Muhtâr es-Sekafî Hareketinde Kabile Örgüsü ve Mevâlînin Rolü

Year 2022, , 149 - 166, 25.12.2022

Veysi Turun

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2022.8.2.03

Abstract

Muhtâr b. Ebû Ubeyd es-Sekafî, 66-67/ 686-687 yıllarında Muhammed b. Hanefiyye tarafından “Hz. Hüseyin’in intikamını almak ve mazlumları korumak” üzere görevlendirildiğini ileri sürerek Zübeyrî ve Emevîlere karşı Kûfe merkezli bir hareket başlatmıştır. Kısa sürede başarıya ulaşıp Irak’ı ele geçiren Muhtâr’ın hareketi aynı hızla inişe geçerek bir buçuk yıl gibi kısa bir sürede ortadan kalkmıştır. Makalemizde Kûfe’deki kabilelerin ve İranlı mevâlînin bu harekete karşı geliştirdiği ilişkinin mahiyeti irdelenmektedir. Emevîlerin Hz. Ali çocuklarını iktidardan uzaklaştırması ve İranlı mevâlîye ayrımcılık yapması bu iki grubun memnuniyetsizliğini artırmıştır. Muhtâr bütün stratejisini, Ali taraftarları ve mevâlî üzerinden düşmanlarıyla mücadele edecek şekilde kurgulamıştır. Onun programındaki “Hüseyin’in intikamını almak ve güçsüzleri korumak” söylemi her iki gruba cazip geliyordu. Hareketin başlarında Muhtâr, en büyük desteği çoğunluğu Yemenli olan Arap kabilelerden görmüştür. İlkin Muhtâr’a karşı mesafeli bir tutum izleyen İranlı mevâlîler, bu hareket sayesinde sosyo-ekonomik statülerinde iyileşmenin olabileceği ve Arap kabilelerin boyunduruğundan kurtulabileceklerine ikna olunca aktif bir şekilde Muhtâr’ı desteklemişlerdir. Hz. Hüseyin’in şehit edilmesi olayını, ince bir siyâsetle kendi lehine çeviren Muhtâr, Yemenli kabileler ve mevâlînin desteği ile kısa sürede Basra hariç Irak, Irak-ı Acem ve el-Cezîre bölgesinin tamamını ele geçirmeyi başarmıştır. Muhtâr, ilk başarısını Kûfe’deki Yemen orijinli Arap kabileleri üzerinden elde etmiştir. Hareketin bel kemiğini oluşturan Yemenliler, isyanın başarı ve başarısızlığında ana rolü üstlenmişlerdir. Süreç içinde İranlı mevâlînin hareket içindeki görünürlüğü artmıştır. Ama bu durum, Kûfe kabile eşrâfının onunla kendi aralarına mesafe koymalarına sebep olmuştur. Mevâlî tehlikesi daha fazla büyümeden müdahale etmek isteyen Kuzeyli Adnânî ve Güneyli Kahtânî kabile reisleri, Muhtâr’a karşı bir darbe girişiminde bulunarak Kûfe’deki sosyo-ekonomik düzenin bozulmasının önüne geçmek istediler. Ancak bu darbe girişimi, yine İbrahim b. el-Eşter en-Nehâî liderliğindeki Kahtânîlerden Mezhic kabile grubunun çabalarıyla boşa çıkarılmıştır. Başarısız darbe girişiminden sonra Basra’ya sığınan Kûfeli kabile reislerinin Zübeyrîleri kışkırtması üzerine Zübeyrîler ile Muhtâr karşı karşıya gelmiştir. Bu şekilde Muhtâr’ın hareketi kurumsallaşma aşamasına geçemeden ortadan kaldırılmıştır. Muhtâr Hareketinin gelişip yükselmesinde en büyük pay Yemenli kabileler ile mevâlîye ait olduğu gibi, hareketin gerilemesinde de en büyük pay Yemenli kabilelere aittir. İranlı unsurların birinci asırdaki Arap milliyetçiliğinden duyduğu rahatsızlık, onları Emevî karşıtı muhalif hareketlerin içine girmeye sevk etmiştir. Mevâlînin, Emevîlerin ve Arap kabile reislerinin Arapçı tutumlarından rahatsız olduğunu bilen Muhtâr, onların kulağına hoş gelen “eşitlik”, “adalet” ve “mazlumları koruma” gibi söylemler fısıldayarak fırsattan istifade etmiştir. Muhtâr, mevâlîye olan şiddetli ihtiyacı nedeniyle, iki yıllık iktidarı döneminde söylemlerini fiiliyata dökerek mevâlîyi Araplarla eşit tutmuştur. Mevâlînin Muhtâr hareketine yaklaşımı onlara “Araplarla eşit statüde yaşama fırsatı sunan bir araç” şeklindedir. Muhtâr, mevâlîyi kendi siyasî amaçlarına ulaşmak için kullandığı gibi; mevâlî de Muhtâr’ın hareketini esaret prangalarını kırmak için kullanmıştır. “Kazan- kazan” anlayışının hâkim olduğu bu dayanışma, Muhtâr’ı mevâlî haklarının yılmaz savunucusu yapmadığı gibi mevâlîyi de Hz. Ali’nin şiddetli taraftarı yapmamıştır. Geliştirilen ilişkide tarafların farklı beklenti ve çıkarları vardır. Tevvâbûn hareketi içinde mevâlînin yer almaması, o tarihlerde mevâlînin Hz. Ali taraftarlığıyla öne çıkmadığını ve geliştirilen ilişkinin taktiksel olduğunu gösterir. Diğer bir deyişle, mevâlî Hz. Ali sempatizanı olduğundan değil, Muhtâr hareketini bir basamak olarak kullanıp statüsünü yükseltmek için Muhtâr’ın etrafında kenetlenmiştir. Emevîlerin Hz. Ali çocuklarına yaptıkları haksızlıklar Ali taraftarlarını; Araplarca mevâlîye reva görülen haksızlıklar da mevâlîyi Muhtâr’a yaklaştırmıştır.

Keywords

Muhtâr, Kabile, Mevâlî, Ali Taraftarlığı, İslam Tarihi

Tribe Pattern in the Mukhtar as-Sekafî Movement and the Role of Mawali

Abstract

Mukhtar b. Abu Ubayd as-Sekafî started a Kufa-centered movement against the Zubayris and Umayyads in 685-686 by claiming that he was commissioned by Muhammad B. Hanafiyah to “avenge the Prophet Husayn and protect the oppressed”. Mukhtar’s movement, which succeeded in a short time and took over Iraq, declined at the same pace and disappeared in a short period of one and a half years. In this article, the nature of the relationship developed by the tribes in Kufa and the Iranian people against this movement is examined. Umayyads's removal of Prophet Ali's children from power and discrimination against Iranian mawali increased the dissatisfaction of these two groups. Mukhtar designed his entire strategy to fight against his enemies through the supporters of Ali and the mawali. The rhetoric in his agenda, “to avenge Hussein and to protect the powerless,” appealed to both groups. At the beginning of the movement, Mukhtar received the greatest support from Arab tribes, the majority of whom were Yemenis. At first, the Iranian followers, initially who had taken a distant attitude towards Mukhtar, actively supported Mukhtar, convinced that thanks to this movement there could be an improvement in their socio-economic status and that they could be freed from the yoke of the Arab tribes. Mukhtar, who turned the martyrdom of Prophet Hussein in his favor with a subtle policy, managed to capture Iraq, Iraq-ı Ajam (Cibal) and the entire region of al-Jazira except Basra in a short time with the support of the Yemeni tribes and the mawali. This movement owes its first success to the Yemeni tribes in Kufa. The Yemenis, who saw the movement’s motor power throughout Mukhtar’s rebellion, played a major role in the success and failure of this movement. In the process, the presence and influence of the Iranian mawali in the movement has increased. Mukhtar’s high value for the mawali caused the Arab tribal leaders to distance themselves from him. Adnânî and Yemeni chieftains, who wanted to intervene before the threat of Mawali grew, organized a coup attempt against Mukhtar. With the coup, they wanted to take them to the old socio-economic order in Kufa. However, this coup attempt was abandoned by the opposition of the Yemeni Mezhic tribe, also led by Ibrahim b. al-Ashtar an-Nahaî. When the Kufa tribal chieftains, who had taken refuge in Basra after the failed coup attempt, provoked the Zubayris in Basra and the Mukhtar came face to face, Mukhtar’s movement was eliminated before it could proceed to the institutionalization stage. Just as the greatest share in the development and rise of the Mukhtar Movement belongs to the Yemeni tribes and the mawali, the greatest share in the decline of the movement belongs to the Yemeni tribes. The Iranian elements’ discomfort with Arab nationalism in the first century led them to enter into anti-Umayyad opposition movements. Knowing that the Mawali were disturbed by the Arabist attitudes of the Umayyads and the Arab chieftains, Mukhtar took advantage of the opportunity by developing discourses such as “equality”, “justice” and “protection of the oppressed” that would be pleasing to their ears. Due to his fierce need for the mawali, Mukhtar equated the mawali with the Arabs by putting his discourses into practice during his two-year rule. Mawali’s approach to the Mukhtar movement is “a tool that offers them the opportunity to live on an equal status with the Arabs.” Just as the Mukhtar uses the mawali to achieve his own political aims; the Mawali also used Mukhtar’s movement to break the shackles of bondage. The solidarity prevailed by the mutual “win & win” mentality does not make Mukhtar a tireless defender of his mawali rights, nor does it make the mawali a fierce supporter of Prophet Ali. In the developed relationship, the parties have different expectations and interests. In other words, not because the mawali was a Prophet Ali sympathizer, but because they used the Mukhtar movement as a stepping stone and united around the Mukhtar to raise his status. The injustices done by the Umayyads to the children of Prophet Ali made the supporters of Ali; the injustices that were seen by the Arabs brought the mawali closer to Mukhtar.

Keywords

Mukhtar, Tribe, Mawali, Ali Sopport, Islamic History

References

• Aryâdûst, İhsan - Ahmet Hîkî. “Vâkuniş-i Eşrâf ve ‘E’râb-ı Kûfe Be Huzûr-ı İraniyân Der Kıyam-ı Muhtâr”. (وا کنش اشراف و اعراب کوفه به حضور ایراجیان در قیام مختار””). Mişkat 129 (Kış, 1394), 107-127.
• Aryâdûst, İhsan - İlâhe Hosrevî. “Berresiy-i Vaziyyet-i Sukunet-i İraniyan-ı Irak Be Vije Şehr-i Kûfe Ez Sukut-ı Sâsânîyan Ta Kıyam-ı Muhtâr Sekafî”. (بررسی وضعیت سکونت ایرانیان عراق به ویژه شهر کوفه از سقوط ساسانیان تا قیام مختارثقفی) Evvelin Humayiş-i Milli-yi Ulum-i İnsanî-yi İslâmî (1394), 1-13.
• Aycan, İrfan. “Emevî İktidarının Devamında Sakif Kabilesinin Rolü”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36/1-2 (1997), 120-141.
• Belâzûrî, Ahmed b. Yahya b. Cabir. Ensâbu’l-Eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr. 13 Cilt. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1996.
• Boyce, Mary. Zertoştiyân Bâverha ve Âdâb-ı Dînî-yi Ânhâ. Farsçaya trc: Esger Behrâmî. Tahran: Kefenûs, 1384.
• Câbirî, Muhammed Abid. Arap Siyasal Aklı. trc. Vecdi Akyüz. İstanbul: Mana Yay, 2018.
• Demircan, Adnan. İslâm Tarihi’nin İlk Dönemlerinde Arap-Mevâlî İlişkisi. İstanbul: Beyân Yay., 2. Basım, 2015.
• Demircan, Adnan. “Arap Siyasî Geleneğinin Ehl-i Beyt Tamlamasının Kavramlaşma Sürecine Etkisi”. Marife 4/3 (Kış 2004), 93-110.
• Hammaş, Necdet. “Emevîler Döneminde Mevâlî ve Zımmilerin İdaredeki Rolü”. trc. İrfan Aycan. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37 (1997), 175-190.
• İbn Abdirabbih, Ahmed b. Muhammed el-Endülüsî. el-İkdu’l-Ferîd. thk. Muhammed Abdulkadir Şahin. 6 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 2008.
• İbn A‘sem, Ebu Muhammed Ahmed b. Ali el-Kufî. el-Futûh. Farçaya trc. Muhammed b. Ahmed el-Herevî. 2 Cilt. Tahran: İntişarât-ı İlmî ve Ferhengî, 5. Basım, 1392.
• İbnu’l-Esîr, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Muhammmed b. Abdulkerim eş-Şeybânî. el-Kâmil Fi’t-Târîh. thk. Ömer Abdusselam Tedmürî. 10 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kitabi’l-Arabî, 1997.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed. Tarihu İbn Haldûn. thk. Halil Şahade. 8 Cilt. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1988.
• İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed el-Endülüsî. Cemheretu Ensâbi’l-Arab. Beyrut: Dâru Kutubu’l-İlmiyye, 2003.
• İbn Kuteybe. Ebu Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dineverî. el-Meârif. thk. Servet Ukkaşe. Kahire: el-Hey’etu’l-Mısriyyetu’l-Amme li’l-Kitâb, 1992.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukerrem el-İfrikî. Lisanü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Daru Sâdr, I. Basım, ts.
• İbn Sa‘d, Muhammed b. Sa‘d el-Basrî. et-Tabakâtu’l-Kubrâ. 8 Cilt. Beyrut: Daru Sadir, ts.
• Kâim, Muntazar Esğar. Nakş-i, Kabayil-i Yemenî Der Himayet Ez Ehl-i Beyt. Kum: Bustân-ı Kitab, 2. Basım, 1396.
• Kumî, Hasan b. Muhammed b. Hasan. Tarih-i Kum. Farsçaya trc. Hasan b. Abdu’l-Melik el-Kumî. tsh. Cemâlu’d-Dîn
• Tahranî. 1 Cilt. Tahran: İntişarât-ı Tûs, 1361.
• Lengrûdî, Fatıma Mu’temed - Muhammed Rıza Bârânî. “Tahlil-i Camia-Şinahtî-yi Conbuş-i Muhtâr Sekafî” (تحلیل‏جامعه‏شناختی‏جنبش‏مختار‏ثقفی), Pejuhişnâme-i Tarih-i İslâm 9/33 (1398), 51-75.
• Mehellâtî. Seyyid Haşim Resûlî. Tarih-i İslâm. 3 Cilt. Tahran: Defter-i Neşr-i Ferheng-i İslâmî, 10. Basım, 1377.
• Mes’ûdî, Ebu’l-Hasan Ali b. el-Hüseyin. Murûcu’z-Zeheb ve Meadinu’l- Cevher. Farsçaya Trc. Ebu’l-Kasım Pâyende, 2 Cilt. Tahran: İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî, 10. Basım, 1396.
• Onat, Hasan. Emevîler Devri Şiî Hareketi ve Günümüz Şiîliği. İstanbul: Endülüs Yay, 3. Basım, 2017.
• Öz, Mustafa. “Keysâniye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/362-364. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Öz, Mustafa. “Muhammed b. Hanefiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/534-536. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Şahruhî, Seyyid Alâu’d-Din. “Nakş-ı İraniyân-ı Kûfe Der Nehdet-i Muhtâr”. نقش ایرانیان کوفه در نهضت مختار”. Mişkât 27/3 (1387), 63-77.
• Sem’ânî, Abdulkerim b. Muhammed. el-Ensâb. Thk. Abdurrahman b. Yahya el- Muallimî. Haydar Âbâd: Meclisu Dâireti’l-Mearifi’l-Osmaniyye, I. Basım, 1962.
• Söylemez, M. Mahfuz. Bedevîlikten Hadariliğe Kûfe. Ankara: Ankara Okulu Yay., 1. Basım, 2001.
• Söylemez, M. Mahfuz. Kûfe’nin Siyasî Tarihi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Taberî, Muhammed b. Cerir b. Yezîd b. Kesir el-Âmilî. Tarihu’r-Rusul ve’l-Mulûk/Tarihu’t-Taberî. 11 Cilt. Beyrut: Daru’t-Turâs, 2. Basım, 1387.
• Watt, W. Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. trc. Ethem Ruhi Fığlalı. İstanbul: Birleşik Yay., 2. Basım, 1998.
• Wellhausen, Julius. İslâmiyetin İlk Devirlerinde Dini Siyasî Muhalefet Partileri. trc. Fikret Işıltan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay., 1996.
• Ya‘kûbî, Ahmed b. İshâk. el-Buldân. Beyrut: Daru’l-Kitâbi’l-İlmiyye. 1422.
• Ya‘kûbî, Ahmed b. İshâk. Târih-i Ya‘kûbî. Farsçaya trc. Muhammed İbrahim Ayetî. 2 Cilt. Tahran: İntişarât-ı İlmî ve Ferhengî, 1395.
• Yiğit, İsmail. “Mevâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/424-426. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Yiğit, İsmail. “Muhtâr es-Sekafî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/ 54-55. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Zarian, Mansûre. “Kavmiyetgerâyî Der Asr-ı Emevîyân” (”قومیت‌گرایی در عصر امویان”). Pejûhişnâme-i Tarih-i İslâm 1/14 (1393), 75-99.
• Zeydân, Corci. Târîh-i Temeddün-i İslâm. Farsçaya trc. Kâzımî Halhâlî. Tahran: Dünyây-ı Kitâb, 2. Basım, 1395.