Vakfiyeleri ve Muhasebe Kayıtları Işığında Saime Hatun’un Vakıfları

Year 2022, Issue: 58, 67 - 88, 26.12.2022

Muhammed Emin Durmuş

https://doi.org/10.16971/vakiflar.1160772

Abstract

Osmanlı döneminde kadınlar sanılanın aksine iktisadi ve sosyal faaliyetlerle aktif bir rol üstlenmişlerdir. Pek çok hayır sahibi kadın tarafından kurulmuş olan vakıflar bu durumun doğruluğunu göstermektedir. Çalışmamıza konu edindiğimiz vakıflar da Saime Hatun tarafından biri para vakfı diğeri ise hem gayrimenkul hem de para vakfı olarak kurulmuş ve iki asra yakın bir süre topluma hizmet etmiştir.
Çalışmada ele alınan vakıflardan biri Üsküdar kazasında bulunan Hamza Fakih Mahallesi Mescidinde eczâ-yı şerife kıraati için 1068/1657 yılında, diğeri ise mahallenin menzilhane avârızının ödenmesi için 1055/1645 kurulmuş olup bu vakıfların 1161/1748 yılından 1244/1828 yılına kadar ki süreç içerisindeki mali yapılarının analiz edilmesi amaçlanmıştır. Çalışma neticesinde Avârız Vakfı’nın nakit sermayesinin bütün süreç boyunca sabit kaldığı buna karşın Eczâ-yı Şerîfe Vakfı’nın uzun yıllar sabit kalan nakit sermayesini 1231/1815 yılında gayrimenkulle tebdil ettiği tespit edilmiştir. Buna ilaveten vakıfların muhasebe kayıtlarının tespit edildiği yıllarda gelirlerinde, ödedikleri maaşlarda, kadılığa ödedikleri harçlarda önemli değişiklik olmadığı görülmüştür. Son olarak vakıfların her ikisinin de gelirlerinin çoğunu kuruldukları amaç doğrultusunda harcadıkları sonucuna ulaşılmıştır.

Keywords

Üsküdar, Avârız, Eczâ-yı Şerîfe, Nakit Sermaye, Menzilhane, Uskudar Waqfs, Cash Waqfs, Avariz, Ejzâ-i Sherif

Saime Hatun Waqfs In The Light Of Waqfiyyes and Accounting Records

Abstract

Contrary to popular belief, women played an active role in economic and social activities during the Ottoman period. Waqfs established by many charitable women show the truth of this situation. The waqfs that we discussed in our study were established by Saime Hatun, and served society for nearly two centuries, one as a cash waqf and the other as both real estate and cash waqf.
One of the waqfs discussed in the study was established in 1068/1657 for the Ejzâ-i Sherif recitation in the Hamza Fakih Neighborhood Masjid in the Uskudar district, and the other was established in 1055/1645 for the payment of the menzilhane avariz. It aims to analyze these Waqfs' financial structures from 1161/1748 to 1244/1828. As a result of the study, it was discovered that the cash capital of the Avariz Waqf remained constant throughout the entire period, whereas the Ejzâ-i Sherif Waqf replaced its cash capital, which had remained constant for many years, with real estate in 1231/1815. In addition, in the years when the accounting records of the waqfs were determined, it was observed that there was no significant change in their incomes, salaries paid, and fees paid to the kadi. Finally, it has been concluded that both waqfs spend most of their income in line with the purpose for which they were established.

Keywords

Uskudar Waqfs, Cash Waqfs, Avariz, Ejzâ-i Sherif, Menzilhane

References

• Ali Haydar Efendi (1240). Tertîbu’s-sunûf fî ahkâmi’l-vukûf. Dersaadet: Şirket-i Mürettibiyye Matbaası.
• Ateş, İbrahim (1991). “Vakfiyelere Göre Din Görevlilerinde Aranan Özellikler ve Sağlanan Ekonomik İmkânlar”. Diyanet İlmi Dergi 37(4): 191-227.
• Aydın, Bilgin vd. (2016). İstanbul Şer’iyye Sicilleri Vakfiyeler Kataloğu. İstanbul: İSAM Yayınları.
• Bates, Ülkü (1978). “Women as Patrons of Architecture in Turkey”, in Women in the Muslim World, ed. Lois Beck and Nikki Keddie. Cambridge: Harvard University Press.
• Berki, Ali Himmet (1940). Vakıflar. İstanbul: Cihan Kitaphanesi.
• Çadırcı, Musa (1976). “Posta Teşkilatı Kurulmadan Önce Osmanlı İmparatorluğunda Menzilhâneler ve Kiracıbaşılık”, VIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara 11-15 Ekim 1976, ed. Kolektif, C. II, 1359-1366. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Çalış, Halit (2007). "Rakabe". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C. 34. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. s. 427-428.
• Çilingir, Hamdi (2018). Vakıfta Amaç Hanefi Vakıf Hukuku Çerçevesinde Bir Araştırma. İstanbul: İktisat Yayınları.
• Durmuş, Muhammed Emin, Bektaş, İsmail (2017). “Osmanlı’da Muhasebe Usulü ve Vakıf Muhasebe Kayıtları Okuma Kılavuzu”. PESA Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3(2): s. 196-209. Elmalılı Hamdi, Y. (1995). Ahkâmu’l-evkâf. N. Öztürk (nşr.), Elmalılı Hamdi Yazır Gözüyle Vakıflar. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Elmalılı Hamdi, Y. (2020). Ahkâmu’l- evkâf. Hamdi Çilingir (haz.), Osmanlı Vakıf Hukukuna Giriş: Ahkâm-ı Evkâf. İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları.
• Halaçoğlu, Yusuf (1981). "Osmanlı İmparatorluğu'nda Menzil Teşkilatı Hakkında Bazı Mülahazalar". Osmanlı Araştırmaları Dergisi. 2(2): s. 123-132.
• Halaçoğlu, Yusuf (2004). "Menzil". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C. 29. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. s. 159-161.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin (1423/2003). Reduu’l-muhtâr alâ’d-dürri’l-muhtâr. (Birlikte: Timurtaşi, Tenvîru’l-ebsâr; Haskefî, Ed-Dürri’l-muhtâr), I-XIV. Riyad: Dâru Alemi’l-Kütüb.
• İpşirli, Mehmet (1991). “Avârız Vakfı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C. 4, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 109.
• Kaya, Süleyman (2014). Osmanlı Hukukunda İcareteyn. İstanbul: Klasik Yayınları.
• Kaya, Süleyman (2020). “18. Yüzyıl Üsküdar Para Vakıflarının Gelir ve Giderlerinin Analizi”, TÜBİTAK SOBAG 1001 Projesi, https://app.trdizin.gov.tr/proje/TWpBNU1UTXo/18-yuzyil-uskudar-para-vakiflarinin-gelir-ve-giderlerinin-analizi, son erişim tarihi: 02.06.2022.
• Memiş, Şerife Eroğlu (2020). “Kudüs Vakıflarında İstihdam:18. Yüzyılda Vakıf Görevlilerinin Sosyo-Ekonomik ve Demografik Özellikleri”. Osmanlı Araştırmaları Dergisi, 55: 99-144.
• Memiş, Şerife Eroğlu (2017). “Benefactresses of Waqf and Good Deeds: Charitable Women in Ottoman Jerusalem, 1703-1831,” Jerusalem Quarterly, 72: 48-57.
• Meriwether, Margaret L. (1997). “Women and Waqf Revisited: The Case of Aleppo, 1770-1840,” Women in the Ottoman Empire: Middle Eastern Women in the Early Modern Era, ed. Madeline C. Zilfi. Leiden: Brill, s. 128-152.
• Ömer Hilmi Efendi (1977). İthafu’l-ahlâf fî ahkâmi’l-evkâf. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü.
• Pamuk, Şefket (2002). "Kuruş". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C. 26. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. s. 458-459.
• Pamuk, Şevket (2000). İstanbul ve Diğer Kentlerde 500 Yıllık Fiyatlar ve Ücretler 1469- 1998. Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü.
• Sahillioğlu, Halil (1991). “Avârız”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C. 4, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 108-109.
• Tarablûsî, Burhaneddin İbrahim b. Musa (1401/1981). El-is‘âf fî ahkâmi’l-evkâf. Beyrut: Dâru’l-râid.