4./10. yy’da Zeydî-Mu‘tezilî Düşüncede Arazlar: İbnü’d-Dâî ve Ḥaḳāʾiḳu’l-aʿrâż Risâlesi (İnceleme ve Tahkik)

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 21, 8 - 35, 15.12.2024

Yusuf Arıkaner

https://doi.org/10.54893/vanid.1527678

Öz

Teşekkül dönemlerine kadar uzandığı iddia edilen Zeydîlik ile Mu‘tezilîlik arasındaki etkileşim, Zeydî âlimlerin Bağdat’ta Mu‘tezilî düşünceyi yoğun şekilde ve müfredatın bir parçası olarak doğrudan Mu‘tezilî kelâmcı Ebû Abdillah el-Basrî’den okumalarıyla gerçekleşmiş ve özellikle Mu‘tezile’nin Basra ekolü, Taberistan/Hazar Zeydîleri’nin kelâmî düşüncelerinde etkili olmuştur. Bu süreçte, Müeyyed-billâh Ahmed b. el-Hüseyn el-Hârûnî ile Nâtık-bilhak Ebû Tâlib Yahyâ b. el-Hüseyn gibi Zeydî âlimler Bağdat’ta Mu‘tezilî kelâmcı Ebû Abdillah el-Basrî’den ders almıştır. Yine aynı süreçte Ebû Abdillah el-Basrî’den kelâm okuyan ve onunla müzakerelerde bulunan Zeydî âlimler içerisinde, Zeydî-Mu‘tezilî etkileşimin takip edilebileceği önemli simalardan biri olan İmâm Mehdî-lidînillah Ebû Abdillah İbnü’d-Dâî el-Hasen de yer almaktadır. Klasik kaynaklarda, gerek siyasi hayatı gerekse ilmî faaliyetleri hakkında detaylı bilgiler bulunan İbnü’d-Dâî, kelâm ve fıkıh alanında birçok eser telif etmiş, ancak Zeydî-Mu‘tezilî eserlerin yer aldığı bir mecmuanın keşfiyle İbnü’d-Dâî’ye aidiyeti tespit edilen Ḥaḳāʾiḳu’l-aʿrâż risâlesi dışında eserlerinin çoğu günümüze ulaşmamış veya kaybolmuştur. İbnü’d-Dâî günümüze ulaşan tek eseri Ḥaḳāʾiḳu’l-aʿrâż’da, farklı kriterler üzerinden arazları tasnif ederek sonraki dönem Mu‘tezilî kaynaklarda arazlara dair yapılan taksimler ve değerlendirmelere mutabık bir şekilde arazların hakikatlerini ve hallerini ele almıştır. Oldukça ayrıntılı araz taksimleri barındıran bu eser, konu hakkında kaleme alındığı bilinen nadir eserlerindendir. Bu eserin yayımlanması, hem ilgili dönemdeki Zeydiyye-Mu‘tezile etkileşiminin aydınlatılması hem de erken dönem kelamının varlık anlayışının daha iyi anlaşılması adına önem arz etmektedir. Bu çalışmada İbnü’d-Dâî’nin Ḥaḳāʾiḳu’l-aʿrâż risâlesinin incelemesi ve tespit edilen üç farklı yazma nüshası kullanılarak tahkikli neşri sunulacaktır. Kelamın en temel konularından biri olan arazlara dair bu eserin yayımlanması Zeydiyye-Mu‘tezile’nin bütüncül kelâm sistemlerinin anlaşılmasına katkı sunacaktır. Bu eserin yayımlanmasıyla 4./10. yy’da arazlar konusu özelinde Zeydiyye-Mu‘tezile etkileşiminin oldukça yoğun olduğu göz önüne serilmiş olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Mu‘tezile, Zeydiyye, İbnü’d-Dâî, Ḥaḳāʾiḳu’l-aʿrâż.

Accidents in Zaydi-Muʿtazilite Thought in the 4th/10th Century: Ibn al-Dāī and the Treatise of Ḥaqāʾiq al-Aʿrâḍ (Analysis and Edition of the Text)

Öz

The interaction between Zaydism and Muʿtazilism, which is claimed to date back to the formation periods, took place when Zaydī scholars studied Muʿtazilite thought in Baghdad intensively and directly from the Mu'tazilite theologian Abū ʿAbd Allāh al-Baṣrī as part of the curriculum, and especially the Basra school of Muʿtazila was influential in the theological thoughts of the Zaydis of Tabaristan/Hazar. In this process, Zaydī scholars such as al-Muʾayyad bi-llāh Aḥmad b. al-Ḥusayn al-Hārūnī and al-Nāṭiq bi-l-Ḥaqq Abū Ṭālib Yaḥyā b. al-Ḥusayn took lessons from the Mu'tazilite theologian Abū ʿAbd Allāh al-Baṣrī in Baghdad. In the same period among the Zaydī scholars who studied theology from Abū ʿAbd Allāh al-Baṣrī and deliberated with him was Imam al-Mahdī li-Dīn Allāh Abū ʿAbd Allāh b. al-Dāʿī, who has been one of the important figures Zaydī-Muʿtazilī interaction can be pursued. Ibn al-Dāʾī, who has detailed information both his political life and scholarly activities in classical sources, wrote many works in the fields of theology and fiqh, but most of his studies have not survived to the presdent day or have been lost, except for the treatise al-Dāʿī, Ḥaqāʾiq al-Aʿrâḍ, which was identified and confirmed as belonging to Ibn al-Dāʾī, with the discovery of a collection of Zaydī-Muʿtazilite studies. In his only extant work, Ḥaqāʾiq al-Aʿrâḍ, Ibn al-Dāʾī classified the accidents on the basis of different criteria and dealt with their realities and states in accordance with the division and evaluation of accidents in later Muʿtazilite sources. This study is one of the rare studies known to have been written on the subject, which contains very detailed division of accident. The publication of this work is important both for the elucidation of the Zaydiyya-Muʿtazilite interaction in the relevant period and for a better understanding of the early theology's understanding of existence. This article will present an analysis of Ibn al-Dāʾī's treatise Ḥaqāʾiq al-Aʿrâḍ and its critical edition using three different manuscript copies. The publication of this study on accidents, one of the most fundamental topics of kalām, will contribute to the understanding of the holistic theological systems of Zaydiyya-Muʿtazila. With the publication of this work, it will be revealed that the interaction between Zaydiyya and Mu'tazila in the 4th/10th century on the subject of accidents was quite intense.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Muʿtazilah, Zaydiyyah, Ibn al-Dāʿī, Ḥaqāʾiq al-Aʿrâḍ.

Kaynakça

• Ansari, Hassan. “Mu‘tezilîliğin Şiî Alımlanması (1): Zeydîler”. çev. Orhan Şener Koloğlu. Başlangıçtan Günümüze İslâm Kelâmı. 255-273. İstanbul: Küre Yayınları, 2020.
• Cündârî, Ahmed b. Abdullah. Terâcîmü’r-ricâli’l-meẕkûre fî şerḥi’l-ezhâr. Saʿde: Mektebetü’t-Türâsi’l-İslâmî, 2003.
• Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. el-Cüzʾü’r-râbiʿ min Kitâbi Şerḥi ʿUyûni’l-mesâʾil ve’l-cevâbât. nşr. Fâris Osman Nevfel. Moskova: Sadra, 2021.
• Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. Şerḥu ʿUyûni’l-mesâʾil. Leiden: Universiteitsbibliotheek, Or. 2584A.
• Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. eṭ-Ṭabaḳatâni’l-ḥâdiye ʿaşera ve’s-sâniye ʿaşera min Şerḥi ʿUyûni’l-mesâʾil. thk. Fuâd Seyyid – Eymen Fuâd Seyyid. Faḍlü’l-iʿtizâl ve ṭabaḳātü’l-Muʿtezile içinde. 369-409. Beyrut: Orient-Institut Beirut, 2017.
• Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. Kitâbü’t-teʾs̱îr ve’l-müʾes̱s̱ir fî ʿilmi’l-kelâm. Kahire: Ma‘hedü’l-Mahtûtâti’l-Arabiyye, 315, 1a-107b.
• Çetin, Serkan. Yemen'de Zeydî-Mu'tezilî Düşünce: Rassâs (ö. 584/1188) ve Kelâm Sistemi. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Çetin, Serkan - Kılavuz, Ulvi Murat. “Mu‘tezilî Tanımlar Literatürünün Kayıp Halkası: Kādî Abdülcebbâr’ın Ḥudûdü’l-elfâẓ’ı –İnceleme ve Neşir-”. Kader 21/1 (Haziran 2023), 59-78.
• Çetin, Serkan - Kılavuz, Ulvi Murat. “Zeydî-Mu‘tezilî Literatürde Bir Yitiğin Keşfi: İbn Şervîn ve Yâḳūtetü’l-îmân ve Vâsıṭatü’l-Burhân’ı-İnceleme ve Neşir-”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi 16/1 (Haziran 2023), 90-142.
• Demir Bektaş, Kevser - Koloğlu, Orhan Şener. “Şerîf el-Murtazâ’nın Mülaḫḫaṣ’ının Kayıp Konusu: Ebû Caʿfer el-Mukrî en-Nîsâbûrî’nin Taʿlîḳ’inde Âlemin Hudûsu”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31/2 (Aralık 2022), 381-418.
• Ferrezâzî, Ebû Muhammed İsmâil b. Ali b. İsmâil. Taʿlîḳu’t-Tebṣıra. Riyâd: Mektetebü’l-Melik Fehd el-Vataniyye, 748, 21a-60b.
• Hasenî, Ebü’l-Abbâs el-Ahmed b. İbrâhim b. Hasan. el-Meṣâbîḥ. thk. Abdullah b. Abdillah b. Ahmed el-Hûsî. Amman: Müessesetü’l-İmâm Zeyd b. Ali es-Sekâfiyye, 2. Basım, 2002.
• Hibşî, Abdullah Muhammed. Fihrisü maḫṭûṭâti baʿḍi’l-mektebâti’l-ḫâṣṣa fil-Yemen. thk. Julian Johansen. Londra: Müessesetü’l-Furkān li’t-Türâsi’l-İslâmî, 1994.
• Hibşî, Abdullah Muhammed. Mesâdirü’l-fikri’l-İslâmî fi’l-Yemen. Ebûzabî: el-Mecmeu’s-Sekāfî, 2004.
• Hüseynî, Muhammed b. Şerefüddin b. Abdillah. Meṣâdıru ʿilmi’l-kelâmi’z-Zeydî. Riyâd: Dâru Fâris, 1443/2022.
• İbn Hamza, Ebû Muhammed Abdullah b. Hamza b. Süleyman. Kitâbü’ş-Şâfî. thk. Mecdüddîn b. Muhammed b. Mansûr el-Müeyyedî. 4 Cilt. Sa‘de: Mektebetü Ehli’l-Beyt, 2009.
• İbn Inebe, Ebü’l-Abbâs Cemâlüddin Ahmed b. Ali el-Hasenî. ʿUmdetü’ṭ-ṭâlib fî ensâbi âli Ebî Ṭâlib. nşr. Nezzâr Rızâ. Beyrut: Dâru’l-Mektebi’l-Hayât, ts.
• İbn İsfendiyâr-ı Kâtib, Bahâüddin Muhammed b. Hasen. Târîḫu Ṭaberistân. çev. Ahmed Muhammed Nâdî. Kahire: el-Meclisü’l-A‘lâ li’s-Sekāfe, 2002.
• İbn Metteveyh, Ebü’l- Ḥasen b. Aḥmed. et-Teẕkiretü fî aḥkâmi’l-cevâhir ve’l-aʿrâz. thk. Daniel Gimaret. 2 Cilt. Kahire: el-Ma‘hedu’l-İlmî el-Fransî li-Âsâri’ş-Şarkiyye, 2009.
• İbnü’d-Dâî, Ebû Abdillah Muhammed b. el-Hasen ed-Dâî el-Hasenî. Ḥaḳāʾiḳu’l-aʿrâż ve aḥvâlühâ ve şerḥuhâ. Ahmed b. el-Hasen b. Muhammed er-Rassâs’a nispetle. Riyâd: Mektebetü Câmiati Muhammed b. Suûd, 2610, 3a-10b.
• İbnü’d-Dâî, Ebû Abdillah Muhammed b. el-Hasen ed-Dâî el-Hasenî. Ḥaḳāʾiḳu’l-aʿrâż ve aḥvâlühâ ve şerḥuhâ. San‘â: el-Mektebetü’l-Garbiyye bi’l-Câmi‘i’l-Kebîr, 752, 42a-48a.
• İbnü’d-Dâî, Ebû Abdillah Muhammed b. el-Hasen ed-Dâî el-Hasenî. Ḥaḳāʾiḳu’l-aʿrâż ve aḥvâlühâ ve şerḥuhâ. Riyâd: Mektebetü’l-Melik Fehd el-Vataniyye, 748, 76a-80b.
• İbnü’d-Dâî, Ebû Abdillah Muhammed b. el-Hasen ed-Dâî el-Hasenî. Ḥaḳāʾiḳu’l-aʿrâż ve aḥvâlühâ ve şerḥuhâ. "A Manual of Zaydī Muʿtazilī Dogmatic Texts from Early Sixth/Twelfth-Century Iran" içinde. 316-344. Shii Studies Review 7 (2023), 157-364.
• Îsevî, Ahmed Muhammed - Gumârî, Ahmed Yahyâ. Fihrisü’l-maḫṭûṭâti'l-Yemeniyye li’d-Dâri’l- maḫṭûṭâti ve’l-Mektebeti’l-Ġarbiyye bi’l-Câmiʿi’l-Kebîr - Ṣanʿâʾ. Kum: Mektebetü Âyetullah Uzmâ el-Mar‘aşî, ts.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. 6/2 (el-İrâde). thk. M. Muhammed Kāsım. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, ts.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Rassâs”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. Ek-2. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Muhallî, Hüsâmeddin Ebû Abdillah Humeyd eş-Şehîd b. Ahmed b. Muhammed. el-Ḥadâʾiḳu’l-verdiyye fî menâḳıbi eʾimmeti’z-Zeydiyye. thk. el-Murtazâ b. Zeyd el-Mahatverî el-Hasenî. 2 cilt. San‘â: Mektebetü Merkezi Bedr el-İlmî ve’s-Sekāfî, 1423/2002.
• Muhallî, Hüsâmeddin Ebû Abdillah Humeyd eş-Şehîd b. Ahmed b. Muhammed. Kevâkibü’d-dürriye fî tafṣîli’n-nefeḫâti’l-miskiyye fî mesâʾili’l-kelâmiyye. San‘â: el-Câmiu’l-Kebîr: el-Mektebetü’l-Garbiyye, 758, 1a-215b.
• Nâtık-bilhak Ebû Tâlib Yahyâ b. el-Hüseyn b. Hârûn el-Hârûnî el-Hasenî. Ziyâdâtü Şerḥi’l-Uṣûl. (Baṣran Muʿtazilite Theology: Abū ʿAlī Muḥammad b. Khallād’s Kitāb al-uṣūl and its Reception: A Critical Edition of the Ziyādāt Sharḥ al-uṣūl by the Zaydī Imām al-Nāṭiq bi-l-ḥaqq Abū Ṭālib Yaḥyā b. al-Ḥusayn b. Hārūn al-Buṭḥānī [d. 424/1033] başlığıyla) nşr. Camilla Adang vd. Leiden – Boston: Brill, 2011.
• Nâtık-bilhak Ebû Tâlib Yahyâ b. el-Hüseyn b. Hârûn el-Hârûnî el-Hasenî. el-İfâde fî târiḫi’l-eʾimmeti’s-sâde. thk. Mektebetü Ehli’l-Beyt. Sa‘de: Mektebetü Ehli’l-Beyt, 4. Basım, 1435/2014.
• Nîsâbûrî, Ebû Reşîd Saîd b. Muhammed. el-Mesâʾil fi’l-ḫilâf beyne’l-Baṣriyyîn ve’l-Baġdâdiyyîn, thk. Ma’n Ziyâde–Rıdvan Seyyid. Beyrut: Maʿhedü’lİnmâʾi’l-ʿArabî, 1979.
• Rahmetî, Muhammed Kâzım. ez-Zeydiyye fî Îrân. çev. Mustafa Ahmed el-Bekkûr. Beyrut: el-Merkezü’l-Arabî li’l-Ebhâs ve Dirâseti’s-Siyâsât, 2020.
• Rassâs, Ebû Muhammed Hasen b. Muhammed. Mesʾele fî keyfiyyetü vucûdi’l-aʿrâż. nşr. Mostafa Ahmadi - Hassan Ansari - Jan Thiele. Mostafa Ahmadi - Hassan Ansari - Jan Thiele, “Do Accidents Need a Substrate? Critical Edition of al-Ḥasan al-Raṣṣāṣ’s Masʾala fī kayfiyyat wujūd al-aʿrāḍ içinde. Shii Studies Review 5 (2021), 201-216.
• Rassâs, Ebû Muhammed Hasen b. Muhammed. Muḫtaṣar fî is̱bâti’l-aʿrâż. nşr. Jan Thiele. Jan Thiele. “A Zaydī Treatise on the Proof of Accidents: The Mukhtasar fī ithbāt al-aʿrāḍ by al-Ḥasan al-Raṣṣāṣ” içinde. Shii Studies Review 2 (2018), 319-335.
• Rassâs, Ebû Muhammed Hasen b. Muhammed. Tehẕîbü’t-Taḥṣîl fi’t-tevḥîd ve’t-taʿdîl. Riyâd: Mektebetü’l-Melik Abdülazîz, 2691, 1a-111b.
• Sâbî, Ebû İshâk İbrahim b. Hilâl el-Kâtib. Kitâbü’t-Tâcî fî aḫbâri Devleti’d-Deylemiyye. thk. Wilferd Madelung. Aḫbâru eʾimmeti’z-Zeydiyye fî Ṭaberistân ve Deylemân ve Cîlân içinde. 119-133. Beyrut: el-Ma‘hedü’l-Elmânî li’l-Ebhâsi’ş-Şarkıyye, 1987.
• Sarıca, A. İskender – Çetin, Serkan. “Zeydî-Muʿtezilî Düşüncede Terimler: İbn Şervîn’in Ḥaḳāʾiḳu’l-eşyâʾ Risâlesinin Tahkiki ve Tercümesi”. Kader 19/2 (Aralık 2021), 813-854.
• Şecerî, Mürşed-billâh Yahyâ b. el-Hüseyn b. İsmâil el-Cürcânî. Sîretü’l-İmâm el-Müʾeyyed-billâh Aḥmed b. el-Ḥüseyn el-Hârûnî. thk. Sâlih Abdullah Kurbân. San‘â: Müessesetü’l-İmâm Zeyd b. Ali es-Sekāfiyye, 2003.
• Şeker, Zeynep. Mütekaddimîn Dönem Kelâmında Arazlar Meselesi. Ankara: Fecr Yayınları, 2024.
• Şeşdîv, Kıvâmüddîn Ahmed b. Hüseyin b. Ebû Hâşim el-Hüseynî Mânkdîm. Taʿlîḳ ʿalâ Şerḥi’l-Uṣûli’l-ḫamse. Şerḥi’l-Uṣûli’l-ḫamse adıyla Kādî Abdülcebbâr’a izafetle. nşr. Abdülkerîm Osmân. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1965.
• Ümit, Mehmet. “Hazar Zeydîleri ve Mu‘tezilîler”. İslâmî İlimler Dergisi 6/1 (2011), 231-254.
• Ümit, Mehmet. “Zeydiler ile Hanefiler Arasındaki İlişkiler Üzerine”. IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Mâturîdîlik-. ed. Cengiz Çuhadar, Mustafa Aykaç, Yusuf Koçak. 1/281-294. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Ümit, Mehmet. Zeydiyye-Mu‘tezile Etkileşimi: Zeyd b. Ali’den Kāsım er-Ressî’nin Ölümüne Kadar. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Vecîh, Abdüsselâm b. Abbâs. Aʿlâmü’l-müʾellifîne’z-Zeydiyye. 2 cilt. San‘â: Müessesetü’l-İmâm Zeyd b. Ali es-Sekāfiyye, 2. Basım, 1439/2018.
• Vecîh, Abdüsselâm b. Abbâs. Meṣâdıru’t-türâs̱ fi’l-mektebâti’l-ḫaṣṣâ fi’l-Yemen. San‘â: Mektebetü’l-İmâm Zeyd b. Ali es-Sekāfiyye, 1422/2002.
• Yaşaroğlu, Hasan. Taberistan Zeydîleri. Ankara: Afşar Matbaası, 2012.