Her Mutasavvıf Şiî midir? Velayet-İmamet ve Ehl-i beyt-Sahabe Mefhumlarına Dair Nevâdiru’l-Usûl’deki Görüşleri Ekseninde Hakîm Tirmizî Örneği

Year 2025, Volume: 13 Issue: 22, 105 - 122, 15.06.2025

Mahmut Demir

https://doi.org/10.54893/vanid.1618878

Abstract

Tasavvuf düşüncesi ile Şia arasında her konuda olmasa da bazı hususlarda önemli benzerlikler söz konusudur. Bu benzerlikler mehdilik, imamet/velayet, Nûr-ı Muhammedî gibi nazariyelerde daha belirgin bir biçimde karşımıza çıkmaktadır. Nitekim Şia içerisinde de tasavvuf ile Şiî düşüncenin adeta bir bütün olduğu yönünde bir eğilim vardır. Öyle ki onlar her sûfînin mutlaka imâmî Şiî olması, her Şiî’nin de mutlaka mutasavvıf olması gerektiğini ileri sürmüşlerdir. Bununla birlikte Şia’nın tasavvufla hiçbir ilgisinin olmadığını ileri sürüp tasavvuf düşüncesini inkâr eden Şiî alimler de mevcuttur. Konuya dair müstakil ve kapsamlı bir çalışma yapan Mustafa Kamil Şeybî, Şia ile tasavvuf arasındaki benzerlikleri tüm yönleriyle ortaya koymaya çalışmıştır. O, bu bağlamda bilhassa velayet düşüncesi bağlamında meşhur sûfî ve hadisçi Hakîm Tirmizî’ye de referanslarda bulunmaktadır. Öte yandan Şiî literatüre dair yazdığı hacimli eseriyle bilinen Tahrânî de Hakîm Tirmizî’ye bir kitabı münasebetiyle bu eserinde ona yer vermektedir. Hakîm’in velayet ve imamet meselesi bağlamında yeryüzünün imamsız kalamayacağı şeklindeki Şiî nazariyeye benzer olarak İslam ümmetinin hiçbir zaman velisiz kalamayacağı şeklindeki düşüncesinin Şia ile söylem benzerliği taşıdığı söylenebilir. Ancak bu velilerin kimler olacağına ve vasıflarına dair yaptığı açıklamalar onun Şia’dan ne kadar uzak bir yerde durduğunu ortaya koymaktadır. Bu çalışmada Hakîm’in, bir hadis şerhi olan Nevâdiru’l-usûl adlı eserinde Şia ve Ehl-i sünnet arasında polemik konusu olan Ehl-i beyt ve sahabe gibi bazı kavramlar ve mefhumlara dair görüşleri ışığında onun Şia hakkındaki düşüncelerine yer verilmiş böylece her mutasavvıfın bir Şiî olması gerektiği yönündeki iddianın en azından Hakîm Tirmizî bağlamında doğrulanıp doğrulanamayacağı tespit edilmeye çalışılmıştır.

Keywords

Hadis , Şia , Hakîm Tirmizî , Ehl-i beyt , Sahabe

Is Every Ṣūfī a Shīʿī? The Example of al-Ḥakīm al-Tirmidhī Based on His Views in Nawādir al-uṣūl Regarding the Concepts of Walāyah-Imāmate and Ahl al-bayt-Companions

Abstract

There are significant similarities between Ṣūfī thought and Shīʿa, if not in all aspects, at least in some. These similarities are more apparent in the theories such as mahdism, imāmate/walāyah, and al-Nūr al-Muḥammadī. As a matter of fact, within Shīʿa, there is a tendency to view Ṣūfīsm and Shīʿa thought as almost a unified whole. It has even been argued that every Ṣūfī must necessarily be an Imāmī Shīʿite and every Shīʿite must be a Ṣūfī. However, there are also Shīʿa scholars who claim that Shīʿa has no connection with Ṣūfīsm and deny Ṣūfī thought altogether. Kāmil Muṣṭafā al-Shaybī, who conducted an independent and comprehensive study on the subject, attempted to reveal the similarities between Shīʿa and Ṣūfīsm in all aspects. In this context, he particularly references the famous Ṣūfī and hadith scholar al-Ḥakīm al-Tirmidhī, especially in the context of the concept of walāyah. On the other hand, al-Ṭahrānī, known for his voluminous work on Shīʿa literature, also mentions al-Ḥakīm al-Tirmidhī as a Shīʿa scholar and one of his literary compositions as an example of Shīʿa literature. It can be said that al-Ḥakīm's idea that the Islamic ummah can never be without a walī, similar to the Shīʿa theory that the earth cannot be without an Imam in the context of walāyah and imāmate, bears a rhetorical similarity to Shīʿa discourse. However, his explanations about who these walīs will be and their qualities reveal how far he stands from Shīʿa. This study examines al-Ḥakīm's views on concepts and notions such as Ahl al-bayt and the Companions, which are subjects of controversy between Shīʿa and Ahl al-Sunnah, in light of his work Nawādir al-uṣūl, a hadith commentary, and attempts to verify if the claim that every Ṣūfī must be a Shīʿa, at least in the context of al-Ḥakīm al-Tirmidhī, holds true.

Keywords

Hadith , Shīʿa , al-Ḥakīm al-Tirmidhī , Ahl al-bayt , Companions

References

• Aḥmad ibn Ḥanbal, Abū ʿAbdullāh. al-Musnad. Ed. by Shuʿayb Arnāʾūṭ, ʿĀdil Murshid. 45 vols. Beirut: Muʾassasat al-Risāla, 1421.
• Ahmed Subhi Furat, “al-Ḥakīm al-Tirmidhī wa al-Radd ʿalā al-Rāfıḍa Adlı Risalesi”, Şarkiyat Mecmuası 6 (1966).
• al-Āmulī, Sayyid Bahāʾ al-Dīn Ḥaydar b. ʿAlī. Jāmiʿ al-asrār wa-manbaʿ al-anwār. Ed. by Henry Corbin, Uthmān Ismāʿīl Yaḥyā. Beirut: Muʾassasat al-tārīkh al-ʿArabī, 1426/2005.
• al-ʿAsqalānī, Abū al-Faḍl Shihāb al-Dīn Aḥmad Ibn Ḥajar . Lisān al-Mīzān. Ed. by ʿAbd al-Fattāḥ Abū Ghuddah. 10 vols. Beirut: Dār al-Bashāʾir al-Islāmiyya, 1423/2002.
• Bereke, Abdulfettah Abdullah. “Hakîm et-Tirmizî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 15/196-199. Istanbul: TDV Publications, 1997.
• Bernd Radtke and John O’Kane. The Concept of Sainthood in Early Islamic Mysticism. Curzon Press., 1996.
• al-Bukhārī, Muḥammad b. Ismāʿīl. al-Jāmiʿ al-Musnad al-Ṣaḥīḥ al-Mukhtaṣar min Umūr Rasūl Allāh wa-Sunanihi wa- Ayyāmihi, Mawsūʿat al-Ḥadīth al-Sharīf -al-Kutub al-Sittah- Combined Edition. Riyadh: Dār al-Salām, 1421.
• Çetintaş, Recep. “Hanefî Mezhebinde Sahâbe Kavlinin Hüccet Değeri”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2017/2, c. 16, sayı: 32, 607-641.
• Dölek, Adem. “Sakaleyn Hadisi ve Değerlendirilmesi”. Marife, 4/3 (2004), 145-168.
• Erul, Bünyamin. “Sahâbenin Sünnet Anlayışı”. İslam Geleneğinde ve Modern Dönemde Hadis ve Sünnet. 13-46. İstanbul: KURAMER, 2020.
• Ghereghlou, Kioumars. “A Safavid Bureaucrat in the Ottoman World: Mirza Makhdum Sharifi Shirazi and the Quest for Upward Mobility in the İlmiye Hierarchy”. Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies 53/53 (2018), 153-194.
• Gökçe, Ferhat. “Klasik Arap Literatüründe İlk Otobiyografik Örnekler: Hakîm et-Tirmizî’nin Büdüvvü Şeʾn İsimli Eseri”, International Symposium from Mā warāʾ al-Nahr to Anatolia Islamic Scholars: Imam al-Tirmidhī and al-Ḥakīm al-Tirmidhī, Symposium Proceedings, 17-18 October 2024 Tirmiz, 317-325.
• al-Ḥākim, Abū ʿAbdullāh Muḥammad al-Naysābūrī. al-Mustadrak ʿalā al-Ṣaḥīḥayn. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 1990.
• al-Ḥakīm al-Tirmidhī, Abū ʿAbdullāh Muḥammad ibn ʿAlī. Nawādir al-uṣūl fi maʿrifat akhbār al-Rasūl. Ed. by Nūruddīn Boyacılar. 5 vols. Beirut: Dār al-Minhāj, 1436/2015.
• al-Ḥakīm al-Tirmidhī, Abū ʿAbdullāh Muḥammad ibn ʿAlī. Nawādir al-uṣūl fi aḥādīth al-Rasūl. Ed. by ʿAbd al-Raḥmān ʿUmayra. Beirut: Dār al-Jīl, 1412/1992.
• al-Ḥakīm al-Tirmidhī, Abū ʿAbdullāh Muḥammad ibn ʿAlī. Khatm al-awliyāʾ. Ed. by ʿUthmān Ismāʿil Yaḥyā. Beirut: Buḥūth wa-Dirāsāt bi-Idārat Maʿhad al-Sharqiyya, n.d.
• al-Ḥakīm al-Tirmidhī, Abū ʿAbdullāh Muḥammad ibn ʿAlī. al-Radd ʿalā al-Rāfıḍa, nşr. Ahmed Subhi Furat (İstanbul: İstanbul Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1966).
• al-Ḥurr al-ʿĀmilī, Muḥammad ibn al-Ḥasan ibn ʿAlī. Risālat al-ithnā ʿashariyya fī al-radd ʿalā al-Ṣūfiyya. Ed. ʿAbbās al-Jalālī. Qom: Muʾassasat Anṣāriyān, 1432/2011.
• Ibn ʿAsākir, Abū al-Qāsim ʿAlī. Tārīkh Dimashq. Ed. by ʿAmr ibn Ghurāma al-ʿUmarī. 80 vols. Damascus: Dār al-Fikr, 1415/1995.
• Ibn Ḥibbān, Muḥammad b. Ḥibbān b. Aḥmad. al-Thiqāt. Ed. by Muḥammad ʿAbd al-Muʿīd. Ḥaydarābād: Dāʾirat al-Maʿārif al-ʿUthmāniyya, n.d.
• Ibn Khaldūn, Abū Zayd Walī al-Dīn ʿAbd al-Raḥmān ibn Muḥammad al-Maghribī. al-Muqaddima. Ed. Abdullāh Muḥammad al-Darwīsh. Damascus: Dār al-Balkhī, 1425/2004.
• Ibn al-Ṣalāḥ, ʿUthmān ibn ʿAbd al-Raḥmān. Maʿrifat anwāʿ ʿulūm al-ḥadīth. Ed. by Nūr al-Dīn ʿItr. Beirut: Dār al-Fikr, 1406.
• Ibn al-ʿArabī, Muḥyī al-Dīn Muḥammad ibn ʿAlī ibn Muḥammad ibn al-ʿArabī. al-Futūḥāt al-Makkiyya. Ed. ʿUthmān Yaḥyā. Cairo: al-Maktaba al-ʿArabiyya, 1408/1988.
• Karapınar, Fikret. “Hakîm Tirmizî ve Ona Ait Bir Mecmûʿa”. Marife 2 (2005), 229-243.
• al-Kulaynī, Abū Jaʿfar Muḥammad ibn Yaʿqūb. al-Uṣūl min al-Kāfī. Ed. by ʿAlī Akbar al-Ghifārī. 8 vols. Tehran: Dār al-Kutub al-Islāmiyya, 1362/1984.
• al-Maqdisī, Abū ʿAbd Allāh Shams al-Dīn Muḥammad ibn Aḥmad. Aḥsan al-taqāsīm fi maʿrifat al-aqālīm. Ed. M. J. de Goeje. Cairo: Maktabat Madbulī, 3rd Edition, 1411–1991.
• Mālik b. Anas. al-Muwaṭṭaʾ. Ed. by M. Fuʾād ʿAbd al-Bāqī. Cairo: Dar Iḥyāʾ al-Turāth al-ʿArabī, n.d.
• al-Mizzī, Jamāl al-Dīn Abū al-Ḥajjāj Yūsuf ibn ʿAbd al-Raḥmān. Tahdhīb al-kamāl fi asmāʾ al-rijāl. Ed. Bashshār ʿAwwād Maʿrūf. 35 Volumes. Beirut: Mu'assasat al-Risāla, Bashshar ʿAwwād Maʿruf, 1400/1980.
• Muslim, Abū al-Ḥusayn Muslim ibn al-Ḥajjāj al-Qushayrī. al-Musnad al-Ṣaḥīḥ al-Mukhtaṣar min al-Sunan bi-Naql al-ʿAdl ʿan al-ʿAdl, Mawsūʿat al-Hadith al-Sharif - al-Kutub al-Sittah - Combined Edition. Riyadh: Dār al-Salām, 1421.
• al-Nuʿmānī, Abū ʿAbdullāh Muḥammad ibn Ibrāhīm ibn Jaʿfar (Ibn Abī Zaynab al-Nuʿmānī). Kitāb al-Ghayba. Ed. ʿAlī Akbar al-Ghifārī. Tehran: Maktabat al-Ṣadūq, 1970.
• al-Qurṭubī, Abū ʿ͑Abdullāh Muḥammad ibn Aḥmad ibn Abī Bakr. al-Tadhkira bi-aḥwal al-mawtā wa-umūr al-ākhira. Riyadh: Maktabat Dār al-Minhāj, 1425
• al-Rāmahurmuzī, Abū Muḥammad al-Ḥasan ibn ʿAbd al-Raḥmān ibn Khallād al-Fārisī. al-Muḥaddith al-fāṣil bayn al-rāvī wa-l-wāʿī. Ed. by Muḥammad ʿAjāj al-Khaṭīb. Beirut: n.p., 1404/1983.
• al-Samʿānī, Abū Saʿd ʿAbd al-Karīm ibn Muḥammad. al-Ansāb. Ed. by ʿAbdullāh ʿUmar al-Bārūdī. 5 vols. Beirut: Dār al-Fikr, 1419/1998.
• al-Subkī, Tāj al-Dīn ʿAbd al-Wahhāb. Ṭabaqāt al-Shāfiʿiyya al-Kubrā. Ed. by Maḥmūd Muḥammad al-Ṭanāḥī. 10 vols. n.p: Hijr lial-ṭibāʿah wa al-Nashr, 2nd Edition, 1413/1992.
• al-Shaybī, Kāmil Muṣṭafā. al-Fikr al-Shīʿī wa-al-nazaʿāt al-Ṣūfiyya. Baghdād, 1966.
• al-Shaybī, Kāmil Muṣṭafā. al-Ṣila bayn al-Taṣawwuf wa-al-Tashayyuʿ. Beirut, 1982.
• al-Shaybī, Kāmil Muṣṭafā. Sufism and Shiʿism. England: LAAM, 1991.
• al-Shaykh al-Ṣadūq, Abū Jaʿfar Muḥammad ibn ʿAlī ibn al-Ḥusayn ibn Mūsā ibn Bābawayh al-Qummī. ʿIlal al-Sharāʾiʿ. Beirut: Dār al-Murtaḍā, 1427.
• Şimşek, Halil. “Tefsir Literatürü Mirasında Yeni Bir Keşif: Hakîm et-Tirmizî ve Tefsiri”. International Symposium from Mā warāʾ al-Nahr to Anatolia Islamic Scholars: Imam al-Tirmidhī and al-Ḥakīm al-Tirmidhī, Symposium Proceedings. Ed. Ferhat Gökçe. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2024, 435-443.
• al-Shushtarī, Seyyid Ḍiyāʾ al-Dīn Nūrullāh. Maṣāʾib al-nawāṣib fī al-radd ʿalā nawāqiḍ al-rawāfiḍ. Ed. Qays al-ʿAṭṭār (Qom: Dalīl-i Mā, 1426/2005).
• al-Ṭabarānī, Abū al-Qāsim Sulaymān ibn Aḥmad. al-Muʿjam al-awsaṭ. Ed. by Ṭāriq ibn ʿIwaḍullāh ibn Muḥammad, ʿAbd al-Muḥsin ibn Ibrāhīm al-Ḥusaynī. 10 vols. Cairo: Dār al-Ḥarameyn, n.d.
• al-Ṭabarāni, Sulaymān ibn Aḥmad. al-Muʿjam al-kabīr. Ed. by Ḥamdī ʿAbd al-Majīd al-Salafī. 25 vols. Cairo: Maktabat Ibn Taymiyya, 1415.
• al-Ṭahrānī, Āghā Buzurg Muḥammad Muḥsin. al-Dharīʿa ilā taṣānīf al-Shīʿa. 25 vols. Beirut: Dār al-Aḍwāʾ, n.d.
• al-Tirmidhī, Abū ʿĪsā Muḥammad ibn ʿĪsā. al-Sunan –Mawsūʿat al-Ḥadīth al-Sharīf - al-Kutub al-Sittah - Combined Edition. Riyaḍ: Dār al-Salām, 1421.
• al-Dhahabī, Abū ʿAbdillāh Shams al-Dīn Muḥammad ibn Aḥmad ibn ʿUthmān. Tadhkirat al-Ḥuffāẓ. 4 vols. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 1419/1998.
• al-Dhahabī, Abū ʿAbdillāh Shams al-Dīn. Siyar aʿlām al-nubalāʾ. Ed. by Shuʿayb al-Arnāʾūṭ. 25 vols. Beirut: Muʾassasat al-Risalah, 3rd Edition, 1405–1985.
• al-Dhahabī, Abū ʿAbdillāh Shams al-Dīn. Tārīkh al-Islām wa-wafayāt al-mashāhīr al-aʿlām. Ed. by ʿUmar ʿAbd al-Salām Tadmurī. 52 vols. Beirut: Dār al-Kitāb al-ʿArabī, 1413/1993.
• Ziriklī, Khayr al-Dīn. al-Aʿlām. 8 vols. Beirut: Dār al-ʿIlm lial-Malāyīn, 2002.