İran İlhanlı Alçı Mihrapları

Yıl 2019, Cilt: 7 Sayı: 10, 42 - 63, 15.06.2019

Süleyman Bülbül

Öz

1256 M. yılında Hülagu tarafından merkezi Tebriz olmak üzere İran’da kurulan İlhanlı devleti,1335 M. de Ebu Said Bahadır Han’ın vârissiz olarak ölmesi üzerine farklı bölgelerde çeşitli beyliklere ayrılarak tarih sahnesinden çekilir. Bu süreç içerisinde İran’da gelişen mimari ve sanat esas itibariyle Selçuklu sanatının devamı niteliğindedir. Kum kentindeki bir grup İlhanlı Anıt Mezarının dışında İlhanlılar dönemin sanat ve mimarisine özgün katkı sunamamışlar. Genel olarak Selçuklu döneminde başlayan mimari ve bezeme özellikleri İlhanlılar döneminde devam etmiştir. Ancak XIV.yy ın başlarından itibaren bezemede barok tarz olarak nitelendirilebilecek aşırılık İlhanlı süslemelerinin Selçukludan ayrılmasını sağlamıştır. Tarihsel süreç içerisinde erken tarihli örneklerdeki bezemelerin orta kabartma tekniğinde uygulandığı, süreç ilerledikçe yüksek kabartmaya geçildiği gözlemlenir. Bazı mihraplarda mavi ve kırmızı ağırlıklı olmak üzere renk kullanıldığı da tespit edilmiştir. İncelenen mihraplar içerisinde Urumiye Mescidi Cuma mihrabı boyut, Olcayto Mescidi mihrabı olgunluk, Piri Bakran Anıt Mezar mihrabı boyut ve bezeme, Azerbaycan bölgesi mihrapları üçgen niş kemerleri bakımından özellik arz eder. Meşkinşehir Sultan Haydar kümbetinde Sasani dönemine ait bir ateşgede bulunması ayrıca bir farklılıktır.

Çalışmada söz konusu coğrafyada günümüze gelebilen yapılardan 17 tanesinde orijinal 19 İlhanlı alçı mihrabı incelenmiştir. Mihrapların teknik, tarz ve süsleme unsurları ayrıntılı olarak tanımlanıp değerlendirilmesi yapılmıştır.19 alçı mihrapta 7 usta adı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İlhanlı, Mihrap, Alçı, Bezeme, Kabartma

Ilkhanid Plaster Mihrabs in Iran

Öz

Founded by Hulagu Khan in
Iran in 1256, Ilkhanid Empire whose center was Tabriz went out of existence by
dividing into pricipalities as a result of death of Ebu Said Bahadır Khan
without successor. Within this period, architecture and art developing in Iran
is virtually a follow-up of Seljuk art. Apart from a group of Ilkhanid
Mausoleums in Kum, Ilkhanids could not make unique contributions to the
period’s art and architecture. Having started in Seljuk period generally,
architecture and decoration features continued in Ilkhanid period. However,
extremeness which could be labelled as baroque in decoration since the
beginning of 14th century enabled Ilkhanid decorations to differ from those of
Seljuk. It is observed that decorations belonging to early-dated samples were
applied with middle relief technique within historical process, and  as process progressed, they devolved on high
relief. It has been determined that colours, mainly blue and red, were used on
mihrabs. Among the mihrabs that were examined, mihrab of Friday Mosque of Urmia
has a characteristic in terms of size, Olcayto Masjid has a feature of
maturity, and Pir Bakran Mausoleum has characteristics of size and decoration,
and mihrabs in Azerbaijan area have characteristics of triangle niche coves.
That there is a fire-temple belonging to Sassanian period in Sheikh Haydar
Mausoleum in Meshginshahr is also a difference.

In the study, in 17 of
the structures that have survived to today in the mentioned area, 19 Ilkhanid
plaster mihrabs were examined. Technique, style and ornament elements of the
mihrabs were identified in detail and 
evaluated. Names of 7 masters were determined on 19 plaster mihrabs. 

Anahtar Kelimeler

Ilkhanid, Mihrab, Plaster, Decoration, Relief

Kaynakça

• Aslanapa, O.(2011).Türk Sanatı. İstanbul: Remzi Kitapevi.
• Bülbül,S.(2012).İran İlhanlı Dönemi Mimari Süslemesi XIII-XIV.yy.(Basılmamış Doktor Tezi YYÜ.Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı.Van.
• Emini,M.,-Rızvan,H.(2003).Tarihe İçtimaiyeVeramin.Veramin
• Godard,A.(1965).Athar-e Iran,I-IV,(The Art of Iran) New York.
• Hasol,D.(1990).Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü.İstanbul:YemYayınları.
• Herzfeld,E.(1922).Die Gumbat-i Alawiyyanund die Baukunstder Ilkhane in Iran.Cambridge.
• Honarfar,L.(1997).Gencine-i Asarı Tarihiye Isfahan: Tahran.
• Mollazade, K.-Muhammedi,M.(2001).Dairetül Mearif Benahaye Tarihe İran der Dovreye Eslami-Mesacide Tarih,Pejuheşgahe Ferheng ve Honere Eslami.Tahran.
• Seccadi,A.(1997).Seyri Tahavvul-i-Mihrab Der Mimariye İslamiye İran Ez Agez Ta Hamle-i Mogol,I.Tahran.
• Top. M. (2005).Urmiye Mescidi Cami ve Mihrabı.Sinan Genime Armağan Makaleleri.İstanbul.
• Umrani,B-Sengeri,H.İ.(2007).Mesacidi Tarihi Azerbaycani Şerki.Tebriz:İntişarati Sutude.
• Wilber,D.(1955).The Architecture Of Islamic Iran.The Ilkhanid Period.New Jersey:Princeton University Press.