Serhadd-i İslâmiyyede Bir Kalenin İhyası: Bağdat Kalesi’nin Tamiri (H. 1134-1135/ M. 1722-1723)

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 1, 44 - 60, 24.04.2024

Ekrem Gürdal

https://doi.org/10.17828/yalovasosbil.1428130

Öz

III. Ahmed zamanında sınır boylarında bulunan kale ve sur gibi askerî yapılar muhtelif sebeplerle elden geçirilip tamir edilmişti. Tamir edilen kalelerden birisi de İran hududunda bulunan Bağdat Kalesi’dir. Bağdat Kalesi Osmanlı Devleti için siyasi, ekonomik, sosyal, kültürel, dinî ve askerî açıdan büyük bir öneme sahiptir. Safevî Devleti ile askerî çekişme sahasının merkezinde bulunan kale, Mezopotamya’da hakimiyeti korumak, sınır güvenliğini sağlamak, doğuya yapılacak seferlerde askerî lojistik üssü olarak kullanılmak üzere, Osmanlı Devleti tarafından pek çok kez tamir edilmiştir. Bu tamirlerin boyutları kalenin harap olan bölümlerinin büyüklüğü ile doğru orantılıdır. Kalede yeni ihtiyaçların hasıl olması durumunda mimari bazı eklemeler de yapılabiliyordu. Bu çalışma Sultan III. Ahmed zamanında zamanla harap olmuş Bağdat Kalesi’nin 1722’de başlayan ve 1723’te tamamlanan onarımını konu edinmektedir. Çalışma, arşiv vesikalarıyla, dönemin kaynaklarını inceleyerek, keşif sürecinden başlamak üzere, kalenin tamir edilen ve yeni eklenen bölümlerini, inşaat için sarf edilen malzeme ve işçilik ücretlerini tespit etmeyi, ayrıca bu tamirat için Osmanlı ekonomik kaynaklarından ne kadar sarf edildiğini saptamayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

III. Ahmed, İnşaat, Bağdat, Bağdat Kalesi, Kale Tamiri, Keşif

Reviving a Castle in the Islamic Border: Repair of Baghdad Castle (H. 1134-1135/ M. 1722-1723)

Öz

During the reign of Ahmed III, military structures such as castles and fortifications along the borders were overhauled and repaired for various reasons. One of the repaired fortresses was the Baghdad fortress on the Iranian border. The Baghdad fortress was of great political, economic, social, cultural, religious and military importance for the Ottoman Empire. Located at the center of the military conflict between the Safavid Empire and the Ottoman Empire, the castle was repaired many times by the Ottomans in order to maintain sovereignty in Mesopotamia, to ensure border security, and to be used as a military logistics base during expeditions to the east. The size of these repairs is directly proportional to the size of the ruined parts of the castle. Some architectural additions could also be made in case of new needs in the castle. This study focuses on the repair of the Baghdad Castle, which had become dilapidated over time during the reign of Sultan Ahmed III, which began in 1722 and copmleted in 1723. By examining the archival documents and sources of the period, the study aims to determine the repaired and newly added parts of the fortress, the materials and labor costs for the construction, starting from the discovery process, and to determine how much Ottoman economic resources were spent for these repairs.

Anahtar Kelimeler

III. Ahmed, Construction, Baghdad, Baghdad Castle, Castle Repair, Discovery

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Ali Emiri, Üçüncü Ahmed (AE. SAMD. III.), 116/11475, 10 Şaban 1139 (2 Nisan 1727). 164/16019, 10 Rabiulahir 1135 (18 Ocak 1723). 228/21974, 19 Rabiulevvel 1143 (2 Ekim 1730). 107/10531, 17 Şevval 1135 (21 Temmuz 1723).
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Asâfî, Dîvân-ı Hümâyûn Sicilleri Mühimme Defterleri (A.{DVNSMHM.d.), 3/1189, 02. Ramazan 967 (27 Mayıs 1560). 21/79, 16 Ramazan 980 (20 Ocak 1573). 30/391, 12 Safer 985 (1 Mayıs 1577). 31/140, 04 Rabiulahir 985 (21 Haziran 1577). 131/87, 20 Rabiulahir 1135 (28 Ocak 1723). 131/468, 20 Ramazan 1135 (24 Haziran 1723). 134/71, 10 Şaban 1139 (2 Nisan 1727).
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.) Bab-ı Defteri Başmuhasebe Kalemi, Bina Eminliği Defterleri (D. BŞM. BNE.d,), 15877, 10 Cemaziyelevvel 1126 (24 Mayıs 1714). 15884, 1134-1135 (1722-1723). 15886, 24 Recep 1134 (10 Mayıs 1722).
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.) Bab-ı Defteri Büyükkale Kalemi Defterleri (D. BKL.d.) 32429, 25 Zilhicce 1135 (26 Eylül 1723).
• Adams, R. M. (1965). Land behind Baghdad. London: The University of Chicago Press.
• Afyoncu, E. (2014). Osmanlı Devlet teşkilâtında defterhâne-i âmire (XVI. – XVIII. Yüzyıllar). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ashtor, E. (1976). A social and economic history of the near east in the middle ages. Berkeley: University of California Press.
• Aydın, M. (1986). Faş Kalesi. Osmanlı Araştırmaları, 6(6), 67-138.
• Aydın, M. (2015). Vidin Kalesi Tuna boyundaki inci. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Barkan, Ö. L. (1943). XV ve XVI. asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda ziraî ekonominin hukukî ve malî esasları kanunlar. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Barthold, V. V. (2017). Moğol istilasına kadar Türkistan. (Haz. Yıldız, H. D.). İstanbul: Kronik Kitap.
• Batmaz, E. Ş. (1989). Osmanlı İmparatorluğu döneminde Anadolu’da kalelerin idari ve askerî fonksiyonları (1550- 1750). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yeniçağ Tarihi Anabilim Dalı, Ankara.
• Baysun, M. C. (1979). Bağdad. İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt 2, 205-211. ss.). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Christensen, P. (1993). The decline of Iranshahr: irrigation and environments in the history of the middle east, 500 B.C. to A.D. 1500. Copenhagen: Museum Tusculanum Press.
• Decei, A. (1979). Hotin. İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt 5-1, 567-571. ss.). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Dündar, A. (2021). Bir Mezopotamya şehri olarak Bağdat: Dairevi şehrin kuruluşu ve mimari özellikleri. İslam Araştırmaları Dergisi, 46, 1-58.
• ed-Dûrî, A. (1991). Bağdat: Genel bakış. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt 4, 425-433. ss.). İstanbul: TDV.
• Emecen, F. (1999). Irakeyn seferi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt 19, 116-117. ss.). İstanbul: TDV.
• Erdoğan, M. (1953). Osmanlı mimari tarihinin arşiv kaynakları. Tarih Dergisi, 3 (5-6), 95-122.
• Erkal, M. (1991). Arşın. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt 3, 411-413. ss.). İstanbul: TDV.
• Ertaş, M. Y. (2006). İstanbul-Şam hac güzergâhındaki menzil külliyelerinin bakım ve onarımı (1729-1732). Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 15, 1-24.
• Ertaş, M. Y. (2018). Lâle Devri’ne yeni bir yaklaşım önerisi: Politik psikoloji perspektifi. Metafor ve gerçeklik arasında Lâle Devri 1718-2018, Doğu Batı, 85, 302-321. Fedakar, C. (2009). 1787-1791 Osmanlı Rus savaşı öncesi kuzey Kafkasların tahkimi: Anapa Kalesi. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 4, 43-51.
• Fedakar, C. (2017). Kafkasya’da Osmanlı tahkîmatı: Sohum Kalesi (1723-1729). Vakanüvis Kafkasya Özel Sayısı, 2, 163-194.
• Fedakar, C. (2019). Hotin Kalesi (1787-1792 Osmanlı-Avusturya, Rusya Savaşları’nda). Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 16(3), 513-544.
• Fedakar, C. (2022). Soğucak Kalesi’nin inşası (1728). XVIII. Türk Tarih Kongresi Ankara: 1-5 Eylül 2018 Kongreye Sunulan Bildiriler: Cilt VI. içinde (97-113. ss.). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Finkel, C. ve Ostapchuk, V. (2005). Outpost of Empire: An appraisal of Ottoman building registers as sources for the archeology and construction history of the Black Sea fortress of Özi. Muqarnas, 25, 150-188. Fisher, A. (1973). Azov in the sixteenth and seventeenth centuries. Jahrbücher für Geschichte Osteuropas, 21(2), 161-174.
• Fodor, P. (1981). Bauarbeiten der Türken an den Burgen in Ungarn im 16. und 17. Jahrhundert. Acta Orientalia Academiae Scientarium Hungaricae, 25(1), 55-88.
• Gezer, Ö. (2018). Osmanlı kaleleri literatürü üzerine bir değerlendirme. Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 1(33), 131-150.
• Gökpınar, B. (2019). Niş Kalesinin yeniden inşası ve Avusturya seferlerindeki rolü (1716-1717). History Studies, 11(1), 107-128. Gülcü, E. (2023). Osmanlı idaresinde Bağdat 1534-1623 (İdari ve Fiziki Yapı). Ankara: İksad Publishing House.
• Halaçoğlu, Y. (1991). Bağdat: Osmanlı Dönemi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt 4, 433-437. ss.). İstanbul: TDV.
• Hasan-ı R. (2006). Ahsenü’t-Tevârîh. (Çev. Öztürk, M.). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Hertz, A. Z. (1971). Ada Kale: The key to the danube, 1688-1690. Archivum Ottomanicum, 3, 170-184.
• Hertz, A. Z. (1972). Armament and supply inventory of Ottoman Ada Kale, 1753. Archivum Ottomanicum, 4, 95-106.
• Hertz, A. Z. (1980). The Ottoman conquest of Adakale 1738. Archivum Ottomanicum, 6, 151-210.
• Hinz, W. (1990). İslâm’da ölçü sistemleri. (Çev. Sevim, A.). İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları.
• Hodgson, M. G. S. (1974). The venture of Islam: The classical age of Islam Vol 1. Chicago: University of Chicago Press.
• Hourani, A. (2019). Modern Ortadoğu’nun Osmanlı geçmişi. Karpat, H. K. (Der.), Osmanlı ve Dünya Osmanlı Devleti ve Dünya Tarihindeki Yeri içinde (103-129. ss.). İstanbul: Timaş Yayınları.
• Husain, F. H. (2023). Sultan’nın nehirleri Osmanlı İmparatorluğu’nda Dicle ve Fırat. (Çev. Bilgiç B. S.). İstanbul: Timaş Yayınları.
• İnalcık, H. (2020). Osmanlı hakimiyetinde Ortadoğu ve Balkanlar. İstanbul: Kronik Kitap.
• İnalcık, H. (1951). Osmanlı İmparatorluğunun kuruluş ve inkişafı devrinde Türkiye’nin iktisadî vaziyeti üzerine bir tetkik münasebetiyle. Belleten, 15(60), 629-684.
• Kılıç, R. (2011). Bağdat’ın kuruluşuyla ilgili rivayetler üzerine bir değerlendirme. İslam Medeniyetinde Bağdat (Medinetü’s-selâm) Uluslararası Sempozyumu: 7-8-9 Kasım 2008 içinde (Cilt 1, 583-602. ss.). İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi.
• Kul, E. (2017). Bosna Sancağı’nda yapılan kale tamirleri (1705-1715). Osmanlı Dönemi Balkan Şehirleri 3 içinde (1074-1099. ss.). Ankara: Gece Kitaplığı.
• Kul, M. (2021). Muhasara ve deprem: Kal’a-i Ağrıboz tamiratları (1688-1715). History Studies, 13(1), 69-97.
• Madran, E. (1985). Osmanlı Devleti’nde eski eser ve onarım üzerine gözlemler. Belleten, 49(195), 503-546.
• Memiş, Ş. E. (2019). Osmanlı Kudüs’üne ait H. 1195/ M. 1781 tarihli keşif defteri (Değerlendirme ve Transkripsiyon). Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21(3), 720-752.
• Murphey, R. (1977). The Construction of a fortress at Mosul in 1631: A case study of an ımportant facet of Ottoman military expenditure. Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi 1071-1920 içinde (163-177. ss.). Ankara: Meteksan.
• Orhonlu, C. (1998). Hazine. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt 17, 130-133. ss.). İstanbul: TDV.
• Orhonlu, C. ve Turgut I. (1963). Osmanlı Devrinde nehir nakliyatı hakkında araştırmalar: Dicle ve Fırat nehirlerinde nakliyat. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 13(17-18), 77-102.
• Ostapchuk, V. ve Bilyayeva, S. (2009). The Ottoman northern Black Sea frontier at Akkerman Fortress: The view from a historical and archaeological project. (Ed.), A.C.S. Peacock, The Frontiers of the Ottoman World içinde (137-170. ss.). New York: Oxford University Pres.
• Özaydın, A. (1991). Bağdat: Kültür ve Medeniyet. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt 4, 437-441. ss.). İstanbul: TDV.
• Özgül, İ. (2016). Bağdat ve Basra kalelerinin tamiratı ve imar faaliyetleri (1705-1717). The Journal of Social Sience Studies, 52, 255-272.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü (Cilt 3.). İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Pancarcı, A. ve Öcal, M. E. (1983). Yapı işletmesi ve mal oluş hesapları. İstanbul: Birsen Yayınevi.
• Polat, S. (2020). IV. Murat Devri doğu seferlerinde nehir taşımacılığı ve 1638 Bağdat seferinde Fırat üzerinden yapılan nakliyat. History Studies, 12(2), 578-579.
• Râşid, M. E. ve Çelebizâde, İ. Â. E. (2013). Târîh-i Râşid ve Zeyli. (Cilt 3.). (Haz. Özcan, A. ve diğerleri). İstanbul: Klasik Yayınları.
• Refik, A. (1988). Onikinci asr-ı hicri’de İstanbul hayatı (1689-1785). İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Sahillioğlu, H. (1993). Dördüncü Muradın Bağdat seferi menzilnamesi (Bağdat Seferi Harp Jurnalı). Belgeler, 13(17), 43-81.
• Sevinç, T. (2014). Belgrad Kalesi’nde tamir ve imar faaliyetleri (1740-1743). SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 32, 111-130.
• Sönmez, N. (1997). Osmanlı dönemi yapı ve malzeme terimleri sözlüğü. İstanbul: Yem Yayınları.
• Strange, G. L. (1900). Baghdad durind the Abbasid caliphate from contemporary Arabic and Persian sources. Oxford: At The Clarendon Press.
• Streck, M. (1900). Die alte landschaft Babylonien. (Teil 1.). Leiden: Brill.
• Tavernier, J. B. (1678). Les six voyages de Jean Baptiste tavernier. London: Printed for R.L. and M.P.
• Tuncer, Ş. (2023). Sultan III. Ahmed günlük yaşantısı, yakın çevresi ve şahsiyeti. İstanbul: Timaş Akademi.
• Uluçam, A. (1989). Irak’taki Türk mimari eserleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1978). Osmanlı Devleti maliyesinin kuruluşu ve Osmanlı Devleti iç hazinesi. Belleten, 42(165), 67-94.
• Yazıcı, M. (2020). Arnavutluk’tan Basra’ya 18. yüzyılda Kayserili bir kâtibin seyahat anıları. (Haz. Ertaş, M. Y.). İstanbul: Kitabevi.
• Yediyıldız, B. (2003). XVIII. yüzyılda Türkiye’de vakıf müessesesi bir sosyal tarih incelemesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Yılmazer, Z. (2020). IV. Murad. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt 31, 177-183. ss.). Ankara: TDV.
• Yiğit, İ. (2011). Bağdat’ın kuruluşuyla ilgili rivayetler üzerine bir değerlendirme. İslam Medeniyetinde Bağdat (Medinetü’s-selâm) Uluslararası Sempozyumu: 7-8-9 Kasım 2008 içinde (Cilt 1, 39-54. ss.). İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi.