THE CONCEPT OF MASJİD IN THE QUR'AN AND IMPROVEMENT OF MOSQUE SERVİCES IN TURKEY

Yıl 2021, Cilt: 9 Sayı: 14, 64 - 90, 15.06.2021

Cahit Karaalp

Öz

In the Qur'an, the concept of mosque generally comes from the context of Masjid-i Haram and it is stated that the first house / temple built on earth was Ka'ba. Masjids are authentic structures like Masjid al-Haram, and they symbolize trust, peace, and stability. Masjids ensures the social development of the society with the emphasis on education, training, guidance, contemplation, cooperation, unity and solidarity. The duties performed by mosques in the history of Islam show that the religion of Islam, unlike other religions, does not separate between religion and world affairs, and does not imprison religion in the heart. Masjids were used as multi-purpose spaces during the period of the Prophet and his Companions. The fact that the mosques lost these functional characteristics by time and weakened their effectiveness on the society. Masjids / mosques should be functional with social activities today in such way that mosques should be life. In our article, the place, importance and function of the concept of masjids in the Quran and hadiths will be examined, and some solutions will be presented about the importance of mosque-centered religious activities and what can be done by giving information about the historical adventure of mosques.

Anahtar Kelimeler

Masjid, Mosgue, Khutbah, Community, Religious Offical

KUR’ÂN’DA “MESCİD” KAVRAMI VE TÜRKİYE’DE CAMİ HİZMETLERİNİN İYİLEŞTİRİLMESİ

Öz

Kur’ân’da mescid kavramı daha çok Mescid-i Haram bağlamında gündeme gelmekte ve yeryüzünde kurulan ilk evin/maʿbedin Ka’be olduğu ifade edilmektedir. Mescidler, Mescid-i Haram gibi güven, huzur, istikrar veren özgün yapılardır. Mescidler; terbiye, eğitim, irşâd, tefekkür, birlik ve beraberlik, dayanışma, yardımlaşma vurguları ile toplumun sosyal açıdan gelişmesini sağlar. İslâm tarihinde camilerin ifa ettiği vazifeler, İslâm dininin diğer muharref dinler gibi dinle dünya işlerinin arasını ayırmadığını, dini kalbe hapsetmediğini göstermektedir. Hz. Peygamber ve sahabeler döneminde mescidler çok amaçlı mekânlar olarak kullanılmaktaydı. Mescidlerin Hz. Peygamber dönemindeki fonksiyonelliğini kaybetmesi toplum üzerindeki etkinliğini zayıflatmıştır. Mescidler günümüzde sosyal etkinliklerle canlı duruma getirilmeli ve öyle ki mescidler/camiler hayat olmalıdır. Makalemizde mescid kavramın Kur’ân ve hadislerdeki yeri, önemi, işlevi incelenecek ve mescidlerin tarihsel serüveni ve fonksiyonları hakkında bilgi verilecektir. Çalışmamız, ülkemizde camilerin asli fonksiyonlarına dönmesi ve toplumsal alanda etkinliğinin arttırılması hedeflemektedir. Bunun için yapılması gereken bazı iyileştirme faaliyetleri üzerinde durulacak ve çözüm önerileri sunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Mescid, Cami, Cemaat, Hutbe, Din Görevlisi

Kaynakça

• Abdulbâkî, Muhammed Fuâd. el-Mu’cemu’l-müfehres li elfâzı’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kâhire: Dâru’l-hadîs, 2007.
• Ağırman, Mustafa. Hz. Muhammed Devrinde Mescid ve Fonksiyonları. İstanbul: Ravza Yay., 1997.
• Akın, Ahmet. “Cami İçi Din Hizmetleri”. I. Din Hizmetleri Sempozyumu, 3-4 Kasım 2007. 1/245-257. Ankara: DİB Yay., 2008.
• Akın, Ahmet. “Osmanlı Devleti’nde Din Görevlilerinin Rolü (XVI. Asırda Bursa’da)”. Diyanet İlmi Dergi. 40/3 (2004), 49-70.
• Akpınar, Ali. “Cami Merkezli Din Hizmeti Verenlerde Görülen Bazı Eksiklikler ve Bunların Giderilmesine Yönelik Teklifler”. I. Din Hizmetleri Sempozyumu, 3-4 Kasım 2007. 2/13-30. Ankara: DİB Yay., 2008.
• Akpınar, Ali. “Etkili ve Canlı Va’z Edebilmek İçin Bazı Teklifler”. Yecder II. Ulusal Din Görevlileri Sempozyumu Tebliğleri, 9 Nisan 2011. 60-75. İstanbul: Yec-Der Yay., 2012.
• Algül, Hüseyin. “İyiliğin Yayılmasında Din Görevlilerinin Yeri ve Önemi”. II. Din Şurası Tebliğ ve Müzakereleri, 23-27 Kasım 1998. 2/416-425. Ankara: DİB Yay., 2003.
• Altıntaş, Ramazan. “Cami Odaklı İrşad Hizmetlerinin Niteliği Nasıl Artırılabilir”. I. Din Hizmetleri Sempozyumu, 3-4 Kasım 2007. 2/233-244. Ankara: DİB Yay., 2008.
• Atilla, Mustafa. “Günümüz Toplumunun Din Görevlilerinden Beklentileri”. Yecder I. Ulusal Din Görevlileri Sempozyumu Tebliğleri, 22 Mayıs 2010. 240-250. İstanbul: Yec-Der Yay., 2011.
• Baktır, Mustafa. “Cami ve Cemaatin Hayatımızdaki Yeri”. Diyanet İlmi Dergi. 28/4 (1992), 75-96.
• Baltacı, Cahid. “İslam Medeniyetinde Cami”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 3 (1985), 225-241.
• Beyzâvî, Nasiruddîn, Ebû Saîd Abdullâh bin Ömer bin Muhammed eş-Şirâzî. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Bilen, Mehmet. “Din Görevlilerinin Hadis Bilgileri Üzerine”. İslami İlimler Dergisi. 2/2 (2007), 81-104.
• Bilgin, Vejdi. “Dini Sosyalleşme ve Dini Bilinçlenmede Caminin Yeri ve Önemi”. Ferdi ve Sosyal İşlevleri Açısından Namaz ve Cami, 18-19 Ekim 2009. 187-209. İstanbul: Ensar Neş., 2009.
• Bodur, Neşet. “Cami Merkezli Din Hizmetlerine Yönelik Tespit ve Teklifler”. Uluslararası Cami Sempozyumu-Sosyo-Kültürel Açıdan-08-09 Ekim 2018 Malatya. Ed. Fikret Karaman Vd. 2 Cilt. 1/77-87. Ankara: İnönü Üniversitesi Yay., 2018.
• Bozkurt, Nebi. “Kur’an ve Sünnette Mescid Kavramı”. Sosyal ve Ferdi İşlevleri Açısından Namaz ve Cami, Tartışmalı İlmi Toplantı,18-19 Ekim 2008. 85-92. İstanbul: Ensar Neş. 2009.
• Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed bin İsmâîl el-Cu’fî. Sahîhu’l-Buhârî. Thk. Muhammed Nizâr Temîm-Heysem Nizâr Temîm. Beyrut: Dâru’l-Erkâm, ts.
• Bulut, Mehmet. “Camiler ve Cami Hizmetlilerinin Vakıflar Umum Müdürlüğünce İdaresi (1931-195)”. Uluslararası Cami Sempozyumu-Sosyo-Kültürel Açıdan-08-09 Ekim 2018 Malatya. Ed. Fikret Karaman vd. 2 Cilt. 2/103-119. Ankara: İnönü Üniversitesi Yay., 2018.
• Bulut, Mehmet. “Din Görevlileri Üzerine Bazı Tespitler”. Diyanet İlmi Dergi. 41/3 (2005), 55-70.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed bin Alî. Ahkâmu’l-Kur’ân. Thk. Abdusselâm Muhammed Ali Şahîn. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 4. Basım, 2013. Cevherî, İsmâîl bin Hammâd. Mu’cem es-sıhâh. Thk. Halîl Me’mun Şeyhâ. Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 3. Basım, 2008.
• Çağrıcı, Mustafa. “Din Görevlileri: Toplumdaki Yeri, Eğitimi ve Önemi”. Ferdi ve Sosyal İşlevleri Açısından Namaz ve Cami, 18-19 Ekim 2009. 241-258. İstanbul: Ensar Neş., 2009. Çelebi, Selahaddin. “Yaşayan Cami Modeli”. Uluslararası Cami Sempozyumu-Sosyo-Kültürel Açıdan-08-09 Ekim 2018 Malatya. Ed. Fikret Karaman vd. 2 Cilt. 1/87-101. Ankara: İnönü Üniversitesi Yay., 2018.
• Çiçek, M. Halil. “Hutbelerde Yapısal Bir Değişiklik Önerisi”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 1/1 (2013), 1-18.
• Damâğânî, Ebû Abdullâh Huseyn bin Muhamed. el-Vücûh ve’n-nezâir li elfâzi kitâbillehi’l-Azîz. Thk. Arabî Abdulhamîd Alî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2010. Demirci, Muhsin. Kur’ân Tefsirinde Farklı Yorumlar. 3 Cilt. İstanbul: İFAV Yay., 2017. Doğan, Ahmet. Büyük Türkçe Sözlük. Ankara: Akçağ Yay., 2013. Ebû Davûd, Süleymân bin el-Eş’as el-Ezdî es-Sicistânî. Sünenü Ebî Davûd. Beyrut: Dâru’l-Erkâm, 1999.
• Ebû Hâtim er-Râzî, Ahmet bin Hamdân. Kitâbu’z-zînê. Thk. Saîd el-Ğânimî. 2 Cilt. Beyrut: Menşûrâti’l-Cemel, 2015.
• Erdem, Gazi. “Sosyal Açılımlı Cami Hizmetler”. IV. Din Şurası Tebliğ ve Müzakereleri, 12-16 Ekim 2009. 2/248-256. Ankara: DİB Yay., 2009. Ezrakî, Ebu’l-Velid. Ahbâru Mekke. Çev. Yunus Vehbi Yavuz. Ankara: Ankara Okulu, 2017.
• Ferâhîdî, Ebû Abdurrahmân Halîl b. Ahmed. Kitâbu’l-ayn. Thk. Dr. Davud Sellum vd. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 2004.
• Feyyûmî, Ahmed bin Muhammed bin Alî Ebu’l-Abbâs el-Hamevî. el-Misbâhu’l-munîr fî garîbi’ş-şerhi’l-kebîr. Thk. Eymen Abdurrezzâk eş-Şevvê. Dimeşk: Daru’l-Menhel, 2016.
• Firuzâbâdî, Mecdüddîn Muhammed bin Ya’kub. el-Kâmusu’l- muhit. Thk. Halil Me’mun Şeyhâ. Beyrut: Dâru’l- Ma’rife, 5. Basım 2011.
• Firuzabâdi, Mecdüddîn Muhammed bin Ya’kub. Tenvîru’l-mikbâs fi tefsiri İbn Abbâs. Beyrut: Dâru İhyai Turasi’l-Arabî, 2002.
• Güç, Ahmet. Dinlerde Mabed ve İbadet. İstanbul: Ensar Neş., 2005. Güç, Ahmet. “Fonksiyonları Açısından Hz. Peygamber Döneminde Mescid ve Günümüze Getirdiği Değerler”. Diyanet Dergisi. 25/2 (1989), 27-36.
• Güner, Ahmet. “Asr-ı Saadet'te Mescidler/Camiler ve Fonksiyonları”. Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet'te İslam. Ed. Vecdi Akyüz. 4/155-223. İstanbul: Beyan Yay., 1995.
• Güngör, Özcan. “Yaşlılar İçin Cami Temelli Sosyal/Dini Hizmetler”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 32 (2012), 163-188.
• Gördük, Yunus Emre. Yaygın Din Eğitiminde Hutbeler. Urfa: Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001. Hamidullah, Muhammed. İslam Müesseselerine Giriş. Çev. İhsan Süreyya Sırma. İstanbul: Düşünce Yay., 1981.
• Hirî en Nisâburî ed-Darir, Ebû Abdurrahmân İsmâil bin Ahmed. Vücûhu’l-Kur’ân. Thk. Celal el-Esyûtî. Lübnan: Kitap Naşirûn, 2011.
• Huseyin Müennes. el-Mesâcid. Küveyt: Âlemi’l-Ma’rife, 1981.
• Huseyin Yusuf Musa-Abdulfettah es-Saidi. el-İfsah fi fıkhi’l-luğa. Kahire: Daru’l-Fikri’l-Arabi, 3. Basım, 2010.
• İbn Fâris el-Luğavî, Ebû’l-Huseyn Ahmed er-Razî. es-Sâhibiyyu fî fıkhi’l-lûğâti’l-Arabiyyeti ve mesâilihê ve süneni’l-Arab fî kelâmihê. Thk. Dr. Ömer Farûk Tabbâ’. Beyrut: Dâru Mektebetü’l-Meârif, 3. Basım, 2013.
• İbn Haldun, Abdurrahman bin Muhammed. Mukaddimetu İbn Haldûn. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• İbn Mâce, Ebû Abdullâh Muhammed bin Yezîd el-Kazvînî. Sünenü İbn Mâce. Thk. Halîl Me’mûn Şihâ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1998. İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed bin Mukerrem el-Ifrikî el-Mısrî. Lisânu’l-Arab. Thk. Yusuf Bekai vd. 2 Cilt. Beyrut: Müesseseti’l-A’lem li’l-Matbuât, 2005.
• İbnu’l-Cevzî, Ebû’l-Ferâc Cemalüddîn Abdurrahmân bin Alî bin Muhammed. Nüzhetü’l-a’yüni’n-nevâzır fi ilmi’l-vücûh ve’n-nezâir. Thk. Muhammed Osmân. Kâhire: Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Diniyye, 2. Basım, 2014.
• Jons Pedersen. “Mescid”. İA. 8/1-72. İstanbul: MEB Yay., 1979.
• Kahraman, Abdullah. “Cami İklimini Solumak ve Camiye Devam Konusunda Kadınlara Getirilen Yasağın Gerekçesi”. Yecder III. Ulusal Din Görevlileri Sempozyumu Tebliğleri, 13 Mayıs 2012. 40-55. İstanbul: Yec-Der Yay., 2013.
• Kahraman, Ahmet. Mukayeseli Dinler Tarihi. İstanbul: Marifet Yay., 1993.
• Karacabey, Salih. “Hadislerin Metin Tenkidinde Fiili Sünnete Müracaatın Önemi Bağlamında Kadınların ve Çocukların Camiye Gitmeleri ile İlgili Hadislerin Değerlendirilmesi”. Uludağ Üniversitesi. İlahiyat Fakültesi Dergisi. 9/9 (2000), 253-276.
• Karagöz, Mustafa. “Toplumu Din Konusunda Aydınlatma Görevinin Camilerde İcrası”. II. Din Şurası Tebliğ ve Müzakereleri, 23-27 Kasım 1998. 1/350-378. Ankara: DİB Yay., 2003.
• Karagöz, Mustafa. “Cami Eksenli Din Hizmetleri Bağlamında İmamlık, Hatiplik ve Vaizlik”. III. Din Şûrası Tebliğ ve Müzakereleri, 21 Eylül 2004. 1/122-128. Ankara: DİB Yay., 2005.
• Karasakal, Şaban. “Lider Olarak Din Görevlilerimiz”. Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 2/4 (2014), 39-53.
• Kazıcı, Ziya. “Eğitim”. Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi. Ed. Hakka Dursun Yıldız. 14 Cilt. 14/73-116. İstanbul: Çağ Yay., 1993.
• Kazıcı, Ziya. “Tarih Boyunca Camiler ve Gördüğü Hizmetler”. Diyanet Dergisi. 22/4 (1986), 8-10.
• Keyifli, Şükrü. “Cami İçi Din Eğitimi ve İletişimi Süreci Olarak Hutbeler”. Ekev Akademi Dergisi. 17/5 (2013), 71-88.
• Kılıç, Mustafa. “İslamda Toplumu Dinamikleştiren Kurum: Cami ve Sosyal Hayattaki Yeri”. Diyanet Dergisi. 27/4 (1991), 147-159.
• Köylü, Mustafa. “Din Görevlilerinin Mesleki Problemleri”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 5 (1991), 181-212.
• Köylü, Mustafa. “Din Görevlilerinde Bulunması Gereken Nitelikler”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 4 (1990), 135-153.
• Kubat, Mehmet. “İslam Ümmetinin Birlik ve Beraberliğini Sağlamada Camilerin Fonksiyonu”. Uluslararası Cami Sempozyumu-Sosyo-Kültürel Açıdan-08-09 Ekim 2018, Malatya. Ed. Fikret Karaman Vd. 2 Cilt. 1/55-77. Ankara: İnönü Üniversitesi Yay., 2018.
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed bin Ahmed el-Ensârî. el-Câmi’ lî ahkâmi’l-Kur’ân. Thk. Muhammed İbrahim el-Hafnevî-Mahmûd Hâmîd Osmân. 12 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2002.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed bin Muhammed bin Mahmûd. Te’vilâtu’l-Kur’ân. Thk. Dr. Mecdi Basillum. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Maverdî, Ebû’l- Hasen Alî bin Muhammed. en-Nuket ve’l-uyûn. Thk. Seyyid Abdulmaksud bin Abdurrahîm. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts. Muhammed İlyas Abdülğani. el-Mesâcidü’l-eseriyye fi’l-Medinetin-Nebeviyye. Medine: Metabiu’r-Reşid, 2. Basım, 1999.
• Mukâtil bin Süleymân bin Beşîr. Tefsiru Mukâtil bin Süleymân. Thk. Ahmed Ferid. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Muşhiru’l-Hak. “İslam Toplumu ve Toplum Hayatında Caminin Rolü”. Çev. Ahmet Güç. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 3/3 (1991), 287-292.
• Müslim bin Haccâc, Ebû Huseyn el-Kuşeyrî. Sahîhu Müslim. Thk. Ahmed Zehve- Ahmed İnaye. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 2004.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. Sünenü’n-Nesâî. Thk. Muhammed Nâsiruddîn el-Elbânî. Riyad: Mektebetü’l-Maarif, 1998. Nesefî, Abdullâh bin Ahmed bin Mahmûd. Medâriku’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2000.
• Onay, Ahmet. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Camilerin Finansmanı”. Değerler Eğitimi Dergisi. 7/18, (2009), 43-79.
• Önkal, Ahmet- Bozkurt, Nebi. “Cami”. DİA. 7/45-56. İstanbul: TDV Yay., 1993.
• Önkal, Ahmet. “Asr-ı Saadet'te Mescid'in Önemi ve Yaptığı Görevler”. Diyanet Dergisi. 19/3 (1983), 49-55. Örki, Mustafa. İmam. Denizli: Yenigün Matbaacılık, 2014.
• Rağıb el-İsfehânî Ebu’l-Kâsım Huseyn bin Muhammed. el-Müfredât fî Ğarîbi’l-Kur’ân. Thk. Muhammed Halil Ayteni. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 3. Basım, 2001.
• Râzî, Fahruddîn Muhammed bin Ömer bin Hasen bin Huseyn bin Alî et-Teymî. Mefâtîhu’l-ğayb. Thk. İbrahîm Şemsuddîn-Ahmed Şemsuddîn. 23 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 4. Baskı, 2013.
• Reşîd Rızâ, Muhammed. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Hakîm. Thk. İbrahim Şemsuddîn. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Baskı, 2011.
• Sarı, Süleyman. “Cami ve Mescidlerle İlgili Fıkhi Hükümler”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi. 13 (2009), 335-360.
• Seçkin, Selçuk. “Fatih Dönemi Mescit Merkezli Eyüp Mahalleleri”. Tarihi Kültürü ve Sanatıyla Eyüp Sultan Sempozyumu VII, 9-11 Mayıs 2003. 420-425. İstanbul: Eyüp Belediyesi Kültür Yay., 2003.
• Şen, Ziya. “Camilerde Okunan Hutbelerin Mevcut Durumunun Değerlendirilmesi ve Daha Mükemmel Hale Gelmesi İçin Bazı Teklifler”. I. Din Hizmetleri Sempozyumu, 3-4 Kasım 2007. Ankara: DİB Yay., 2008. 1/493-504.
• Şenat, Fatma Asiye. “Kadınların Bayram ce Cuma Namazlarına Katılımının Psiko-Sosyal Analizi”. Uluslararası Cami Sempozyumu-Sosyo-Kültürel Açıdan-08-09 Ekim 2018 Malatya. Ed. Fikret Karaman vd. 2 Cilt. 1/111-115. Ankara: İnönü Üniversitesi Yay., 2018.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed bin Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. 15 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2013.
• Tâhir bin Âşûr, Muhammed. Tefsîru’t-Tahrîr ve’t-Tenvîr. 12 Cilt. Tûnus: Dâru Suhnûn li’n-Neşr ve’t-Tevzi’, ts.
• Tekin, Mustafa. “Camiye Mahallenin Sosyalitesinde Yer Edindirmek”. Yecder II. Ulusal Din Görevlileri Sempozyumu Tebliğleri, 9 Nisan 2011. 179-192. İstanbul: Yec-Der Yay., 2012.
• Tetik, Hayati. “Yaygın Din Eğitiminde Cami Görevlileri-Cemaat İletişiminin Önemi”. Diyanet İlmi Dergi. 34/2 (1998), 99-108.
• Tirmîzî, Ebû İsâ Muhammed bin İsâ bin Sevre. Sünenü’t-Tirmîzî. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2002.
• Tûsî, Ebû Ca’fer Muhammed bin el-Hasen. et-Tibyân fî tefsîri’l-Kur’ân. Thk. Ahmed Habîb Kasîr el-Âmîlî. 10. Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-A’lemî li’l-Matbuât, 2013.
• Tümer, Günay- Küçük, Abdurrahman. Dinler Tarihi. Ankara: Ocak Yay., 1997.
• Ûde Halîl Ebû Ûde. et-Tatavvuru’d-delâli beyne luğati’ş-şi’ri’l- câhilî ve luğati’l-Kur’âni’l-Kerîm. Ammân: Dâru Ammâr, 2. Basım, 2013. Vehbe Zuhayli. el-Fıkhu’l-İslâmi ve edilletühü. 8 Cilt. Dimaşk: Dâru’l-Fikr, 2. Basım 1985.
• Yazıcı, Nesimi. “Din Hizmetleri Açısından Caminin Yeri ve Önemi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 48/2 (2007), 1-10. Yeşil, Mahmut. Va’z Edebiyatında Hadisler. Ankara: Diyanet Vakfı Yay., 2001.
• Yıldırım, Selahattin. “Hz. Peygamber’in(s.a.v.) Namaz Kıldığı Yerlerin Mescitleştirilmesi”. Uluslararası Cami Sempozyumu-Sosyo-Kültürel Açıdan-08-09 Ekim 2018 Malatya. Ed. Fikret Karaman vd. 2 Cilt. 1/343-361. Ankara: İnönü Üniversitesi Yay., 2018.
• Yılmaz, Gökhan. “Cami Derneklerinin Etkililikleri Üzerine Bir Modelleme”. Yecder III. Ulusal Din Görevlileri Sempozyumu Tebliğleri, 27 Nisan 2013. 102-112. İstanbul: Yec-Der Yay., 2014. Yılmaz, Hasan Kâmil. “Caminin İhyası Din Görevlisi Algısının Yeniden İnşası”. Yecder II. Ulusal Din Görevlileri Sempozyumu Tebliğleri, 9 Nisan 2011. 47-57. İstanbul:Yec-Der Yay., 2012.
• Yılmaz, Hüseyin. “Kadın-Cami İlişkisinin Teolojik Temelleri”. Uluslararası Cami Sempozyumu-Sosyo-Kültürel Açıdan-08-09 Ekim 2018 Malatya. Ed. Fikret Karaman vd. 2 Cilt. 1/173-193. Ankara: İnönü Üniversitesi Yay., 2018.
• Yılmaz, Hüseyin. “Kadınların Cami Eğitimi ve Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Buna Yönelik Hizmetleri”. I. Din Hizmetleri Sempozyumu, 3-4 Kasım 2007. 1/277-292. (Ankara: DİB Yay., 2008). Yılmaz, İbrahim. “Fıkıhta Fitne ve Fesâdü’z-Zaman Olgusunun Kadınların Cemaate/Camiye Devam Etmelerindeki Sınırlayıcı Rolü”. Uluslararası Cami Sempozyumu-Sosyo-Kültürel Açıdan-08-09 Ekim 2018 Malatya. Ed. Fikret Karaman vd. 2 Cilt. 1/193-233. Ankara: İnönü Üniversitesi Yay., 2018.
• Yılmaz, Ömer. “Camilerin İmar ve İhyasında Din Görevlilerinin Önemi”. Uluslararası Cami Sempozyumu-Sosyo-Kültürel Açıdan-08-09 Ekim 2018 Malatya. Ed. Fikret Karaman vd. 2 Cilt. 1/361-375. Ankara: İnönü Üniversitesi Yay., 2018.
• Zerkeşî, Muhammed bin Abdullah. İ’lâmu’l-sâcid fî bî ahkâmi’l-mesâcid. Thk. Ebu’l-Vefa Mustafa el-Meraği. Kahire: İhyâu Turasi’l-İslâmi, 4. Basım, 1996.
• Zemahşerî, Ebû’l-Kâsım Cârullah Mahmûd bin Ömer bin Muhammed. el-Keşşâf an hakâiki ğavâmizi’t-tenzîl ve uyûnu’l-ekâvîl fî vucûhu’t-te’vîl. Thk. Muhammed Abdusselâm Şâhîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.