1690-1692 Yıllarındaki Fırtınaların İstanbul Ve Üsküdar’a Etkileri

Year 2025, Volume: 10 Issue: Vakanüvis 10. Yıl Özel Sayısı, 970 - 1039, 31.10.2025

Ahmet Önal

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1701195

Abstract

Tarih boyunca İstanbul’da fırtınalar, seller, kuraklık, sert kışlar, şiddetli dolu yağışları, yıldırım düşmesi gibi birçok klimatolojik/meteorolojik âfet yaşanmıştır. Bazıları felaket boyutuna erişen tabii âfetler, payitahtın topografyasını ve beşerî coğrafyasını şekillendirmiş, zaman zaman gündelik hayatı menfî surette etkilemiş, can kayıplarına sebep olmuş ve maddî tahribata yol açmıştır. Bu hadiselerin -kaynakların elverdiği nispette- ayrıntılı envanterlerinin çıkartılması, bunun için de öncelikle her bir âfetin vuku bulduğu tarihin, mahiyetinin ve tesirlerinin tespit edilmesi, bir taraftan İstanbul’un mazisini aydınlatacak, diğer taraftan da şehrin gelecekte yaşanması muhtemel felaketlere hazırlanmasına imkân tanıyacaktır.
Bu makalede, 1690-1692 yılları arasında vuku bulan fırtınaların İstanbul’da yol açtığı tahribat incelenecektir. Çalışmanın merkezinde Haziran 1690’daki fırtınanın Bahçe-i Hassa ile Üsküdar ve İstavroz hasbahçelerinde; 1692’deki fırtınanın ise Bahçe-i Hassa, Beşiktaş, Kandil, Üsküdar, İstavroz, Fener, Tersane, Karaağaç, Yusuf Efendi, Valide Sultan, Davudpaşa, Vidoz ve Haydarpaşa hasbahçelerindeki yapılarda sebep olduğu hasarın tamiri için hazırlanan iki keşif defteri olacaktır. Ayrıca diğer arşiv belgelerine ve dönemin kroniklerine istinaden fırtınaların mahiyeti ve sebep olduğu can kayıpları ortaya konulacaktır. Bu suretle hem 1690-1692’deki fırtınalarının İstanbul ve Üsküdar’daki etkileri hem de bu afetlerde yaşanan tahribatı gidermek için Osmanlı merkezî idaresinin nasıl hareket ettiği incelenecektir.

Keywords

İstanbul , Üsküdar , Fırtına , Hasbahçe , Keşif Defteri

The Effects of the Storms of 1690-1692 on Istanbul and Üsküdar

Abstract

Throughout history, Istanbul has experienced numerous climatological disasters, including storms, floods, droughts, harsh winters, hailstorms, and lightning strikes. Some of these natural events escalated into major disasters that not only reshaped the city's topography and social fabric but also disrupted daily life, resulting in loss of life and significant financial damage. As far as historical records allow, compiling a detailed inventory of these events will shed light on Istanbul’s past and help prepare for potential future disasters. This effort requires a thorough examination of each disaster’s date, nature, and consequences.
This paper evaluates the effects of the storms that struck Istanbul between 1690 and 1692. The primary focus is on two survey registers prepared for the repair of buildings damaged by the storms of June 1690 and 1692. These registers include detailed assessments of structures such as the Imperial Garden and the imperial gardens of Üsküdar and Istavroz (1690), as well as the imperial gardens of Beşiktaş, Kandil, Üsküdar, Istavroz, Fener, Tersane, Karaağaç, Yusuf Efendi, Valide Sultan, Davudpaşa, Vidoz, and Haydarpaşa (1692). In addition to these registers, archival documents and contemporary chronicles will be used to investigate the nature of the storms and the human cost they incurred. Through this analysis, the study will examine both the impact of the 1690 and 1692 storms and the Ottoman central administration’s response to mitigate their effects.

Keywords

Istanbul , Üsküdar , Storm , Imperial Garden , Survey Registers

References

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bâb-ı Âsâfi Dîvân-ı Hümâyûn Sicilleri Mühimme Defterleri (=A.DVNS.MHM.d), nr. 99, 100.
• BOA, Bâb-ı Defterî Başmuhâsebe Kalemi Defterleri (=D.BŞM.d), nr. 724.
• BOA, İbnülemin Tasnifi, Saray Mesalihi Evrakı (=İE., SM.), nr. 14/1444-1, 14/1444-2.
• 1101/1102 (1690/1691) Tarihli 100 Numaralı Mühimme Defteri, Transkripsiyon ve Değerlendirmesi [s. 1-145], haz. Muzaffer Fehmi Şakar, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2007.
• 99 Numaralı Mühimme Defteri, Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi (1-90), haz. Reşat Çelik, Bitlis Eren Üniversitesi/Mardin Artuklu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Bitlis 2015.
• Defterdâr Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekayiât Tahlil ve Metin (1066-1116/1656-1704), haz. Abdülkadir Özcan, Ankara 1995.
• Râşid Mehmed Efendi-Çelebizâde İsmaîl Âsım Efendi, Târîh-i Râşid ve Zeyli, I (1071-1114/1660-1703), haz. Abdülkadir Özcan-Yunus Uğur-Baki Çakır-Ahmet Zeki İzgöer, İstanbul 2013.
• Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, Zeyl-i Fezleke (1065-22 Ca 1106/1654-7 Şubat 1695) (Tahlil ve Metin), haz. Nazire Karaçay Türkal, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2012.
• Üsküdarî Abdullah Efendi, Vâkıʻât-ı Rûz-merre, I, haz. Muzaffer Doğan, Ankara 2017.
• Afyoncu, Erhan-Zekai Mete, “1766 İstanbul Depremi ve Toplum Yaşantısına Tesirleri”, s. 85-92.
• Afyoncu, Fatma, XVII. Yüzyılda Hassa Mimarları Ocağı, Ankara 2001.
• Atasoy, Nurhan, “İstanbul Bahçeleri”, Büyük İstanbul Tarihi, IV, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul 2015, s. 534-771.
• Atasoy, Nurhan, 15. Yüzyıldan 20. Yüzyıla Osmanlı Bahçeleri ve Hasbahçeler, İstanbul 2005.
• Avcı, Elif, Mühimme Defterleri Işığında XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Devleti’nde Doğal Afetler, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2020.
• Başarılı, Hakan, Bursa Keşif Defterleri, Bursa 2016.
• Batır, Ekrem-Abdulkadir Dündar, “Edirne Selimiye Külliyesi’nde 1761-1762 Yıllarında Gerçekleştirilen Restorasyon Faaliyetleri”, Belleten, 86/307 (Aralık 2022), s. 929-968.
• Bostan, Neslihan, Mahkeme Sicillerine Göre 19. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Bursa’daki Dinî Yapıların Onarımları, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa 2011.
• Can, Selman-Pınar Şahin, “Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri”, Restorasyon Yıllığı, 14 (2017), s. 124-157.
• Demir, Soner, “1815 ve 1816 Yılları Tamirat Keşif Defterlerine Göre Antalya Kalesi’nde Onarım Faaliyetleri”, Sanat Tarihi Yıllığı, 34 (2025), s. 131-155.
• Doğan, Arslan, İstanbul’da Meydana Gelen Doğal Afetler ve Sosyal Hayata Etkisi (XVI-XVIII. Yüzyıl), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2017.
• Engin, Hakan, “Keşif ve Tamirat Defterleri Işığında Akkirman Kalesi’nin Tahkimi (XVIII. Yüzyıl)”, Anadolu ve Balkan Araştırmaları Dergisi, 8/15 (2025), s. 75-115.
• Erdoğan, Ayşenur, “1766 İstanbul Depreminin Ardından Kapalıçarşı’da Yürütülen Keşif ve Onarım Faaliyetleri”, Uluslararası süleymaniye Sempozyumu 2: Kapalıçarşı, Bildiri Kitabı, ed. Murat Elmalı, İstanbul 2025, s. 53-108.
• Eroğlu Memiş, Şerife, “Osmanlı Kudüs’üne Ait H. 1195/M. 1781 Tarihli Keşif Defteri (Değerlendirme ve Transkripsiyon)”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, cilt: 21, sayı: 3 (Eylül 2019), s. 720-752.
• Gök, İlhan, “18. Yüzyılda Kandiye’nin Tamiri ve Limanın Temizliğine Dair Bazı Tespitler”, Mavi Atlas, 5(2)/2017, 439-457.
• Kılıç, Orhan, “Mühimme Defterlerine Göre 16. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Devleti’nde Doğal Âfetler (Fırtınalar, Su Baskınları, Şiddetli Soğuklar ve Yıldırım Düşmesi Olayları)”, Pax Ottomana Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Göyünç, ed. Kemal Çiçek, Ankara 2001, s. 793-820.
• Kılıç, Orhan, “Mühimme Defterlerine Göre XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Devleti’nde Meydana Gelen Depremler”, Osmanlı, V, ed. Güler Eren, Ankara 1999, s. 671-677.
• Kolay, Emre-Müge Çiftyürek, “Selanik Tevkifhanesi Projesi ve Keşif Defteri Üzerine Bir Değerlendirme”, Sanat Tarihi Yıllığı, 32 (2023), s. 367-388.
• Kurukaya, Nilgün, “İzmir Hükümet Konağı Keşif Defteri”, Sanat Tarihi Dergisi, 32/2 (2023), s. 549-575.
• Kuzucu, Kemalettin, “Kızıl ve Beyaz Afet Dönemlerinde Toplumsal Hayat”, Büyük İstanbul Tarihi, IV, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul 2015, s. 386-425.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri, “Bizans ve Osmanlı Dönemlerinde Kendinden Söz Ettiren Üsküdar Kışları”, Uluslararası Üsküdar Sempozyumu V, 1-5 Kasım 2007, Bildiriler, ed. Coşkun Yılmaz, II, İstanbul 2008, s. 485-502.
• Mazlum, Deniz, Osmanlı Arşiv Belgeleri Işığında 22 Mayıs 1766 İstanbul Depremi ve Ardından Gerçekleştirilen Yapı Onarımları, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2001
• Naldan, Funda-Selçuk Seçkin, “Keşif Defteri Işığında Erzincan- Refahiye/Yazıgediği Köyü’nde Bulunan Bahriye Nazırı Hasan Hüsnü Paşa Camisi”, Erdem, 82 (2022), s. 119-140.
• Özaydın, Neslihan, Arşiv Belgeleri Işığında 1855 Depremi ve Bursa Yapılarına Etkisi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Bursa 2017.
• Öztürk, Said, “İstanbul ve Çevresinde Toplum Hayatını Etkileyen Tabii Afetler ve Ekonomik Kayıpları”, Afetlerin Gölgesinde İstanbul, Tarih Boyunca İstanbul ve Çevresini Etkileyen Afetler, ed. Said Öztürk, İstanbul 2009, s. 375-428.
• Sakin, Orhan, Tarihsel Kaynaklarıyla İstanbul Depremleri, İstanbul 2002, s. 41-43, 97-113.
• Serin, Mustafa, “Kıbrıs Kalelerinin Keşif Defterleri ve Kalelerin Tamiri (Osmanlı Dönemi)”, Osmanlı Döneminde Kıbrıs, ed. Mehmet Mahfuz Söylemez-İbrahim Çolak-Halil Ortakçı, İstanbul 2016, s. 452-483.
• Sönmez, Zeki, “Osmanlı Mimarisinin Gelişiminde Hassa Mimarlar Ocağı’nın Yeri, Örgütlenme Biçimi ve Faaliyetler”, Yeni Türkiye, 34 (2000), s. 404-409.
• Toprak, Seyyid Vakkas-Hasan Arslan, “İstanbul Boğazı Kaleleri Keşif Defterlerine Dair Bir Örnek: 1796 Tarihli Keşif Defteri”, Tarih Okulu Dergisi (TOD), 53 (2021), s. 2404-2439.
• Turan, Şerafettin, “Osmanlı Teşkilâtında Hassa Mimarları”, Tarih Araştırmaları Dergisi, I/1 (Ankara 1963), s. 157-202.
• Ürekli, Fatma, “Osmanlı Döneminde İstanbul’da Meydana Gelen Âfetlere İlişkin Literatür”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (TALİD), 8/16 (2010), s. 101-130.
• Ürekli, Fatma-Raşit Gündoğdu-Ebul Faruk Önal, Osmanlı Arşiv Belgelerinnde İstanbul’da Afetler, İstanbul 2018.
• Yıldız, Kenan, 1660 İstanbul Yangını ve Etkileri, Vakıflar Toplum ve Ekonomi, Ankara 2017.