BOA. DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) / 1667-54/ H-21-02-1307 (17 .01.10. 1889).
• BOA. DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) / 1670-44/ H-03-03-1307/ (28.10. 1889).
• BOA. DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) / 1670-71/H-04-03-1307 (29.10.1889).
• BOA. DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) / 1675-116/ H-26-03-1307 (20.11.1889).
• BOA. DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) / 1685-12/ H-03-05-1307 (26 .12. 1889).
• BOA. DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) / 1716-61/ H-16-12-1306 (13.08.1889).
• BOA. DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) / 1724-115/ H-30-09-1307 (20.05.1890).
• BOA. DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) / 1728-102/ H-15-10-1307 (04.06.1890).
• BOA. DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) / 1753-24/ H-04-01-1308 (20.08.1890).
• BOA. DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) / 1777-5/ H-18-03-1308 (01.11. 1890).
• BOA. DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) / 1789-48/ H-23-04-1308 (06.12.1890).
• BOA. DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) / 2270-89/ H-11-07-1317 (15 .11.1899).
• BOA. DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) / 2372-103/ H-14-03-1318 (12.07.1900).
• BOA. DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) / 2516-114/ H-14-04-1319 (31.07. 1901).
• BOA. DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) / 2549-65/ H-16-07-1319 (29.10. 1901).
• BOA. DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) / 50-16/ H-12-11-1310 (28.05.1893).
• BOA. DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) / 606-40/ H-01-08-1320 (03. 11.1902).
• BOA. DH.MKT. (Dâhiliye Mektubi Kalemi) 2087-85 / H-29-08-1315 (23.01. 898).
• BOA. İ.DH. (İrade Dahiliye) / 1167-91242 / H-26-05-1307 (18 .01.1890).
• BOA. MF.İBT. (Maarif Nezareti Tedrisat-ı İbtidaiyye Nezareti) / 159-5/ H-29-01-1323 (05.04. 1905).
• BOA. MF.İBT. (Maarif Nezareti Tedrisat-ı İbtidaiyye Nezareti) / 175-29/ H-01-03-1324 (25.04.1906).
• BOA. MF.İBT. (Maarif Nezareti Tedrisat-ı İbtidaiyye Nezareti) / 182-119/ H-21-09-1324 (08.11.1906).
• BOA. MF.İBT. (Maarif Nezareti Tedrisat-ı İbtidaiyye Nezareti) / 17-98/H-15-12-1301 (06.10.1884).
• BOA. MF.İBT. (Maarif Nezareti Tedrisat-ı İbtidaiyye Nezareti) / 152-55/ H-26-08-1322 (05 .11. 1904).
• BOA. MF.İBT. (Maarif Nezareti Tedrisat-ı İbtidaiyye Nezareti) / 56-113/ H-07-07-1314 (12. 12.1896).
• BOA. MF.İBT/ (Maarif Nezareti Tedrisat-ı İbtidaiyye Nezareti) / 189-45/ H-18-03-1325 (01. 05.1907).
• BOA. MF.MKT. (Maarif Nezareti Mektubi Kalemi) / 1009-9/ H-12-06-1325 (23.07. 1907).
• BOA. MF.MKT. (Maarif Nezareti Mektubi Kalemi) / 1152-77/ H-09-05-1328 (19.05.1910).
• BOA. MF.MKT. (Maarif Nezareti Mektubi Kalemi) / 1196-75/ H-17-05-1332 (13.04.1914).
• BOA. MF.MKT. (Maarif Nezareti Mektubi Kalemi) / 2531-140 / H-29-05-1319 (13.09.1901).
• BOA. MF.MKT. (Maarif Nezareti Mektubi Kalemi) / 545-9 / H-22-10-1318 (12.02. 1901).
• BOA. MF.MKT. (Maarif Nezareti Mektubi Kalemi) / 575-1/ H-08-05-1319 (23.08. 1901).
• BOA. MF.MKT. (Maarif Nezareti Mektubi Kalemi) / 586-16/ H-02-07-1319 (15. 11. 1902).
• BOA. MF.MKT. (Maarif Nezareti Mektubi Kalemi) / 590-19/ H-28-07-1319 (10. 11.1901).
• BOA. MF.MKT. (Maarif Nezareti Mektubi Kalemi) / 591-62/ H-14-08-1319 (26. 11.1901).
• BOA. MF.MKT. (Maarif Nezareti Mektubi Kalemi) / 612-24/ H-26-11-1319 (06.03. 1902).
• BOA. MF.MKT. (Maarif Nezareti Mektubi Kalemi) / 619-17/ H-28-12-1319 (07. 04. 1902).
• BOA. MF.MKT. (Maarif Nezareti Mektubi Kalemi) / 620-22/ H-01-01-1320 (10.04. 1902.
• BOA. MF.MKT. (Maarif Nezareti Mektubi Kalemi) / 628-4/ H-16-02-1320 (25.03. 1902).
• BOA. MF.MKT. (Maarif Nezareti Mektubi Kalemi) / 630-24 / H-22-02-1320 (31.05.1902).
• BOA. MF.MKT. (Maarif Nezareti Mektubi Kalemi) / 663-45/ H-25-06-1320 (29.09.1902).
• BOA. MF.MKT. (Maarif Nezareti Mektubi Kalemi) / 678-15 / H-13-10-1320 (13.01. 1903).
• BOA. MF.MKT. (Maarif Nezareti Mektubi Kalemi) / 694-3/ H-03-01-1321 (01.04.1903).
• BOA. MF.MKT. (Maarif Nezareti Mektubi Kalemi) / 695-22/ H-11-01-1321 (09.04. 1903).
• BOA. MF.MKT. (Maarif Nezareti Mektubi Kalemi) / 848-14./ H-14-02-1323 (20.04. 1905).
• BOA. MF.MKT. (Maarif Nezareti Mektubi Kalemi)/589-40/ H-23-07-1319 (05.11.1901).
• BOA. MF.MKT. (Maarif Nezareti Mektubi Kalemi)/619-31/ H-30-12-1319 (09.04.1902).
• BOA. Y.MTV. (Yıldız Mütenevvi Maruzat) / 39-47/ H-24-10-1306 (23 .06.1889).
• BOA. Y.PRK.ASK (Yıldız Askeri Maruzat) / 59-62/ H-10-05-1307 (02.01.90).
• BOA. Y.PRK.PT. (Yıldız Posta Telgraf Nezareti Maruzatı) / 21-51/ H-26-04-1319 (12.08.1901).
• BOA.Y.PRK.ŞH. (Yıldız Şehremaneti Maruzatı) / 3-27/ H-12-10-1306 (11.06.1889).
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• BCA.111 -540 – 28/180-9-0-0 / Genel / 22.12.1926.
• BCA. 12-70-22/180-9-0-0/Genel / 24.11.1923.
• BCA, 12-70-28 / Genel /180-9-0-0 / 12.12.1923.
• BCA, 12-70-20 / Genel /180-9-0-0 / 18.12.1923.
• BCA, 12-70-5 / Genel/180-9-0-0 / 12.02.1924.
• BCA.13- 71 – 15 / 180-9-0-0 / Genel / 09.02.1925.
• BCA. 13- 71 – 26 / 180-9-0-0 / Genel / 16.11.1925.
• BCA.13 -73 – 14 / 180-9-0-0 / Genel / 16.12.1926.
• BCA. 245- 1222 – 1 /1 80-9-0-0 / Genel / 16.04.1924-08.12.1928.
• Bingül, Şeyhmus, “II. Abdülhamid Döneminde İstanbul’da Bulaşıcı ve Salgın Hastalıklara Karşı Alınan Tedbirler: Okul Tatilleri”, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Salgın Hastalıklar Özel Sayısı (2020), ss. 77-104.
• Braun, Hugo, Öktem, Ziya, Mikrobiyoloji ve Salgınlar Bilgisi, No: 103, İstanbul 1944.
• Ciftdoğan, Dilek Yılmaz, Sarıkabadayı, Ünal ve Aslan, Selda “Hepatit ve Hidropik Safra Kesesinin Nadir Nedeni: Kızıl”, J Pediatr Inf. 9: 130-3 (2015), ss.130-133.
• Erkmen, Ayşe, Tüzün, Nevim ve Erkmen, Osman, “Discover Public Health Research Scarlet Fever Epidemics, Deaths, Effects on Society and Precautions Taken in the Ottoman Empire and the Early Turkish Republic” , Discover Public Health, 10 July (2024), ss.1-22.
• Kopar, Metin, Türkiye'de Sağlık Sistemi ve Salgın Hastalıklarla Mücadele (1920-1938), İKSAD Publishing House, Ankara 2021.
• Kutlay Yürür, Nükhet, “Refk Saydam’in Sağlik Politikasi Ve Hifzissihha Merkezi’nin Bu Politikadaki Yeri”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları, 1998;4 (191), ss. 187-206
• Merttürk, Melis, Bildirimi Zorunlu Bazı Bulaşıcı Hastalıkların Mevsimsel Prevalansı ve Kronobiyolojisi, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, 2011.
• Ören, Enver, “Salgın", Sağlık Ansiklopedisi, Türkiye Gazetesi Yayınları, C:2, s.474.
• Özdemir, Hikmet, Salgın Hastalıklardan Ölümler 1914-1918. Ankara: Atatürk Kültür ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınevi, 2005, Sayı: 104.
• Özkaya, Hilal, “Cumhuriyet Döneminde Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele”, Hekim Dergisi, 20/2, (2016), 77-84.
• Rolleston, John Davy “The History of Scarlet Fever”, British Medical Journal, 2 /3542, (1928), ss. 926-929.
• Sarıyıldız, Gülden, “Karantina Meclisi'nin Kuruluşu ve Faaliyetleri”, Belleten, 58 /222 (1994), ss. 329-376.
• Sümeyye Gider, Zeynep Gül Ünal, “Geç Osmanlı Dönemi İstanbul Koruyucu Sağlık Kurumları ve Pendik Bakteriyolojihane-i Baytari Binası”, Dicle Üniversitesi 1. Uluslararası Mimarlık Sempozyumu., Diyarakır: 3-4 Ekim 2018.
• Swedlund, Alan ve C. Donta, Alison K, “Scarlet Fever Epidemics of the Nineteenth Century: A Case of Evolved Pathogenic Virulence?” In: Human Biologists in the Archives, Herring, D.A., Swedlund, A.C., Cambridge: University Press, 2009. pp.159-177.
• Szreter, Simon ve Mooney, Graham, “Scarlet Fever and Nineteenth-Century Mortality Trends: a Reply to Romola Davenport”, Econ Hist Rev 2021, 74(4): 1087-1095.
• Yıldırım, Nurettin, 14. Yüzyıldan Cumhuriyet'e Hastalıklar Hastaneler Kurumlar”, Sağlık Tarihi Yazıları -I, (Ed.: Nuran Yıldırım), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2014.