The Significance of Sīra Literature in the Development of Islamic Ethical Thought

Year 2025, Volume: 11 Issue: 1, 191 - 213, 30.06.2025

Yakup Akyürek

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2025.11.1.09

Abstract

There are various approaches at the foundation of Islamic ethical thought, and the morality of the Prophet Muhammad has been addressed from different perspectives. Islamic ethical thought was formed as a result of translation movements. In particular, within the framework of the “theory of prophethood (nubuwwa theory)”, prophets were described as occupying an exalted position in terms of both intellect and morality. Traditional Islamic ethics, on the other hand, was shaped primarily within the disciplines of ḥadīth and fiqh. From the early periods onwards, the Prophet Muhammad's morality was examined in thematic and independent works within the field of ḥadīth studies. Later, with al-Tirmidhī, the discipline of Shamāʾil literature emerged. In these works, both the physical and moral characteristics of the Prophet were addressed, forming the scope of this genre. Over time, however, works focusing more specifically on the Prophet’s moral qualities, known as “Akhlāq al-Nabī” (The Morality of the Prophet), began to appear. Consequently, the Prophet Muhammad became the central focus of works produced both in the field of Islamic ethical thought and within the tradition of Islamic ethics, with his example assuming a principal role. Islamic ethical thought approached the subject from a theoretical (naẓarī) framework, while ḥadīth studies presented the Prophet’s ethics through practical examples. In contrast, the approach to the Prophet Muhammad from an ethical perspective has largely been neglected in the sīra literature, which covers his life in its entirety. This neglect is observable both in the earliest sīra works themselves and in the disciplines that later approached the subject through the lens of ethical thought. The early sīra texts, and particularly the first examples of this genre, played a significant role in this regard. These early works predominantly centered on the Prophet’s military expeditions (maghāzī), which often overshadowed his message and personal conduct. This can be attributed to the desire to demonstrate the truth of Islam as the final revealed religion through its expansionist endeavors and military conquests. The predominance of maghāzī and dalāʾil narratives in early sīra compositions further supports this point. Although the disciplines of ḥadīth and sīra developed concurrently, sīra literature generally adopted a chronological approach to narrating the Prophet’s life, presenting it on a relatively narrow basis. In later periods, as scholarly disciplines began to differentiate and societal needs evolved, the content of sīra literature expanded progressively. Alongside the emergence of Islamic ethical thought under the influence of translation movements, the increasing production of works on ethics within the field of ḥadīth studies found resonance in the later development of sīra literature. This process resulted in the inclusion of the Prophet’s morality as an independent subject within sīra works. Nevertheless, the absence of any significant treatment of ethics in the earliest sīra texts contributed to the marginalization of sīra’s role within Islamic ethical thought. This study first outlines the formation of Islamic ethical thought and the emergence of traditional Islamic ethics in broad terms. It then focuses on the treatment of the Prophet Muhammad’s moral character in sīra works, beginning particularly with Ibn Saʿd. This is carried out through a chronological analysis of these texts. Finally, the study examines the contributions of sīra to ethical thought through the work of the sīra scholar Yaḥyā b. Abī Bakr al-ʿĀmirī, particularly in the context of his Bahjat al-Mahāfil. By doing so, this study aims to emphasize the significance of sīra studies within Islamic ethical thought and to address the neglect that has persisted in this area.

Keywords

Islamic History , Sīra , Islamic Ethical Thought , Traditional Islamic Ethics , Akhlāq al-Nabī , Yaḥyā b. Abī Bakr al-ʿĀmirī

İslam Ahlâk Düşüncesinin Gelişiminde Siyerin Önemi

Abstract

İslam ahlâk düşüncesinin temelinde çeşitli yaklaşımlar bulunmakta olup, Hz. Muhammed’in (s.a.v.) ahlâkı farklı perspektiflerden ele alınmaktadır. İslam ahlâk düşüncesi tercüme faaliyetlerinin etkisi ve yorumlanmasıyla teşekkül etmiştir. İslam ahlâk düşüncesinde özellikle “nübüvvet teorisi” bağlamında peygamberlerin akıl ve ahlâk bakımından üstün konumları ifade edilmiştir. Geleneksel İslam ahlâkı ise özellikle hadis ve fıkıh disiplinleri çerçevesinde şekillenmiştir. Bu disiplinlerden hadis ilminde erken dönemlerden itibaren Hz. Peygamber’in ahlâkı hem konulu hem de müstakil eserlerce ele alınmıştır. Sonrasına Tirmizî’yle birlikte Şemâil ilmi neşet etmiştir. Şemâil türü eserlerde Hz. Peygamber’in fiziksel ve ahlâki yönleri beraber ele alınmış ve bu ilmin kapsamını oluşturmuştur. Ancak zamanla Hz. Peygamber’in ahlâki yönlerinin daha çok ele alındığı “ahlâku’n-nebî” eserleri ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla İslam ahlâk düşüncesi ve geleneksel İslam ahlâkı alanında yazılan eserlerin odak noktasını Hz. Peygamber oluşturmuş ve onun örnekliği belirleyici bir rol üstlenmiştir. İslam ahlâk düşüncesi (felsefe, kelam ve tasavvuf) meseleye teorik/nazari bir çerçevede yaklaşmış; hadis ilmi ise örnekler üzerinden Hz. Peygamber’in ahlâkını sunmuştur. Buna mukabil, Hz. Peygamber’in hayatını baştan sona ele alan siyer eserlerinde, O’na ahlâki bir perspektiften yaklaşım büyük ölçüde ihmal edilmiştir. Bu ihmal erken dönemde yazılan siyer eserlerinin bizatihi kendisinde görüldüğü gibi ahlak düşüncesi bağlamında ele alınan disiplinlerce sürdürülmüştür. Bunda siyer kitaplarının ve özellikle ortaya çıkan ilk eserlerin büyük bir etkisi olmuştur. İlk siyer kitaplarında daha çok savaşların merkezde yer alması, Hz. Peygamber’in getirdiği mesajı ve yaşantısını arka planda bırakmıştır. Bu durum, bir yandan İslam’ı yayma düşüncesiyle fetih hareketlerinin öne çıkarılmasından, diğer yandan da tebliğ edilen dinin hak din olduğunu ispatlama çabasından kaynaklanmış olabilir. Erken dönem siyer yazımında meğâzî ve delâil rivayetlerinin sayıca daha fazla olması bu hususu destekler mahiyettedir. Bu dönemde hadis ve siyer ilmi eş zamanlı teşekkül edilmesine karşın siyer daha çok Hz. Peygamber’in hayatını kronolojik bir tarzda ele almış ve nispeten dar bir zeminde sunmuştur. Zamanla toplumsal ihtiyaçların artması ve ilim dallarının birbirinden ayrışmaya başlamasıyla birlikte siyer malzemesi giderek genişlemiş ve zenginleşmiştir. Tercüme faaliyetlerinin etkisiyle teşekkül eden İslam ahlâk düşüncesinin yanında özellikle hadis alanında da ahlâk ile ilgili eserlerin artması sonraki dönem siyer düşüncesinde karşılık bulmuştur. Bu gelişme, Hz. Peygamber’in ahlâkının müstakil bir başlık olarak siyer eserlerine dâhil edilmesini beraberinde getirmiştir. Ancak özellikle ilk siyer eserlerinin ahlâk konusuna değinmemiş olması İslam ahlâk düşüncesinde siyerin rolünün ihmal edilmesine sebebiyet vermiştir. Bu çalışmada öncelikle İslam ahlâk düşüncesinin teşekkülü ve geleneksel İslam ahlâkının ortaya çıkışı genel hatlarıyla ele alınacaktır. Ardından, özellikle İbn Sa‘d’la başlayan siyer literatüründe Hz. Peygamber’in ahlâkî yönünün nasıl ele alındığı, ilgili eserlerin kronolojik bir taramasıyla ortaya konulmaya çalışılacaktır. Çalışmanın sonunda ise, İslam ahlâk düşüncesi ile geleneksel İslam ahlâkı metodolojisini birleştiren siyer âlimi Yahyâ b. Ebî Bekr el-Âmirî’nin Behcetü’l-Mehâfil adlı eseri çerçevesinde, ahlâk düşüncesine siyer ilminin katkıları ele alınmıştır. Bu çalışma, siyer ilminin İslam ahlâk düşüncesindeki yerini ve önemini vurgulayarak, bu alandaki akademik ihmalin giderilmesine katkı sunmayı hedeflemektedir.

Keywords

İslam Tarihi , Siyer , İslam Ahlak Düşüncesi , Geleneksel İslam Ahlakı , Ahlaku’n-Nebî , Âmirî

References

• Alper, Ömer Mahir. Tarih ve Tarihyazımı: Amaç Sorununa Etik ve Politik Bir Yaklaşım. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2023.
• Âmirî, Ebû Zekeriyyâ İmâdüddîn Yahyâ b. Ebî Bekr el-Âmirî. Behcetü’l-mehâfil ve buğyetü’l-emâsil fî telhîsi’s-siyer ve’l-mu‘cizât ve’ş-şemâil thk. Ebû Hamza Enver b. Ebî Bekr ed-Dağistânî. Cidde: Darü’l-Minhâc, 1430/2009.
• Baljon, J.M.S. Kur'an Yorumunda Çağdaş Yönelimler. çev. Şaban Ali Düzgün. Ankara: Fecr Yayınları, 2000.
• Bulut, Nurgül. İnanç ve Ahlak: Dini Tasavvurun Seküler Dönüşümü. İstanbul: DBY Yayınları, 2021.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap Ahlaki Aklı. çev. Muhammet Çelik. İstanbul: Mana Yayınları, 2015.
• Çağrıcı, Mustafa. "Ahlak". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 06 Aralık 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/ahlak
• Çağrıcı, Mustafa. "İslam Ahlakının Temel Kaynakları". IV. Dini Kaynaklar Kongresi. ed. İsmail Derin. 209-235. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009.
• Çağrıcı, Mustafa. İslam Düşüncesinde Ahlak. İstanbul: Dem Yayınları, 2012.
• Demircan, Adnan (ed.). Hz. Peygamber'in Ahlakı. İstanbul: Siyer Yayınları, 2. Basım, 2020.
• Döner, Nuran. Sûfîlere Göre Hz. Peygamber. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Eşher, Cemaleddin Muhammed b. Ebî Bekr. Şerhu Behceti'l-mehâfil. thk. Muhammed Sultan. 2. Beyrut: Daru Sadir, 1330/1912.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed et-Türkî Tahsîli’s-Sa‘âde. thk. Ali Mülhem. Beyrut: Dâru ve Meketebeti’l-Hiyâl, 1995.
• Fazlurrahman. Tarih Boyunca İslami Metodoloji Sorunu. çev. Salih Akdemir. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001.
• Gutas, Dimitri. Yunanca Düşünce Arapça Kültür. çev. Lütfü Şimşek. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2003.
• Güneş, Yusuf. "İslam Ahlakının Temel Özellikleri". EKEV Akademi Dergisi 49 (2011), 93-104.
• İbn Fâris, Ebü’l-Huseyn Ahmed b. Fâris el-Kazvînî. Evcezu’s-siyer li-hayri’l-beşer. thk. Muhammed Mahmûd Hamdân. Kahire: Dârü’r-Reşad, 1993.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed el-Endelusî. Cevamiu’s-sîre. thk. Abdülkerim Sami. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1971.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed el-Endelüsî el-Ahlâk ve’s-siyer. thk. Âdil Ebû’l-Mu‘âtî. Kahire: Dâru’l-Meşrıki’l-Arabî, 1408/1988.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed el-Endelüsî. Cemheretu ensâbi’l-Arab. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed el-Endelüsî. el-Fasl fî’l-milel ve’l-ehvâ’i ve’n-nihal thk. Abdurrahman Halife. 5 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 1347/1928.
• İbn Miskeveyh, Ebû Alî Aḥmed b. Muḥammed b. Yaḳûb Miskeveyh Tehẑîbu'l-Aḫlâḳ ve Taṭhîru'l-Aʿrâḳ. thk. Nevâf el-Cerrâh. Beyrut: Daru's-sadr, 2006.
• İbn Saʿd, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Saʿd b. Menîʿ eṭ-Ṭabaḳât thk. Ali Muḥammed Ömer. 11. Kahire: Mektebetu'l-Hancî, 1421/2001.
• İbn Seyyidünnâs, Ebü’l-Feth Fethuddîn Muhammed el-Ya‘merî. ‘Uyûnü’l-eser fî fünûni’l-meğâzî ve’ş-şemâil ve’s-siyer. thk. Muhammed el-Îdü’l-Hatrâvî – Muhyiddin Müstû. 2. Medine: Dârü't-Türas, 1413/1992.
• İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh Uyûnu’l-Hikme. thk. Abdurrahman Bedevî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 2. Basım, 1980.
• İsfahânî, Ebü’ş-Şeyh. Ahlâku’n-nebî ve âdâbüh. thk. Salih b. Muhammed Veneyyan. Riyad: Dârü’l-Müslim, 1418/1998.
• Kandemir, M. Yaşar. "eş-Şemâʾilü’n-Nebeviyye". Türkiye Dinayet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 15 Ocak 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/es-semailun-nebeviyye
• Kandemir, M. Yaşar. "Şemâil". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 24 Aralık 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/semail
• Karaman, Hüseyin. "İslam Ahlakının Kaynakları". İslam Ahlakı: Temel Konular Güncel Yorumlar. 51-68. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2014.
• Kiraz, Celil. Kur'an'da Ahlak İlkeleri. Bursa: Emin Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Koca, Suat Hadis ve Ahlâk. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2020.
• Koçkuzu, Ali Osman. "Ahlâku’n-Nebî". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 20 Ocak 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/ahlakun-nebi
• Kutluer, İlhan. İslam Felsefesi Tarihinde Ahlak İlminin Teşekkülü. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1989.
• Macit, Abdulkadir (ed.). Tüm Yönleriyle Hz. Peygamber ve Ahlakı. İstanbul: Ensar Yayınları, 2019.
• Muslim, Ebû'l-Ḥuseyn Muslim b. el-Ḥaccâc el-Ḳuşeyrî en-Nîsâbûrî el-Musnedu's-Ṡaḥîhu'l-Muḫtaṡar bi Naḳli'l-ʿAdl ʿani'l-ʿAdl ilâ Resûlillâh. nşr. Heyet. 8 Cilt Cilt. Kahire: Dâru't-Teʾṡîl, 1435/2014a.
• Muslim, Ebû'l-Ḥuseyn Muslim b. el-Ḥaccâc el-Ḳuşeyrî en-Nîsâbûrî el-Musnedu's-aaḥîhu'l-muḫtaṡar bi naḳli'l-ʿadl ʿani'l-ʿadl ilâ Resûlillâh. nşr. Heyet. 7 Cilt. Kahire: Dâru't-Teʾṡîl, 1435/2014b.
• Müneccid, Selâhuddin b. Abdillâh Mu‘cemü ma üllife ‘an Resûlillâh. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Cedîd, 1982.
• Oğuzay, Rukiye Şemâil Literatürünün Muhtevası ve Değişimi Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• O'leary, De Lacy. İslam Düşüncesi ve Tarihteki Yeri. çev. Hüseyin Yurdaydın - Yaşar Kutluay. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 3. Basım, 2018.
• Öz, Şaban. İlk Siyer Kaynakları ve Müellifleri. İstanbul: Siyer Okulu Yayınları, 2. Basım, 2023.
• Özalp, Ahmet. İslam Düşüncesi Bağlamında Eğitimde Bilgi Problemi. Ankara: Eski Yeni Yayınları, 2023.
• Özturan, Hümeyra. "İslam Ahlak Düşüncesi Çalışmalarının Dünü ve Bugününe Dair Bir İnceleme". İslam Ahlak Literatürü: Ekoller ve Problemler. ed. Ömer Türker - Kübra Bilgin. 13-74. Ankara: İlem Yayınları, 3. Basım, 2023.
• Özturan, Hümeyra. "Muhammed Âbid el-Câbirî: Arap Ahlâkî Aklı". Nazariyat 3/2 (2017), 141-146.
• Özturan, Hümeyra. Ethostan Ahlaka: Antik Yunan Ahlak Literatürünün İslam Dünyasına İntikali ve Alımlanışı. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Basım, 2021.
• Sandıkçı, Kemal. "İslam Ahlak Öğretisinin Temel Dayanağı Olarak Sünnet". İslam'ın Anlaşılmasında Sünnetin Yeri ve Değeri. ed. Kolektif. 51-61. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Sıddîkî, Muhammed Zübeyr. Hadis Edebiyatı Tarihi: Menşei, Tekâmülü ve Tenkîdi. çev. Yusuf Ziya Kavakçı. İstanbul: İrfan Yayınevi, 1966.
• Suphi, Ahmet Mahmut. İslam Düşüncesinde Ahlâk Felsefesi. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2021.
• Şahyar, Ayşe Esra. Zayıf Hadis Rivayeti. İstanbul: Akdem Yayınları, 2011.
• Şenel, Samet. Fetihten Bilime: Antik Bilimlerin İslam Dünyasına İntikali (651-750). İstanbul: Siyer Yayınları, 2021.
• Turtûşî, Ebû Bekr Muhammed b. Velîd el-Fihrî. İhtisâru Ahlâki’n-nebî. İstanbul: Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, 1308/2,
• Türker, Ömer. Ahlâk: Yeni Bir Yaklaşım. İstanbul: Ketebe Yayınları, 4. Basım, 2020.
• Türkgülü, Mustafa. "İslam Ahlak Öğretisinin Sünnet Boyutu". Diyanet İlmi Dergi 35/3 (1999), 103-116.
• Ünal, Asife (ed.). Geçmişten Geleceğe Ahlâk. Bartın: Bartın Üniversitesi, 2015.
• Yardım, Ali "Şemâil Nev‘inin Doğuşu ve Tirmizi’nin Kitâbü’ş-Şemâili". Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1983), 349-409.
• Yardım, Ali. Peygamberimiz'in Şemâili. İstanbul: Damla Yayınevi, 2009.
• Yıldırım, Enbiya. Din-Ahlak Ekseninde Hz. Muhammed. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2007.