Gök Türklerde Doğa Kültleri

Year 2024, , 176 - 211, 20.12.2024

Hayrettin İhsan Erkoç

https://doi.org/10.59902/yazit.1526546

Abstract

Türk halklarının eski inançları incelendiğinde, bu inançlarda en önemli yere sahip olan kutsal varlığın Teŋri (Gök Tanrı) olduğu görülmektedir. Ancak, eski Türk inançlarında Teŋri’nin yanı sıra diğer pek çok kült de var olmuştur. Bugüne kadar eski Türk inançları ve Gök Türklerde görülen kültler konusunda pek çok çalışma yapılmıştır. Ne var ki, özellikle Gök Türklerdeki inançlar hakkında yapılan çalışmalarda, tarihî kaynaklarda bulunan bilgilerin kullanılıp değerlendirilmesi konusunda bazı eksiklikler bulunmaktadır. Bu çalışmada ise Gök Türk, Çin ve Bizans kaynaklarındaki kayıtlardan yararlanılarak Gök Türklerdeki doğa kültleri incelenmiş, modern araştırmalar gözden geçirilip farklı görüşler birbirleriyle karşılaştırılmış, ayrıca bu inançların daha iyi anlaşılabilmesi için Gök Türklerin dışındaki bazı topluluklarla da karşılaştırmalar yapılmıştır. Varılan sonuca göre Gök Türkler, Teŋri’nin yanı sıra ona yardımcı olan, yine Teŋri gibi koruyucu ve cezalandırıcı vasıfları olduğu düşünülen çeşitli tanrılar ile ruhlara inanıp saygı göstermişlerdir. Bu varlıkların Teŋri’den ayrılan en önemli özellikleri ise, yaratıcı güçlerinin varlığına inanılmamış olmasıdır. Gök Türklerde bu kültler arasında Umay, yer, su, dağ, ateş, güneş, ay, yaz, kış ve savaş bulunmaktadır. Görüldüğü kadarıyla yer, su ve dağ tanrıları birbirleriyle çok yakından ilişkili olarak düşünülmüştür ki bunlar genellikle Kutsal Yer-Su Ruhları (Iduḳ Yir Sub) adı altında toplanmıştır.

Keywords

Gök Türkler, Eski Türk İnançları, Kültler, Teŋri, Umay, Doğa Kültleri

Natural Cults among the Türks

Abstract

When the ancient beliefs of Turkic peoples are examined, it can be seen that Täŋri (Tengri) was the most venerated sacred being which was given the highest priority. On the other hand, many other cults also existed in ancient Turkic beliefs alongside Täŋri. Until now, many studies have been conducted on ancient Turkic beliefs, as well as on the cults seen among the Türks (Tujue 突厥). However, some inadequacies exist especially in the studies made on the beliefs of the Türks, regarding the usage and evaluation of records found in the historical sources. In this study, natural cults among the Türks have been studied using the records from Türk, Chinese and Byzantine sources. Modern researches have been examined and different opinions have been compared with each other; comparisons with some other peoples apart from the Türks have also been made in order to better understand these beliefs. According to the conclusion, alongside Täŋri, the Türks have believed in and revered various gods and spirits that were thought to have possessed protective and punitive characteristics just like Täŋri. Their most significant characteristic in contrast to Täŋri was that they were not believed to have possessed creative powers. These cults of the Türks included Umay, earth, water, mountain, fire, sun, moon, summer, winter and war. It can be observed that the gods of earth, water and mountain were thought to be closely related with each other, which were usually brought together under the name Sacred Spirits of Earth and Water (Ïduq Yir Sub).

Keywords

Türks (Tujue 突厥), Ancient Turkic Beliefs, Cults, Täŋri, Umay, Natural Cults

References

• Ağca, Ferruh (2019). Uygur Harfli Oğuz Kağan Destanı: Metin-Aktarma-Notlar-Dizin-Tıpkıbasım. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Akar, Ali (2020). Bilge Tonyukuk Yazıtı. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Andreeva, Petya V. ve Atwood, Christopher P. (2018). “Camp and audience scenes in late iron age rock drawings from Khawtsgait, Mongolia”. Archaeological Research in Asia, 15: 101-109.
• Aydın, Erhan (2007). “Ötüken Adı ve Yeri Üzerine Düşünceler”. Turkish Studies, 2(4): 1262-1270.
• Aydın, Erhan (2016). Eski Türk Yer Adları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, Erhan (2017). Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, Erhan (2018). Uygur Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, Erhan (2019). Sibirya’da Türk İzleri: Yenisey Yazıtları. İstanbul: Kronik Kitap.
• Aydın, Mehmet (2005). “Gök-Türklerde Dini Hayata Bir Bakış”. XIV. Türk Tarih Kongresi – Ankara: 9-13 Eylül 2002 – Kongreye Sunulan Bildiriler. Cilt III. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 449-460.
• Babayar, Gaybullah (2007). Köktürk Kağanlığı Sikkeleri Kataloğu. Ankara: TİKA Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı.
• Ban Zhao 班昭 (1964). Hanshu 漢書. Shanghai 上海: Zhonghua Shuju 中華書局.
• Barthold V. V. (2006). Orta-Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler. Haz. Kâzım Yaşar Kopraman ve İsmail Aka. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Berta, Árpád (2004). Szavaimat jól halljátok…: A türk és ujgur rovásírásos emlékek kritikai kiadása. Szeged: SZTE BTK Altajisztikai Tanszék.
• Berta, Árpád (2010). Sözlerimi İyi Dinleyin…: Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını. Çev. Emine Yılmaz. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Beşevliyev, V. (1945). “Proto-Bulgar Dini”. Çev. T. Acaroğlu. Belleten, IX(34): 213-261.
• Blockley, R. C. (1981-1983). The Fragmentary Classicising Historians of the Later Roman Empire: Eunapius, Olympiodorus, Priscus and Malchus. 2 Cilt. Trowbridge: Francis Cairns.
• Caferoğlu, Ahmet (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Cahun, Leon (2006). Asya Tarihine Giriş: Kökenlerden 1405’e, Türkler ve Moğollar. Çev. Sabit İnan Kaya. İstanbul: Seç Yayın Dağıtım.
• Chen Hao (2021). A History of the Second Türk Empire (ca. 682–745 AD). Leiden/Boston: Brill.
• Clauson, Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Çobanoğlu, Özkul (2003). “Kağanlık ve Kamlık Kurumları Arasındaki Çekişmenin Türk Mitolojisine Yansıması Problematiğinde Yöntem Sorunları”. Bilig, 27: 19-49.
• Çoruhlu, Yaşar (2000). “Göktürk Sanatında Dinî Nitelikli Heykeller ve Tasvirler”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 48(2000): 95-146.
• Wen Daya 溫大雅 (1983). Da Tang Chuangye Qijuzhu 大唐創業起居注. Shanghai 上海: Shanghai Guji Chubanshe 上海古籍出版社.
• Danka, Balázs (2019). The ‘Pagan’ Oɣuz-nāmä: A Philological and Linguistic Analysis. Wiesbaden: Harrasowitz Verlag.
• Divitçioğlu, Sencer (2005). Orta-Asya Türk İmparatorluğu (VI. – VIII. Yüzyıllar). İstanbul: İmge Kitabevi.
• Doerfer, Gerhard (1965). Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen. unter besonderer Berücksichtigung älterer neupersischer Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenzeit. 4 Cilt. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH.
• Doğan, Levent ve Bayraktar, Sibel (2002). “Türk Kültüründe ve Atasözlerinde Hayvanlarla İlgili İnanışlar”. Türk Kültürü, 468: 229-256.
• Drevnetyurkskiy slovar’ (1969). Haz. V. M. Nadelyaev, D. M. Nasilov, É. R. Tenişev ve A. М. Sçerbak. Leningrad: Nauka.
• Du You 杜佑 (1996). Tongdian 通典. Beijing 北京: Zhonghua Shuju 中華書局.
• Duan Chengshi 段成式 (1981). Youyang Zazu 酉陽雜俎. Beijing 北京: Zhonghua Shuju 中華書局.
• Eberhard, W. (1948). “Remarks on Širalγa”. Oriens, 1(2): 220-221.
• Eberhard, Wolfram (2000). Çin Simgeleri Sözlüğü: Çin Hayatı ve Düşüncesinde Gizli Simgeler. Çev. Aykut Kazancıgil ve Ayşe Bereket. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Ergin, Muharrem (2002). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Erkoç, H. İhsan (2006). “Askerî Târîh Açısından Köl Tigin”. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 26(1): 203-226.
• Erkoç, Hayrettin İhsan (2008). Eski Türklerde Devlet Teşkilâtı (Gök Türk Dönemi). Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Erkoç, Hayrettin İhsan (2018). “Türklerin İslâmiyete Geçiş Sürecinde Teŋri ve Allah Algıları”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 58(1): 301-326.
• Erkoç, Hayrettin İhsan (2019). “Göktürk Boylarının Tespit Edilmesinde Çin ve Tibet Kaynaklarının Önemi”. Genel Türk Tarihi Kaynakları: Ordu Çalıştayı Bildirileri. Ed. Mehmet Alpargu, Fatih Ünal, Murat Özkan ve Mesut Karakulak. Ordu: Ordu Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 77-160.
• Erkoç, Hayrettin İhsan (2020). “Bozkır Halklarında Su Kültü”. Tarih ve Kültür Penceresinden Su ve Sağlık İlişkisi Uluslararası Sempozyumu Bildirileri – 10-11 Haziran 2019, İstanbul. Ed. Arın Namal, Hacer Topaktaş Üstüner ve Bożena Płonka Syroka. İstanbul: Beykoz Belediyesi, 69-108.
• Erkoç, Hayrettin İhsan (2023). “Pre-Manichaean Beliefs of the Uyghurs II: Other Religious Elements”. Journal of Religious History, 47(4): 586-603.
• Esin, Emel (1972). “‘KÜN-AY’ (Ay-Yıldız motifinin proto-Türk devirden Hakanlılara kadar ikonografisi)”. VII. Türk Tarih Kongresi – Ankara: 25-29 Eylül 1970 – Kongreye Sunulan Bildiriler. Cilt I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 313-359.
• Esin, Emel (1976). “Ötüken Yış (Türk Sanatında Ağaçlı Dağ Hakkında Notlar)”. Atsız Armağanı. Haz. Erol Güngör, M. N. Hacıeminoğlu, Mustafa Kafalı ve Osman F. Sertkaya. İstanbul: Ötüken Yayınevi, 147-186.
• Gabain, A. von (1950). Alttürkische Grammatik. mit Bibliographie, Lesestücken und Wörterverzeichnis, auch Neutürkisch. Leipzig: Otto Harrassowitz.
• Gabain, A. Von (2000). Eski Türkçenin Grameri. Çev. Mehmet Akalın. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Giraud, René (1960). L’Empire des Turcs célestes. Les regnes d’Elterich, Qapghan et Bilgä (680-734).
• Contribution à l’histoire des Turcs d’Asie Centrale. Paris: Librairie d’Amerique et d’Orient, Adrien-Maisonneuve.
• Giraud, René (1961). L’Inscription de Baïn Tsokto. Édition critique. Paris: Librairie d’Amerique et d’Orient, Adrien-Maisonneuve.
• Giraud, René (1999). Gök Türk İmparatorluğu: İlteriş, Kapgan ve Bilge’nin Hükümdarlıkları (680-734). Çev. İsmail Mangaltepe. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Golden, Peter B. (1992). An Introduction to the History of the Turkic Peoples: Ethnogenesis and State-Formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Golden, Peter B. (2007). “Irano-Turcica: The Khazar Sacral Kingship Revisited”. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 60(2): 161-194.
• Golden, Peter B. (2017). Türk Halkları Tarihine Giriş: Ortaçağ ve Erken Yeniçağ’da Avrasya ve Ortadoğu’da Etnik Yapı ve Devlet Oluşumu. Çev. Osman Karatay. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Gökalp, Ziya (1991). Türk Uygarlığı Tarihi. Haz. Yusuf Çotuksöken. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Gömeç, Saadettin (2008). Şamanizm ve Eski Türk Dini. Ankara: Likya Kitap.
• Gömeç, Saadettin Yağmur (2016). Kök Türk Tarihi. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Gumilёv, L. N. (2002). Eski Türkler. Çev. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Gumilev, Lev (2004). Drevnie tyurki. İzdatel’stvo AST.
• Gülensoy, Tuncer (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. 2 Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güngör, Harun (1994). “Uygur Kağan Ünvanlarında Kün ve Ay Teñri Kavramlarının Kullanılışı”. XI. Türk Tarih Kongresi – Ankara: 5-9 Eylül 1990 – Kongreye Sunulan Bildiriler. Cilt II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 511-517.
• Hasanov, Zaur (2009). “İskitlerin ve Hunların (Hsiung-nu) Dininde Kutsal Kılıç Kültü”. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 181: 171-180.
• Herodotus (1921). The Persian Wars, Volume II: Books 3-4. Çev. A. D. Godley. Loeb Classical Library. London: Harvard University Press.
• Ioannes Malalae Chronographia (1831). Ed. L. Dindorf. Corpus Scriptorium Historiae Byzantinae. Bonn: E. Weber.
• Ioannes Malalae Chronographia (2000). Ed. Johannes Thurn. Corpus Fontium Historiae Byzantinae. Berlin: Walter de Gruyter.
• Iordanis (1882). Romana et Getica. Ed. Theodor Mommsen. Monumenta Germaniae Historica. Berlin: Apud Weidmannos.
• İnan, Abdülkadir (1976). Eski Türk Dînî Tarihi. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• İnan, Abdülkadir (2000). Tarihte ve Bugün Şamanizm: Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kafesoğlu, İbrahim (1980). Eski Türk Dini. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kafesoğlu, İbrahim (2002). Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Kalafat, Yaşar (2005). “Göktürklerden Günümüze Türk Halk İnançlarında Kurt”. XIV. Türk Tarih Kongresi – Ankara: 9-13 Eylül 2002 – Kongreye Sunulan Bildiriler. Cilt III. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 461-474.
• Kapusuzoğlu, Gökçen (2017). Taiping Derlemesinde Türkler. Ankara: Gece Kitaplığı.
• Kasai, Yukiyo (2014). “The Chinese Phonetic Transcriptions of Old Turkish Words in the Chinese Sources from 6th -9th Century: Focused on the Original Word Transcribed as Tujue 突厥”. Studies on the Inner Asian Languages, XXIX: 57-135.
• Kâşgarlı Mahmud (2015). Dîvânu Lugâti’t-Türk: Giriş – Metin – Çeviri – Notlar – Dizin. Ed. Ahmet B. Ercilasun ve Ziyat Akkoyunlu. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kâşgarlı Mahmud (2017). Dîvânu Lugâti’t-Türk (İnceleme-Tıpkıbasım). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Kljaštornyj, Sergej G. ve Livšic, Vladimir A. (1972). “The Sogdian Inscription of Bugut Revised”. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, XXVI(1): 69-102.
• Koca, Salim (2000). Türk Kültürünün Temelleri II. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Giresun Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Kormuşin, İ. V. (2008). Tyurkskie eniseyskie épitafii: grammatika, tekstologiya. Moskva: Nauka.
• Kormuşin, İgor Valentinoviç (2017). Yenisey Eski Türk Mezar Yazıtları: Metinler ve İncelemeler. Çev. Rysbek Alimov. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Köprülü, M. Fuad (2005). Türk Tarih-i Dinîsi. Haz. Metin Ergun. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kroll, Paul W. (2017). A Student’s Dictionary of Classical and Medieval Chinese. Leiden/Boston: Brill.
• Kubarev, G. V. (2021). “İzobrajenie jentsinı v trehrogom golovnom ubore iz Apşiyaktı i ego istoriko-kul’turnıy kontekst”. Drevnee iskusstvo v kontekste kul’turno-istoriçeskih protsessov Evrazii: k 300-letiyu nauçnogo otkrıtiya Tomskoy pisanitsı. Materialı vserossiyskoy nauçnoy konferentsii s mejdunarodnım uçastiem, 18-20 avgusta 2021 g., Kemerovo. Kemerovo: KRIPKiPRO, 170-179.
• Lessing, Ferdinand D. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük. Çev. Günay Karaağaç. 2 Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Li Fang 李昉 (1986). Taiping Guangji 太平廣記. Beijing 北京: Zhonghua Shuju 中華書局.
• Li Yanshou 李延壽 (1974). Beishi 北史. Beijing 北京: Zhonghua Shuju 中華書局.
• Linghu Defen 令狐德棻 (1974). Zhoushu 周書. Beijing 北京: Zhonghua Shuju 中華書局.
• Liu Mau-tsai (1958). Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Türken (T’u-küe). 2 Cilt. Wiesbaden: Otto Harrasowitz.
• Liu Mau-tsai (2006). Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri. Çev. Ersel Kayaoğlu ve Deniz Banoğlu. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Liu Xu 劉昫 (1975). Jiu Tangshu 舊唐書. Shanghai 上海: Zhonghua Shuju 中華書局.
• Maenchen-Helfe, Otto J. (1973). The World of the Huns: Studies in Their History and Culture. Ed. Max Knight. Berkeley: University of California Press.
• Maḥmûd bin el-Ḥuseyn bin Muḥammed el-Kâşġarî. Kitâbu Dîvânu Luġâti’t-Turk. Millet Yazma Kütüphanesi, Ali Emîrî Arabî No. 4189, İstanbul.
• Maḥmūd al-Kāšγarī (1982-1984-1985). Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk). Çev. Robert Dankoff ve James Kelly. 3 Cilt. Duxbury: Harvard University.
• Malov, S. E. (1951). Pamyatniki drevnetyurkskoy pis’mennosti: Tekstı i issledovaniya. Moskva: İzdatel’stvo Akademii Nauk SSSR.
• Malov, Sergey Efimoviç (1959). Pamyatniki drevnetyurkskoy pis’mennosti Mongolii i Kirgizii. Moskva: İzdatel’stvo Akademii Nauk SSSR.
• Mandaloğlu, M. (2004). İskit, Hun ve Göktürklerde Dini Hayat ve Birbirleriyle Mukayesesi. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Eskiçağ Tarihi Bilim Dalı.
• Mert, Osman (2009). Ötüken Uygur Dönemi Yazıtlarından Tes Tariat Şine Us. Ankara: Belen Yayıncılık Matbaacılık.
• Molnár, Ádám (1994). Weather-Magic in Inner Asia. Uralic & Altaic Series Vol. 158. Bloomington: Indiana University Sinor Research Institute of Inner Asian Studies.
• Ocak, Ahmet Yaşar (2000). Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Onay, İbrahim (2020). Türk Kültüründe Şamanist Hava Büyücülüğü (Şamanlar Yadacılar ve Yada Taşı). Ankara: Hitabevi Yayınları.
• Orkun, Hüseyin Namık (1994). Eski Türk Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ouyang Xiu 歐陽修 (1975). Xin Tangshu 新唐書. Shanghai 上海: Zhonghua Shuju 中華書局.
• Ögel, Bahaeddin (1957). “Doğu Göktürkleri Hakkında Vesikalar ve Notlar”. Belleten, XXI(81): 81-137.
• Ögel, Bahaeddin (1993-1995). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve açıklamaları ile destanlar). 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Öğreten, Ahmet (2000). “Türk Kültüründe ‘Yada Taşı’ ve XVIII. Yüzyıl Sonu Osmanlı-Rus Savaşlarında Kullanılması”. Belleten, LXIV(241): 863-900.
• Ölmez, Mehmet (2021). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları: Metin-Çeviri-Sözlük. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Özerdim, Muhaddere Nabi (1962). “Çin Dininin Menşei Meselesi ve Dinî İnançlar”. Belleten, XXVI(101): 79-119.
• Özerdim, Muhaddere N. (1963). “Chou’lar ve Bu Devirde Türklerden Gelen ‘Gök Dini’”. Belleten, XXVII(105): 1-21.
• Oktay-Çerezci, Jale Özlem (2022). “The Importance of Women According to the Art Works of Gokturk Period”, Perspectives in Gender Studies: Space & History & Art. Ed. İlkay Südaş, Şerife Çağın ve Dilek Maktal-Canko. İzmir: Ege University Publications, 169-192.
• Parker, E. H. (1924). A Thousand Years of the Tartars. London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co., Ltd..
• Pelliot, Paul (1929). “Neuf notes sur des questions d'Asie centrale”. T’oung Pao, 26(4-5): 201-266.
• Pelliot, Paul (1944). “Tängrim > tärim”. T’oung Pao, 37(5): 165-185.
• Pelliot, Paul (1949). Histoire secrète des Mongols: Restitution du texte mongol et traduction des chapitres I à VI. Librairie d’Amérique et d’Orient, Paris: Adrien-Maisonneuve.
• Pulleyblank, Edwin G. (1952). “A Sogdian Colony in Inner Mongolia”. T’oung Pao, 41(4-5): 317-356.
• Pulleyblank, Edwin G. (1991). Lexicon of Reconstructed Pronunciation in Early Middle Chinese, Late Middle Chinese, and Early Mandarin. Vancouver: UBC Press.
• Radloff, W. (1987a). Die alttürkischen Inschriften der Mongolei. 2 Cilt. Osnabrück: Otto Zeller Verlag.
• Radloff, W. (1987b) “Die Inschrift des Tonjukuk zwischen Nalaicha und der Tola”. Die alttürkischen Inschriften der Mongolei. Cilt II. Osnabrück: Otto Zeller Verlag.
• Roux, Jean-Paul (2002). Türklerin ve Moğolların Eski Dini. Çev. Aykut Kazancıgil. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Schmidt, P. W. (1966). “Tukue’lerin Dini”. Çev. Sâdettin Buluç. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XIV: 63-80.
• Sima Qian 司馬遷 (1963). Shiji 史記. Shanghai 上海: Zhonghua Shuju 中華書局.
• Simčenko, Ju. B. (1978). “Mother Cult among the North-Eurasian Peoples”. Shamanism in Siberia. Ed. V. Diószegi ve Mihály Hoppál. Budapest: Akadémiai Kiadó, 503-515.
• Simçenko, Yu. B. (2022). “Kuzey-Avrasya Halkları Arasında Ana Kültü”. Çev. Hayrettin İhsan Erkoç. Sibirya’dan Balkanlara Şamanlar ve Cadılar. Ed. Ceren Sungur. Cilt II. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 67-78.
• Sinor, Denis (1982). “The Legendary Origins of the Türks”. Folklorica: Festschrift for Felix J. Oinas. Ed. Egle Victoria Žygas ve Peter Voorheis. Bloomington Indiana: Indiana University Uralic and Altaic Studies, 141, 223-257.
• Sinor, Denis. (2005). “Umai”. Encyclopedia of Religion. Ed. Lindsay Jones. Thomson Gale, 9443.
• Spuler, Bertold. (1981). “Gök Türklerin Dini ve Kültürü Hakkında Mülahazalar”. VIII. Türk Tarih Kongresi – Ankara: 11-15 Ekim 1976 – Kongreye Sunulan Bildiriler. Cilt II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 659-663.
• Strabo (1961). Geography, Volume V, Books 10-12. Çev. Horace Leonard Jones. Loeb Classical Library. London: Harvard University Press.
• Supplément turc 1001, Bibliothèque nationale de France, Paris (https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b84150175.image).
• Şeşen, Ramazan (2010). İbn Fadlan Seyahatnamesi ve Ekleri. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Şirin User, Hatice (2009). Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları: Söz Varlığı İncelemesi. Konya: Kömen Yayınları.
• Şirin User, Hatice (2010). “Bömbögör Yazıtı: Bir Türk Kunçuyunun Mezar Taşı”. Dil Araştırmaları, 7: 62-73.
• Tabaklar, Özcan ve Korkmaz, Feryal (2020). Orhun Yazıtları. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Taberî (1958). Milletlerin ve Hükümdarların Tarihi. Çev. Zakir Kadirî Ugan ve Ahmet Temir. 7 Cilt. İstanbul: Maarif Basımevi.
• Takakusu Junjrō 高楠順次郎 (1931). Tai Shō Shinshū Daizōkyō 大正新修大藏經. 85 Cilt. Tōkyō 東京: Tai Shōissaikyō Kankōkai 大正一切經刊會, 50-51.
• Tanyu, Hikmet (1980). İslâmlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı. Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları.
• Tarhan, Taner (1969). “İskitler’in Dinî İnanç ve Âdetleri”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 23: 145-170.
• Taşağıl, Ahmet (2005). “Gök-Türklerin Menşei Problemi”. XIV. Türk Tarih Kongresi–Ankara: 9-13 Eylül 2002 – Kongreye Sunulan Bildiriler. Cilt III. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 419-424.
• Taşağıl, Ahmet (2014). Gök-Türkler I-II-III. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Tekin, Talât (1983). “Kuzey Moğolistan’da Yeni Bir Uygur Anıtı: Taryat (Terhin) Kitabesi”. Belleten, XLVI(184): 795-838.
• Tekin, Talât (1988). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Tekin, Talat (1993). Hunların Dili. Ankara: Doruk Yayınları.
• Tekin, Talat (1994). Tunyukuk Yazıtı. Ankara: Simurg Yayınları.
• The Chronicle of John Malalas (1986). Çev. Elizabeth Jeffreys, Michael Jeffreys ve Roger Scott. Melbourne: Australian Association for Byzantine Studies.
• The History of the Caucasian Albanians by Movsēs Dasxuranc̣i (1961). Çev. C. J. F. Dowsett. London: Oxford University Press.
• The Secret History of the Mongols (2004). Çev. Igor de Rachewiltz. 2 Cilt. Leiden: Brill.
• Theophylactus Simocatta (1834). Historia. Ed. Immanuel Bekker. Corpus Scriptorium Historiae Byzantinae. Bonn: E. Weber.
• The History of Theophylact Simocatta (1997). Çev. Michael Whitby ve Mary Whitby. Oxford: Oxford University Press.
• Thomsen, Vilhelm (1896). Inscriptions de l’Orkhon déchiffrées. Helsingfors: Imprimerie de la Société de littérature finnoise.
• Thomsen, Vilhelm (2002). Orhon Yazıtları Araştırmaları. Çev. Vedat Köken. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Togan, A. Zeki Validi (1966). Ibn Faḍlān’s Reisebericht. Nendeln: Kraus Reprint Ltd..
• Tuotuo 脫脫 (1974). Liaoshi 遼史. Beijing 北京: Zhonghua Shuju 中華書局.
• Tuotuo 脫脫 (1977). Songshi 宋史. Shanghai 上海: Zhonghua Shuju 中華書局.
• Wang Qinruo 王欽若 (1994). Cefu Yuangui 冊府元龜. Beijing 北京: Zhonghua Shuju 中華書局.
• Wei Zheng 魏徵 (1982). Suishu 隋書. Beijing 北京: Zhonghua Shuju 中華書局.
• Wilkens, Jens (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen. Altuigurisch – Deutsch – Türkisch. Göttingen: Akademie der Wissenschaften zu Göttingen, Universitätsverlag Göttingen.
• Xue Juzheng 薛居正 (1976). Jiu Wudaishi 舊五代史. Shanghai 上海: Zhonghua Shuju 中華書局.
• Yao Runeng 姚汝能. An Lushan Shiji 安祿山事蹟 (http://ctext.org/wiki.pl?if=gb&res=901637).
• Yıldırım, Dursun (1998). “Köktürklerde Kağanlık Süreci; Kaldırma, Kötürme ve Oturma”. Türk Bitiği. Ankara: Akçağ Yayınları, 102-111.
• Yıldırım, Dursun (1998). “Köktürk Yazıtlarında Öd Teñri Aymaz, Yag(g)ıl, ‘Katıl’ Olmaz”. Türk Bitiği. Ankara: Akçağ Yayınları, 124-133.
• Yörükân, Yusuf Ziya. (2006). Müslümanlıktan Evvel Türk Dinleri: Şamanizm / Şamanizm’in Diğer Dinler ve Alevîlik Üzerindeki Etkileri. Haz. Turhan Yörükân. İstanbul: Ötüken Neşriyat.