Ahmad b. Muhammad Al-Dimyātī As A Scholar Of Recitation: His Life, Scholarly Personality And Studies

Year 2024, Volume: 12 Issue: 20, 105 - 122, 15.06.2024

Mustafa Hatipoğlu

https://doi.org/10.54893/vanid.1464146

Abstract

It is possible to mention many scholars and their studies that have been the milestone in the formation and evolution of the differences in recitation, which started with the Prophet’s permission in different recitation, as a scientific discipline. One of these scholars, Ahmad b. Muhammad al-Dimyātī (d. 1117/1705), was a versatile figure who was skilled in various branches of science, especially in the science of recitation. He owes his fame mostly to his authorship of Ithāf al-fudalāʾ al-bashar, one of the most well-known studies in the field of recitation. The study on the author is important because of his work on the science of recitation and his influence on this field. In particular, the author’s influence on the teaching of recitation in Egypt and the Ottoman period enriches this study even more meaningful. In this regard, it is aimed in this study to briefly introduce Dimyātī and his studies, who wrote Ithāfu fudalāʾ al-bashar, which is one of the important reference sources in learning the methodical differences of the schools expressed as tarīq (route) and profession in the science of Qiraat since the Ottoman period in our country, and it is also aimed to make a modest contribution to the scholarly research to be conducted on this great Qiraat scholar. This article will try to make an evaluation of Dimyātī’s life, scholarly personality, studies and place in the science of recitation, about whom there is no academic study in our country except for the item of Encyclopaedia of Islam. It is seen that Dimyātī lived in a period when explanation, annotation and ta‘likāt (depending upon or deriving from a text) were in vogue and he was significantly influenced by the dominant understanding of the period to a certain extent. The explanations and annotations he wrote on studies belonging to different branches of science show that he was significantly influenced by the scholarly understanding of the period. The author’s study titled Ithāf al-fudalāʾ al-bashar written especially on the science of recitation especially on the science of recitation, continues to be valued as a primary source even today. One of the famous studies of the literature of the fourteen recitation, Ithāf is one of the basic sources of the “Takrīb” phase of the process called “Ashara-Takrîb-Tayyib” in teaching of recitation.

Keywords

Recitation, Dimyātī, His Life and Scientific Personality, Ithāfu Fudalāʾi al-Bashar.

Bir Kıraat Âlimi Olarak Ahmed b. Muhammed Ed-Dimyâtî: Hayatı, İlmî Kişiliği ve Eserleri

Abstract

Hz. Peygamber’in farklı okumalara müsaade etmesiyle başlayan kıraat farklılıklarının ilmî bir disiplin olarak teşekkül ve tekâmülünde köşe taşı olmuş birçok âlimden ve eserden bahsetmek mümkündür. Bu âlimlerden biri olan Ahmed b. Muhammed ed-Dimyâtî (ö. 1117/1705), başta kıraat ilmi olmak üzere muhtelif alanlarda maharet kesbeden çok yönlü bir şahsiyettir. Şöhretini daha çok kıraat alanının en bilinen eserlerinden biri olan İthâfu fuzalâi’l-beşer adlı kitabı ile elde etmiştir. Kıraat ilmine yönelik olarak kaleme aldığı eser ve bu alana dair etkileri sebebiyle müellif hakkında yapılacak çalışma önem arz etmektedir. Özellikle müellifin Mısır ve Osmanlı dönemi kıraat öğretimine etkide bulunması, bu yönde yapılacak çalışmayı daha da anlamlı kılmaktadır. Nitekim ülkemizde Osmanlı döneminden itibaren kıraat ilminde tarîk ve meslek olarak ifade edilen ekollerin metodik farklılıklarını öğrenmede önemli referans kaynaklarından biri İthâfu fuzalâi’l-beşer adlı eserdir. Bu itibarla çalışmada Dimyâtî’nin ve eserlerinin kısaca tanıtılması ve bu büyük kıraat âlimi hakkında yapılacak ilmî araştırmalara mütevazı bir katkı sunulması hedeflenmektedir. Makalede, ülkemizde DİA maddesi dışında hakkında akademik bir çalışma bulunmayan Dimyâtî’nin hayatına, ilmî kişiliğine, eserlerine ve kıraat ilmindeki yerine yönelik bir değerlendirmede bulunulmaya çalışılacaktır. Dimyâtî; şerh, hâşiye ve ta‘likât tarzı teliflerin revaçta olduğu bir dönemde yaşamış ve dönemin hâkim anlayışından belli oranlarda etkilenmiştir. Zira farklı ilim dallarına ait eserlere yazdığı şerh ve hâşiyeler, dönemin ilmî anlayışından önemli oranda etkilendiğini göstermektedir. Müellifin özellikle kıraat ilmine ilişkin kaleme aldığı İthâfu fuzalâi’l-beşer adlı eseri ise bugün dahi başucu kaynağı olarak değer görmeye devam etmektedir. On dört kıraat literatürünün meşhur eserlerinden biri olan İthâf, kıraat öğretiminde “Aşere-Takrib-Tayyibe” şeklinde isimlendirilen sürecin özellikle “Takrib” safhasının temel kaynaklarındandır.

Keywords

Kıraat, Dimyâtî, Dimyâtî’nin Hayatı ve İlmî Kişiliği, İthâfu Fuzalâi’l-Beşer

References

• Abay, Muhammet. “Osmanlı Dönemi Tefsir Haşiyeleri, Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’an Tefsirine Hizmetleri” 4/6 (Eylül 2011), 249-303.
• Abdülmün‘im, Muhammed b. Abdilmün‘im b. Hafâcî b. Süleyman. el-Hayâtü’l-edebî fî asri’l-Memlûkî ve’l-Osmânî. Kahire: Mektebetu’l-Külliyâti’l-Ezheriyye, 1984.
• Abülfettâh Âşûr, Sâid. “Ezher”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/59-63. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Adıgüzel, Mehmet. “Kıraat İlminde Tarik-Senet Boyutu ve Konu ile İlgili Te’lif Edilen Eserler”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2001), 233-257.
• Akaslan, Yaşar. “Bir İlm-i Kırâat Klasiği: Tayyibetü’n-Neşr Fi’l-Kırââti’l-‘Aşr”. Dinbilimleri Akademi Araştırma Dergisi 17/3 (2017), 277-310.
• Akaslan, Yaşar. “Kırâat İlmi Sistematiğinde Usûl Kavramları”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43 (2017), 217-251.
• Akaslan, Yaşar. Tayyibetü’n-Neşr Şerhlerine Dair Bir İnceleme (Mûsâ Cârullah Örneği). Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Akdemir, Mustafa Atilla. Kıraat İlmi Eğitim ve Öğretim Metotları. İstanbul: İFAV Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Akdemir, Mustafa Atilla. “Kıraat İlminde Tahrîrât Meselesi”. Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (2018), 83-111.
• Alemdar, Yusuf. Osmanlı’da Dâru’l-Kurrâ Müessesesi ve Kıraat Öğretimi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Ali, Saîd İsmail. el-Ezher ʿalâ mesraḥi’s-siyâseti’l-Mısriyye. Kahire: Silsiletu Kitâbi’l-Hilâl, 1986.
• Altıkulaç, Tayyar. “Bennâ Ahmed b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5/457-458. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Altıkulaç, Tayyar. “İbnü’l-Cezerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/551-557. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Birmâvî, İlyas b. Ahmed Hüseyin. el-İmtâ‘u’l-fuzalâ bi terâcimi’l-kurrâ. thk. Muhammed Temim. 2 Cilt. Dâru’n-Nedve el-Âlemiyye, 2000.
• Bostan, Osman. Ahmed er-Rüşdî ve Mürşidü’t-Talebe Adlı Eserinin Kıraat İlmindeki Yeri. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Bostan, Osman. “en-Neşr Merkezli Çalışmalar (Tahrîrât Örneği)”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52 (2022), 207-234.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail b. İbrahim el-Cu‘fî. el-Câmiu’l-müsnedü’s-sahîhu’l-muhtasaru min umîri Rasûlillâhi ve sünenihî ve eyyâmih. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. Dâru Tavki’n-Necât, 2001.
• Cebertî, Abdurrahman b. Hasan. Târîhu ‘acâibi’l-âsâr fi’t-terâcimi ve’l-ahbâr. thk. Abdurrahim Abdurrahman Abdurrahim. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1997.
• Ceviz, Nurettin. Osmanlılar Döneminde Mısır’da Arap Edebiyatı (1517-1798). Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Cüveynî, Abdülmelik b. Abdillah b. Yusuf. el-Varakât. thk. Abdullatif Muhammed el-‘Abd. Kahire: Mektebetü Dâri’t-Türâs, 1977.
• Çavuşoğlu, Ali Hakan. “Üchûrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/274-276. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Devserî, İbrahim b. Saîd. Muhtasaru’l-‘ibârât li mu‘cemi mustalahâti’l-kırâât. Riyad: Dâru’l-Hadâra li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 2008.
• Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Abdilğanî el-Bennâ. el-Ahbâru’l-merdıyye fî sîreti hayri’l-beriyye (Muhtasaru’s-sîreti’l-halebiyye). thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Kahire: Dâru’r-Risâle, 2010.
• Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Abdilğanî el-Bennâ. ez-Zehâir ve’l-mühimmât fîmâ yecibü’l-îmânü bihî mine’l-mesmû‘ât. Halep: Matbaatü’l-Bahâ, 1910.
• Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Abdilğanî el-Bennâ. Hâşiyetü’t-Dimyâtî ‘alâ şerhi’l-varakât. thk. İsa el-Halebî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2013.
• Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Abdilğanî el-Bennâ. İthâfu fuzalâi’l-beşer bi’l-kırââti’l-erbe‘ate ‘aşer. thk. Şaban Muhammed İsmail. 2 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 2007.
• Efendioğlu, Mehmet. “Müselsel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/85-86. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Fırat, Yavuz. “Kırâat İlmi ve Tarîkler”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/13 (2011), 37-55.
• Fırat, Yavuz. Tecvid ve Kıraat İlmi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2018.
• Gökdemir, Ahmet. Ali b. Süleyman el-Mansûrî ve Meşhur Mısır Tariki Kurrâları. İstanbul: Ravza Yayınları, 2018.
• Görgün, Hilal. “Mısır”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/569-575. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Hafâcî, Muhammed b. Abdilmün‘im b. Hafâcî b. Süleymân. el-Ezher fî elfi ‘âm. 6 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2012.
• Hamza, Abdullatîf. el-Edebü’l-Mısrî min kıyâmi Devleti’l-Eyyûbî ilâ mecîi hamaleti’l-Fransiyye. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-Âmmeti li’l-Kitâb, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Yusuf. en-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr. thk. Ali Muhammed ed-Dabbâ‘. 2 Cilt. el-Matbaatü’t-Ticâriyyetü’l-Kübrâ, ts.
• İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Abdülkadir Arnaût-Mahmud Arnaût. 11 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1988.
• İci, Recep. “Kûrânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26/426-427. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn. Müessesetü’t-Târîhu’l-Arabî, ts.
• İsmail Paşa. Îzâhu’l-meknûn fi’z-zeyl ‘alâ keşfi’z-zünûn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• İsmail, Şaban Muhammed. el-Usûlu’s-sûfî li Ahmed b. Muhammed ed-Dimyâtî hayâtühû ve âsâruhû. yrs, ts.
• İzgi, Cevat. “Halebî, Nûreddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/232-233. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Kâdirî, Muhammed b. Tayyib. Neşrü’l-mesânî li ehli karni’l-hâdî ’aşere ve’s-sânî. thk. Muhammed Haccî-Ahmed et-Tevfîk. 4 Cilt. Rabat, 1982.
• Kafes, Mahmut. “Osmanlılar Döneminde Mısır’da Bilimsel Faaliyetler ve Nahiv İlminin Durumu”. Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 6/12 (2014), 275-292.
• Kahraman, Abdullah. “Şebrâmellisî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/395-396. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Kara, İsmail. İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013.
• Kaya, Mesut. “İslâm İlimler Tarihinde Muhâkemât Geleneği: Tefsir Hâşiyeleri Merkezli Bir Deneme”. İslâm Araştırmaları Dergisi 33 (2015), 1-37.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemu’l-müellifîn. Dımaşk: Müessesetü’r-Risâle, 1957.
• Kettânî, Muhammed Abdülhay b. Abdilkebîr b. Muhammed el-Hasenî. Fihrisü’l-fehâris ve’l-esbât ve mu‘cemü’l-meʿâcim ve’l-meşyahât ve’l-müselselât. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1982.
• Koyuncu, Recep. Kıraat İlmi ve Takrib Usûlü. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı, 2018.
• Koyuncu, Recep. Kıraat İlminde Tahrîrât -Mustafa el-İzmîrî ve ‘Umdetü’l-‘İrfân Adlı Eseri- (Edisyon Kritik). İstanbul: Hikmet Yayınları, 2021.
• Kütükoğlu, Ahmet. Kastallânî’nin Letâifu’l-İşârât li Fünûni’l-Kırâât Adlı Eserinin Kıraât İlmi Açısından İncelenmesi. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Mersafî, Abdülfettâh es-Seyyid. Hidâyetü’l-kârî ilâ tecvîdi kelâmi’l-bârî. Medine: Mektebetü Taybe, 1978.
• Muhibbî, Muhammed el-Emîn b. Fazlillâh. Hulâsatü’l-eser fî a‘yâni karni’l-hâdî ‘aşer. Kahire, 1867.
• Murâdî, Muhammed Halil. Silkü’d-dürer fî a‘yâni’l-karni’s-sânî ’aşer. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1988.
• Mutî‘, Muhammed. Şeyhu’l-kurrâ: el-İmâm İbnü’l-Cezerî. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1995.
• Nüveyhîd, Âdil. Mu‘cemu’l-müfessirîn. 2 Cilt. Beyrut: Müessetü Nüveyhid es-Sekâfiyye, 1988.
• Sehâvî, Ebü’l-Hasen Şemsüddîn. ed-Dav’u’l-lâmi‘ li ehli’l-karni’t-tâsi‘. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, ts.
• Şehrezûrî, Burhânüddîn İbrâhîm b. Hasen b. Şihâbiddîn el-Kûrânî. İthâfu’l-halef bi tahkîki mezhebi’s-selef. thk. Âbid Ahmed el-Beşderî. Mecelletü Külliyetü’l-Ulûmi’l-İslâmiyye, 2019.
• Şehrezûrî, Ebû Amr Takıyyüddîn Osman b. Salâhiddîn Abdirrahman b. Musa. Ma‘rifetü envâi ‘ulûmü’l-hadîs. Suriye: Dâru’l-Fikr, 1986.
• Taşpınar, Kadir. “XV. Yüzyılda Kıraat İlminde İbnü’l-Cezerî Etkisi -Kıraat ve Tefsir Eserleri Bağlamında-”. Uluslararası İbnü’l-Cezeri Sempozyumu. 453-470. Bursa: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2018.
• Yüksel, Ali Osman. İbn Cezerî ve Tayyibetü’n-Neşr. İstanbul: İFAV Yayınları, 1996.
• Zirikli, Hayruddîn b. Mahmud b. Muhammed b. Ali b. Fâris. el-A‘lâm: Kâmûsu terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 1992.
• el-Fihrisü’ş-şâmil li’t-türâsi’l-’Arabiyyi’l-İslâmiyyi’l-mahtût: Mahtûtatu’t-tecvîd. 9 Cilt. Amman: Müessesetü Âli’l-Beyt li’l-Fikri’l-İslâmî, ts.