Building Loyalty: The Role of Education in Ottoman Provincial Policy - The Case of Mardin

Year 2025, Volume: 10 Issue: Vakanüvis 10. Yıl Özel Sayısı, 1 - 43, 31.10.2025

Birgül Açıkyıldız

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1696364

Abstract

This article examines the transformation of educational institutions in the Ottoman district of Mardin during the 19th century and early 20th century, with a particular focus on the Tanzimat and Hamidian periods. Drawing upon archival records, provincial yearbooks, and surviving architectural examples, the study explores how education became a strategic tool in the Ottoman Empire’s effort to centralise authority and cultivate loyalty among its diverse provincial populations. The establishment of modern state schools such as ibtidâî, rüşdiye, and idâdî, alongside teacher training colleges, reflected the central government’s intention to standardise education and produce a new class of civil servants. At the same time, traditional institutions such as madrasas and sıbyan mektebs continued to operate, illustrating a layered educational landscape where classical Islamic learning coexisted with modern bureaucratic goals. The article also considers the role of minority and missionary schools, particularly those of the Armenian, Chaldean and Syriac communities, as well as the Capuchin Catholic and American Protestant missionaries, and their interactions with state policy. The article highlights how education functioned as both a political instrument and a contested cultural field in the late Ottoman Empire through the lens of Mardin.

Keywords

Ottoman education , Tanzimat reforms , Hamidian era , Mardin , provincial policy

Ethical Statement

I hereby declare that all the information presented in this article has been obtained in accordance with ethical principles and academic standards. I have adhered to the rules of scientific ethics and integrity at every stage of the research process, including preparation, data collection, documentation, analysis, and presentation. I have provided complete citations for all the sources I used and have included them in the bibliography. I also affirm that this work is original.

Thanks

I would like to express my sincere gratitude to PhD candidate Matthieu Gosse for kindly sharing the sources he collected on Mardin from archives in France. I am equally indebted to Mustafa Karataş for his invaluable assistance in classifying and transcribing the Ottoman documents, as well as the inscription of the Rüşdiye School. My deepest thanks also go to Metropolitan Saliba Özmen of the Dayr al-Zaʿfarān Monastery for generously offering his time and sharing essential information.

Sadakatin İnşası: Osmanlı Taşra Politikasında Eğitimin Rolü – Mardin Örneği

Abstract

Bu makale, 19. Yüzyılda ve 20. Yüzyıl başlarında, Tanzimat ve II. Abdülhamid dönemlerine odaklanarak Osmanlı sancağı Mardin’deki eğitim kurumlarının dönüşümünü incelemektedir. Arşiv belgeleri, salnameler ve günümüze ulaşan mimari örnekler ışığında, eğitimin Osmanlı Devleti’nin taşrada otoriteyi merkezileştirme ve farklı toplumsal gruplar arasında sadakat geliştirme çabasında nasıl stratejik bir araç haline geldiği ele alınmaktadır. İbtidâî, rüşdiye ve idâdî gibi modern devlet okullarının ve öğretmen okullarının kurulması, merkezin eğitimi standartlaştırma ve yeni bir memur sınıfı yetiştirme niyetini yansıtmaktadır. Bununla birlikte, medrese ve sıbyan mektebi gibi geleneksel kurumların da varlığını sürdürmesi, klasik İslami eğitimin modern bürokratik hedeflerle iç içe geçtiği çok katmanlı bir eğitim manzarasına işaret etmektedir. Makale ayrıca, Mardin’deki Ermeni, Keldani ve Süryani cemaatlerine ait azınlık ve Kapuçin Katolik ve Amerikan Protestanlarının açtıkları misyoner okullarını ve bu okulların devlet politikalarıyla olan ilişkilerini de değerlendirmektedir. Mardin örneği üzerinden, geç Osmanlı döneminde eğitimin hem bir siyasi araç hem de müzakereye açık kültürel bir alan olarak işlev gördüğü ortaya konmaktadır.

Keywords

Osmanlı eğitimi , Tanzimat reformları , Hamidiye dönemi , Mardin , taşra politikası

References

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (Presidency of the Republic of Turkey Directorate of State Archives Ottoman Archives) (BOA):
• Dâhiliye Nezareti Tesri-i Muamelat Komisyonu (DH. TMIK).
• İrade Evkaf (İ. EV).
• İrade Maarif (İ. MF).
• Maarif Mekatib-i Gayrimüslime (MF. MGM).
• Maârif Nezâreti Mektubi Kalemi Evrakı (MF. MKT).
• Şûrâ-yî Devlet Evrakı (ŞD).
• Yıldız Perakende Umum Vilayetler (Y.PRK.UM).
• Archives of the Ministry of Foreign Affairs, France
• La Courneuve Diplomatic Archives Centre
• AMAE, La Courneuve, OBIP Règlement des dommages de guerre en Turquie.
• Diyarbekir Vilayeti Resmî Gazetesi, numro 4, 16 Cemâziye’l-evvel sene 1286 (24 August 1869).
• Diyarbekir Vilayeti Resmî Gazetesi, numro 4, 8 Kânûn-u Sâni 1285 (20 January 1870).
• Diyarbekir Vilayetî Resmi Gazetesi, numro 1188, 19 Rebiyülevvel 1318 (17 July 1900).
• Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umumiye, Matbaa-i Amire, İstanbul 1318 (1900-1901).
• Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umumiye, Matbaa-i Amire, İstanbul 1319 (1901-1902).
• Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umumiye, Matbaa-i Amire, İstanbul 1321 (1903-1904).
• Salnâme-i Diyarbekir, sene 1287 (1870–1871), defa 2.
• Salnâme-i Diyarbekir, sene 1288 (1871–1872), defa 3.
• Salnâme-i Diyarbekir, sene 1290 (1873–1874), defa 5.
• Salnâme-i Diyarbekir, sene 1292 (1875–1876), defa 7.
• Salnâme-i Diyarbekir, sene 1301 (1883–1884), defa 11.
• Salnâme-i Diyarbekir, sene 1302 (1884–1885), defa 12.
• Salnâme-i Diyarbekir, sene 1312 (1894–1895), defa 14.
• Durgun, Cihat, Diyarbekir Vilayet Gazetesi’nin (1-15 Sayıları, H. 1286-M. 1869) Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, Bingöl University Social Sciences Institute, Unpublished Master’s Thesis, Bingöl 2002.
• İzgöer, Ahmet Zeki (ed.), Salnâme-i Diyarbekir-Diyarbakir Salnameleri 1286-1323 (1869-1905), vol. 1-5, Diyarbakir Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Diyarbakir 1999.
• Annuaire Oriental du commerce de l'industrie, de l'administration et de la magistrature, 9me année (1889-90 – Hégire 1306).
• Annuaire Oriental du commerce de l'industrie de l'administration et de la magistrature, 14me année (1896- Hégire 1313-1314).
• Annuaire Oriental du commerce de l'industrie de l'administration et de la magistrature, 17me année (1901 – Hégire 1318-1319).
• Annuaire Oriental, commerce, l'industrie administration, magistrature de L’Empire ottoman (1912 – Hégire 1330).
• Les Missions catholiques, 20 (1888).
• Les Missions catholiques (1914).
• The Eighty-Fourth Annual Report of the Board of Foreign Missions of the Presbyterian Church in the United States of America, New York 1921.
• The Missionary Herald, 52.1 (1856).
• The Missionary Herald, 53.1 (1857).
• The Missionary Herald, 74.11 (1878), p. 394.
• The Missionary Herald, 80.1 (1884).
• The Missionary Herald, 116.11 (1920).
• The Missionary Herald at Home and Abroad, 85 (1889)
• Açıkyıldız, Birgül, “Mardin in the Post-Tanzimat Era: Heritage, Changes and Formation of an Urban Landscape”, Journal of Ethnic and Cultural Studies, 5.2 (2018), pp. 159-185.
• Açıkyıldız, Birgül, “Architects, Stonemasons, and Building Artisans of Mardin: Builders and Maintainers of a Local Tradition”, Prof. Dr. Zülküf Güneli’ye Armağan – Tasarım & Koruma, ed. E.E. Dağtekin, F.M. Halifeoğlu, G. Payaslı Oğuz and H. Özyılmaz, Birsen Yayınevi, İstanbul 2018, pp. 61-70.
• Açıkyıldız, Birgül, “Syriac and Chaldean History and Culture”, Diyarbakır’s Documentary Cultural Heritage: Manuscripts of Syriac Orthodox Church of the Virgin Mary and Mar Petyun Chaldean Church, ed. B. Açıkyıldız and N. Soyukaya, DKVD, Gerda Henkel Stiftung, İstanbul 2024, pp. 55-78.
• Akkutay, Ülker, Enderûn Mektebi, Gazi Üniversitesi, Ankara 1984.
• Aktürk Sıraç, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Mardin Sancağında Eğitim, Atatürk University Social Sciences Institute, Unpublished Master’s Thesis, Erzurum, 2015.
• Aktürk, Sıraç, “Amerikan Misyonerlerinin 1863-1885 Yılları Arasında Mardin’de Tesis Ettikleri Okullar”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Karatekin Edebiyat Fakültesi Dergisi 5.1 (2017), pp. 20-40.
• Akyıldız, Ali, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform (1836-1956), Eren Yayıncılık, İstanbul 2000.
• Akyüz, Gabriel, Mardin İli’nin Merkezinde Civar Köylerinde ve İlçelerinde Bulunan Kiliselerin ve Manastırların Tarihi, Resim Matbaacılık, Istanbul 1998.
• Akyüz, Gabriel, “Mardin Merkez’de Bulunan Süryani Kadim Kiliseleri”, Taşın Belleği Mardin, ed. F. Özdem, Yapı Kredi Yayınları, Istanbul 2005.
• Alkan Reis, Amina Seyhun, Mardin Kentinin Korunması Kapsamında ‘Surp Kevork Ermeni Kilisesi’ Restorasyon Önerisi, İstanbul Technical University, Institute of Sciences, Unpublished Master’s Thesis, Istanbul 2012.
• Altınova Şahin, Ayşegül, Osmanlı Devleti’nde Rüşdiye Mektepleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2018.
• Altun, Ara, Mardin’de Türk Devri Mimarisi, T.C. Mardin Valiliği Yayını, İstanbul 2010.
• Atik, Faruk, Merkezileşme Sürecinde Mardin’de İmar ve İnşa Faaliyetleri, Mardin Artuklu University Graduate Education Institute, Unpublished Master’s Thesis, Mardin 2021.
• Büyük, İbrahim, Şeyh Hâmid-I Mardinî ve Hâlidiliğin Hâmidiyye Kolu, Şırnak University, Social Siences Institute, Unpublished Master’s Thesis, Şırnak 2019.
• Cuinet, Vital, La Turquie d’Asie, géographie administrative statistique descriptive et raisonnée de chaque province de l’Asie Mineure, volume II, Ernest Leroux, Paris: 1891.
• Çağır, Mine and Türk, İbrahim C., “1869 Maarif-I Umumiye Nizamnamesi ve Türk Eğitim Tarihindeki Yeri”, Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi (ASEAD), 4.11 (2017), pp. 62-75.
• Çelik, Zeynep, Empire, Architecture, and the City: French-Ottoman Encounters, 1830-1914, Washington University Press, Seattle and London 2008.
• Deringil, Selim, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji. II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), Yapı Kredi Yayınları, Istanbul 2002).
• Ekmeleddin İhsanoğlu, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim”, Osmanlı Uygarlığı 1, ed. Halil İnalcık and Günsel Renda, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2009, pp. 345-385.
• El-Hediye el-Aşuriye, Mardin’deki Aziz Mor Mihayel Kilisesindeki Süryani Ortodoks Okulunun Nizam ve Kanunları, Dayrulzafaran Süryani Matbaası, Mardin 1920.
• Ergin, Koray, “Osmanlı Devleti’nde Kanunnamelerden Nizamnamelere Geçiş,” SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 39 (2016), pp. 1-26.
• Fortna, Benjamin C., Imperial Classroom: Islam, the State, and the Education in the Late Ottoman Empire, Oxford University Pres, Oxford 2002.
• Gökhan Baydaş, Özden. Diyarbakir ve Mardin’deki Tarihi Kamu Yapıları, Yüzüncü Yıl University Social Sciences Institute, Unpublished PhD Thesis, Van 2007.
• Gözübüyük, A. Şeref, Kili, Suna, Türk Anayasa Metinleri 1839-1980, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1982.
• Gündüz, Mustafa, Osmanlı Eğitim Mirası. Klasik ve Modern Dönem Üzerine Makaleler, Doğu Batı Yayınları, Ankara 2013.
• Hamidi, Muhammed Sadık, “Mardin ve İlçelerinde Hâmidiyye Medreseleri”, Medrese ve İlahiyat Kavşağında İslâmî İlimler (Uluslararası Sempozyum), Vol. II, ed. İsmail Narin, Bingöl Üniversitesi Yayınları, Bingöl 2013, pp. 427-457.
• Kodaman, Bayram. Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1991.
• Kutlu, İzzettin, Eray, Saide S., “Mardin İdadi Mektebi’nin Mekansal ve İşlevsel Değişimi Üzerine Bir Değerlendirme”, Sanat Tarihi Dergisi, 30.1 (2021), pp. 285-303.
• Mutlu, Şamil. Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları. Istanbul. Gökkubbe, 2005.
• Ozil, Ayşe, “Ottoman Reform, Non-Muslim Subjects, and Constitutive Legislation: The Reform Edict of 1856 and the Greek General Regulations of 1862”, Narrated Empires: Perceptions of Late Habsburg and Ottoman Multinationalism, ed. Johanna Chovanec and Olof Heilo, Palgrave Macmillan, Cham 2021, pp. 169-190.
• Özekmekçi, Mustafa Mesut, “II. Mahmud Döneminde İstanbul’daki Sıbyan Mektepleri ve Öğrenci Sayıları”, Osmanlı Araştırmaları / The Journal of Ottoman Studies, LX (2022), pp. 139-178.
• Polat Haydaroğlu, İlknur, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, Ocak Yayıları, Ankara 1993.
• Rogan, Eugene L., “Aşiret Mektebi: Abdülhamid II’s School for Tribes (1892-1907),” International Journal of Middle East Studies, 28 (1996), pp. 83-107.
• Rogan, Eugene L., Frontiers of the State in the Late Ottoman Empire: Transjordan, 1850-1921, Cambridge University Press, Cambridge 2002.
• Sakaoğlu, Necdet, Osmanlıdan Günümüze Eğitim Tarihi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Istanbul 2003.
• Somel, Selçuk Akşin, The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire 1839-1908, Islamization, Autocracy and Discipline, Brill, Leiden, Boston, Köln 2001.
• Somel, Selçuk Akşin. “The Religious Community Schools and Foreign Missionary Schools”, Ottoman Civilization, ed. Halil İnalcık and Günsel Renda, T.C. Kültür Bakanlığı, İstanbul 2003, pp. 386-401.
• Tekeli, İlhan, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Eğitim Sistemindeki Değişmeler,” Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, 2 (1985), pp. 456-484.
• Üstel, Füsun, Makbul Vatandaş”ın Peşinde - II. Meşrutiyetten Bugüne Vatandaşlık Eğitimi, İletişim Yayınları, İstanbul 2005.
• Wheeler, Crosby H. Ten Years on the Euphrates or Primitive Missionary Policy Illustrated. Boston: American Tracy Society, 1868.
• Yıldız, Hatip, “II. Abdülhamid Döneminde Diyarbekir Vilayeti’nde Yabancı Okulların Denetlenmesi Çabaları ve Ermeni Milliyetçiliğinin Yayılışı”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 7.24 (2008), pp. 256-263.