İTTİHAT VE TERAKKİ’YE MUHALİF BİR DURUŞ: AHMET MUHTAR PAŞA

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 19, 417 - 429, 30.06.2025

Eylem Öztürkci

https://doi.org/10.54831/vanyyuiibfd.1614374

Öz

İttihat ve Terakki, Türk tarihinde siyasal parti hüviyeti taşıyan ilk politik yapılanmadır. II. Abdülhamid karşıtlığı ortak paydasında ve Kanun-i Esasi’nin yeniden ilanıyla devletin dağılmaktan kurtulacağı söylemiyle Osmanlı toplumunun farklı kesimlerini bünyesinde barındırmıştı. Ancak Cemiyet-Fırka düalizminden siyasi hayatı boyunca kurtulamayan İttihat Terakki, sivil siyasetin doğasına aykırı şekilde içinde şiddeti de barındıran anti-demokratik uygulamalara başvurmaktan çekinmedi. Bu sebeple de muhalefet partilerinin yanında Osmanlı entelijansiyası ve devlet ricalinin bir kısmından da tepki gördü. İttihatçı muhalifliğiyle bilinen isimlerden biri de Osmanlı tarihinin büyük komutanlarından Gazi Ahmet Muhtar Paşa’dır. Bu çalışmayla Ahmet Muhtar Paşa’nın Mısır Fevkalâde Komiserliği’nden başlayarak Sadrazamlığında da devam eden İttihat ve Terakki’ye karşı muhalif duruşu gösterilmeye çalışılmaktadır. Çalışmada doküman analizi yöntemiyle Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi belgeleri, Âyan Meclisi Zabıt Cerideleri, Mebusan Meclisi Zabıt Cerideleri, dönemin basını, hatıratlar ve ilgili modern literatür kullanılarak bulgulara ulaşılmış, analiz edilmiş ve tartışılmıştır. Son olarak ise bulgular yorumlanmış ve elde edilen çıkarımlara yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ahmet Muhtar Paşa , İttihat ve Terakki Fırkası , Fevkalâde Komiserlik , Mebusan Meclisi

AN OPPOSITION STANCE TO THE UNION- PROGRESS (ITTIHAT TERAKKI):AHMET MUHTAR PASHA

Öz

The English The Committee of Union and Progress, is the first political structure in Turkish history to have the identity of a political party. It had included different segments of Ottoman society with its common ground of opposition to Abdulhamid II and the statement that the state would be saved from disintegration with the re-proclamation of the Constitution. However, the Union and Progress Party, which could not escape the League-Party dualism throughout its political life, did not hesitate to resort to anti-democratic practices that included violence, contrary to the nature of civil politics. For this reason, in addition to the opposition parties, ıt also received a reaction from the Ottoman intelligentsia and some of the statesmen. One of the names known for his opposition to the Unionists is Gazi Ahmet Muhtar Pasha, one of the great commanders of Ottoman history. In the study, by using the document analysis method, Presidency State Archive documents, Senate Minutes, Chamber of Deputies Minutes, the press of the period, memoirs and relevant modern literature were used to reach the findings, and the findings analyzed and discussed. Finally, the findings were interpreted and the inferences obtained were given.

Anahtar Kelimeler

Ahmet Muhtar Pasha , The Union-Progress Party , Extraordinary Commission , The Chamber of Deputies

Kaynakça

• Akyıldız, N. (1990). Temmuz 1330’da Meclis-i Meb’usan’da Geçen Divan-ı Alî Bahislerine Bir Nazar, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
• Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO) 3461/259575, 3479/260893, 3948/296059
• Berkes, N. (2013). Türkiye’de Çağdaşlaşma. Haz. A. Kuyaş. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Dahiliye-Muhaberat-ı Umumiye İdaresi (DH. MUİ.) 162/48
• Gazi Ahmed Muhtar Paşa. (1996/a). Anılar Sergüzeşt-i Hayatım’ın Cild-i Evveli. Haz. Nuri Akbayar. İstanbul:Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Gazi Ahmed Muhtar Paşa. (1996/b). Anılar-2- Sergüzeşt-i Hayatım’ın Cild-i Sanisi.. Haz. Nuri Akbayar, İstanbul:Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Hariciye Nezareti-İstişare Odası (HR. HMŞ.İŞO.) 101/52
• Heywood, A. (2013). Siyaset. Çev. B. Özipek, B. Şahin, M. Yıldız, Z. Kopuzlu, B.
• Manastırlı Mehmed Rıfat Bey. 2010. 93 Harbi Faciası. Haz. Tahsin Yıldırım, İstanbul:Dün Bugün Yarın Yayınları. Menteşe, H. (2019). Halil Menteşe’nin Anıları. Ankara: Altınordu Yayınları.
• Meclis-i Âyan Zabıt Cerideleri (MAZC)
• MAZC. Devre 1, Sene 4, Cilt 1, İçtima 1, s. 2, 3 Teşrin-i Evvel 1327 (1911).
• MAZC. D. 2, S. 1, C. 1, İçt. 26, s. 342, 7 Temmuz 1328 (1912).
• MAZC. D. 2, S. 1, C. 1, İçt. 32, s.382-383, 22 Temmuz 1328 (1912).
• MAZC. D. 3, S. 1, C. 1, İçt. 30, s. 514-515, 20 Temmuz 1330 (1914).
• Meclis-i Mebusan Zabıt Cerideleri (MMZC)
• MMZC. Devre 2, Sene 1, Cilt 2, İçtima 40, s. 444, 12 Temmuz 1328 (1912).
• MMZC. D. 2, S. 1, C. 2, İçt. 43, s. 537, 17 Temmuz 1328 (1912).
• MMZC. D. 2, S. 1, C. 2, İçt. 43, s. 538, 17 Temmuz 1328 (1912).
• MMZC. D. 2, S. 1, C. 2, İçt. 43, s. 541, 17 Temmuz 1328 (1912).
• MMZC. D. 2, S. 1, C. 2, İçt. 44, s. 573-587, 18 Temmuz 1328 (1912).
• MMZC. D. 2, S. 1, C. 2, İçt. 43, s.838-850, 12 Temmuz 1328 (1912).
• MMZC. D. 3, S. 1, C. 1, İçt. 1, s. 1, 1 Mayıs 1330 (1914).
• MMZC. D. 3 S. 1, C. 2, İçt. 38, s. 396-397, 6 Temmuz 1330 (1914).
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV.) 167/66
• Özbudun, E. (1979). Siyasal Partiler. Ankara:Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.
• Sabah, “Suret-i Hatt-ı Hümayun”, S. 8302, 30 Ekim 1912.
• Sadaret-Mühimme Kalemi Evrakı (A. MKT. MHM.) 454/39, 458/67, 486/11
• Satın Alınan Evrak-Ali Fuat Türkgeldi (HSD. AFT.) 5/65, 5/74
• Seçilmişoğlu, A. Yayla, Ankara: Adres Yayınları.
• Manastırlı Mehmed Rıfat Bey. 2010. 93 Harbi Faciası. Haz. Tahsin Yıldırım, İstanbul:Dün Bugün Yarın Yayınları.
• Tunaya, T. Z. (2011). Türkiye’de Siyasal Partiler, C. 3, İstanbul:İletişim Yayınları.
• Uçarol, R. (2015). Gazi Ahmet Muhtar Paşa. İstanbul:Der Yayınları.
• Uçarol, R. (1996). Gazi Ahmed Muhtar Paşa, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 13, 445-448.
• Yörükoğlu, A. P. (2014). İttihat Terakki İktidarı ve Halaskaran-ı Zabitan Grubu (1908-1913). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.