A Local Pattern That Is Ignored In Quran Translations: The Example Of Verse 102 Of Surah Taha

Year 2025, Volume: 11 Issue: 1, 57 - 77, 30.06.2025

Hasan Nas

https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2025.11.1.03

Abstract

Since the addressee of the Holy Qur’ān, which is the last address of Allah to the humankind, is the Arab society, the Holy Qur’ān was revealed in their language, in Arabic. The fact that the words of Allah is in Arabic means that it also has an Arabian nature to it. While the Qur’ān addresses its first addressees in a 'clear Arabic language', it conveys its universal messages by taking into account their cultures and worldviews. Every language contains the worldview and lifestyle of the nations who speak it. That’s why in order to understand the Qur’ān in accordance with Allah's will, it is necessary to evaluate the expressions, images and descriptions in it within the framework of the imagination and mentality of the first addressees. And since colors constitute a part of language and the societal culture, one needs to consider the meaning the society gives to colors in order to identify the messages the Qur’ān wants to get across with colors. The frightful situation of the deniers is depicted in detail in many places in the Qur’ān. As an example, their misery on the Day of Judgement and the terrifying situation they are in is reflected in Surah Taha, verse 102, which is our topic: “The Day the Horn will be blown. And We will gather the criminals, that Day, blue-eyed.” It is striking that when Allah depicts those who will go to Hell in this verse, He depicts them using the word “zurqan”, meaning “sky-eyed/blue-eyed”. With the word “zurqan”, which means “blue” and is used only in this verse in the Qur’ān, the image of blue eyes is used as the eye color that the Arabs hate the most, think as an ill omen, and condemn. This statement in the Qur’ān that reflects the negative connotation that the Arab society at the time attributed to the color blue can be seen with similar meanings in Jahiliyyah poems, in hadiths, and in the Arab literature. In one of the poems from the Jahiliyyah period, the terrifying imaginary creature Gulyabani is depicted with such blue eyes. In the narrations from Prophet Muhammad (pbuh), it is reported that the angels responsible for the questioning in the grave are black skinned and blue-eyed, and a blue-eyed hypocrite is called “devil-eyed” in these narrations. In some works of the early period Arab literature, it is understood that Arabs depict mean, vile, and wicked people with blue eyes. In Arabic dictionaries, Qur’ān dictionaries, and in some tafsirs, it can be seen that the first addressees of the Qur’ān are not taken into consideration while explaining the word zurqan in the verse 102 of Surah Taha. Apparently, they tried to understand this verse that depicts the situation of the deniers in the light of other verses that explain the horror the deniers are in. This is why they generally explained the word zurqan as “blinded, parched, having turned pitch black and the eyes becoming glassy and blue because of violent fear”. Thus, the pathetic situation of those who are to go to hell on the Judgement Day are portrayed as such. In our opinion, this way of explanation can only be an indirect explanation of the word zurqan in the corresponding verse. This is because in the case of understanding this word primarily as such, then the local pattern inherent within the “sky-eyed, blue-eyed” meaning of the root word will be lost. In many classic and modern tafseers, while explaining verse 102 of Surah Taha, attention is drawn to the perceptions of the first addressees of the Qur’ān regarding the color blue and blue eyes. As far as we could identify, this way of explanation that started with al-Zamakhshari exists in many other tafseers that came after it. In this verse that portrays the situation of the sinners on the Day of Judgement effectively reflects the deep sadness and horror on their faces through the imagery of blue eyes using the word zurqan. Whether because of the frightful situation of the culprits or because of its addressees’ perception of the color blue, whatever the reason, the holy words of Allah familiarizes the minds with the tragic situation of those who are to go to Hell while taking these perceptions into consideration. It is seen that in many classic and modern works this subtlety in the verse is pointed out while none of the main Qur’ān translations in our country emphasizes it and this local pattern is completely ignored.

Keywords

Nas-Phenomenon Relationship , Arabian , Blue Eyes , İll Omens , Tafsīr

Kur’an Meallerinde Göz Ardı Edilen Bir Yerel Motif: Tâhâ 20/102 Âyeti Örneği

Abstract

Allah’ın insanlığa son hitabı olan Kur’ân-ı Kerîm’in ilk muhatabı Arap toplumu olduğu için Kur’an onların dillerinde, Arapça nazil olmuştur. Kelâmullah’ın Arapça olması, onun Arap kültürü ve dil yapısına uygun bir mahiyet taşıdığını gösterir. Kur’an, ilk muhataplarına 'apaçık Arapça bir lisan'la seslenirken, onların kültürlerini ve dünya görüşlerini dikkate alarak evrensel mesajlarını iletir. Bütün diller, o dil üzerinden konuşup anlaşan milletlerin dünya görüşlerini ve yaşam tarzlarını bünyesinde barındırmaktadır. Bu yüzden Kur’an’ı Allah’ın muradına uygun olarak anlayabilmek için onda yer alan anlatımları, imgeleri ve tasvirleri öncelikle ilk muhatapların muhayyilesi ve zihniyeti çerçevesinde değerlendirmek gerekir. Renkler de dilin ve toplumsal kültürün bir parçasıdır. Bu nedenle, Kur’an’da renklerle verilen mesajları anlamak için o toplumun renklere yüklediği anlam dikkate alınmalıdır. Kur’an’da inkârcıların/mücrimlerin ahiretteki dehşetli halleri birçok yerde ayrıntılı bir şekilde tasvir edilmektedir. Bunlardan biri ve konumuz olan Tâhâ sûresi 102. âyette de onların mahşer meydanındaki perişanlıkları ve içinde bulundukları korkunç halleri yansıtılmaktadır: “Sura üfleneceği gün biz o günahkârları gözleri gömgök vaziyette/mavi gözlü olarak haşredeceğiz.” Bu âyette Allah’ın, cehennemlikleri tasvir ederken, onları “gök gözlü/mavi gözlü” anlamına gelen zürkan kelimesi üzerinden betimlemesi dikkat çekicidir. Kur’an’da sadece burada geçen ve “mavi” anlamına gelen zürkan kelimesi ile Arapların nefret ettiği, uğursuz saydığı ve ayıpladığı bir göz rengi olan mavi göz figürü kullanılmış olmaktadır. O dönem Arap toplumunun mavi renge yüklediği olumsuz anlamı yansıtan Kur’an’daki bu ifadenin Câhiliye şiirlerinde, hadislerde ve Arap edebiyatında da benzer anlamda kullanıldığı görülmektedir. Cahiliye dönemi şiirlerinden birinde, korkunç görünümlü hayalî bir yaratık olan gulyabani bu şekilde mavi gözlü olarak tasvir edilmektedir. Hz. Peygamber’den gelen rivayetlerde de kabirde görevli meleklerin siyah tenli ve mavi gözlü oldukları bildirilmekte ve mavi gözlü bir münafığın “şeytan gözlü” olarak betimlendiği görülmektedir. Arap edebiyatına dair ilk döneme ait bazı eserlerde de Arapların adi, alçak ve aşağılık gördükleri kimseleri mavi gözlü olarak tasvir ettikleri anlaşılmaktadır. Arapça lügatlerde, Kur’an sözlüklerinde ve bazı tefsirlerde Tâhâ sûresi 102. âyette geçen zürkan kelimesi izah edilirken Kur’an’ın ilk muhataplarının algılarının dikkate alınmadığı görülmektedir. Anlaşıldığı kadarıyla onlar inkârcıların durumunu tasvir eden bu âyeti, onların içinde bulundukları dehşeti betimleyen diğer âyetler ışığında anlamaya çalışmışlardır. Bu sebeple zürkan kelimesini umumiyetle “kör olarak, aşırı susamış ve simsiyah kesilmiş halde ve şiddetli korkudan dolayı bakışların donuklaşması ve gövermesi” şeklinde izah etmişlerdir. Nitekim Kur’an’da farklı yerlerde cehennemliklerin mahşer alanındaki acıklı halleri bu şekillerde tasvir edilmektedir. Bu izah şekli, ilgili âyette geçen zürkan kelimesinin dolaylı bir açıklaması olarak değerlendirilebilir. Çünkü kelimeye öncelikli olarak bu anlam verilmesi halinde kelimenin kökünde bulunan “gök gözlü, mavi gözlü” anlamında mündemiç olan yerel motif kaybolacaktır. Klasik ve modern birçok tefsirde ise Tâhâ sûresi 102. âyet açıklanırken Kur’an’ın ilk muhataplarının mavi renk ve mavi gözle ilgili algılarına dikkat çekilmektedir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla tefsirde ilk olarak Zemahşerî ile başlayan bu izah şekli sonraki birçok tefsirde de karşılık bulmuştur. Günahkârların mahşer meydanındaki durumlarını betimleyen bu âyette zürkan kelimesiyle onların yüzlerindeki derin üzüntü ve dehşet, mavi göz motifi üzerinden böylece etkili bir şekilde yansıtılmış olmaktadır. Gerek mücrimlerin içinde bulundukları korkunç durumdan gerekse ilk muhatapların mavi renkle ilgili algılarından dolayı, her ne sebeple olursa olsun, ilahî kelam onların bu muhayyilelerini dikkate alarak cehennemliklerin mahşer alanındaki trajik hallerini bu şekilde zihinlere yaklaştırmaktadır. Klasik ve modern birçok eserde âyetteki bu inceliğe dikkat çekilmekle birlikte ülkemizdeki belli başlı meallerin hiç birinde bu yönde bir vurguda bulunulmadığı ve bu yerel motifin tamamen göz ardı edildiği görülmektedir.

Keywords

Tefsir , Nas-Olgu İlişkisi , Arabîlik , Mavi Göz , Uğursuzluk

References

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Ahmed Muhammed Şakir. 20 Cilt. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 1416/1995.
• Akdoğan Anou, Zeynep Sevde. Arap Dili’nde Renkler: Dilbilimsel Bir İnceleme. Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Akyüz, Hüseyin. “Hz. Peygamber’in Hadislerinde Renklerin Dili”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41 (2014), 373-397.
• Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd. Rûḥu’l-me'ânî fî tefsîri’l-Ḳur'âni’l-'Aẓîm ve’s-seb‘ı’l-me ânî. thk. Ali Abdülbâri Atıyye. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415.
• Askerî, Ebû Hilâl. Cemheretü’l-em âl. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullāh b. Ömer b. Muhammed. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl, thk. Muhammed Abdurrahmân. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, 1418.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Kur'an-ı Kerim'in Türkçe Meali Alisi ve Tefsiri. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, ts.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. Kitâbü'l-Ḥayevân. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1424.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. el-Beyân ve’t-tebyîn. 3 Cilt. Beyrut: Dârü ve Mektebetü’l-Hilâl, 1423.
• Cevziyye, İbn Kayyim. Miftâḥu dâris-se'âde ve menşûru velâyeti’l-'ılmi ve’l-idâre. thk. Abdurrahmân b. Hasan b. Kâid. 3 Cilt. Riyâd: Dâru Atââti’l-ilm-Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1440/2019.
• Çelik, Beşir. Kur’ân-ı Kerimdeki Renkler ve Renk İfâde Eden Kelimelerin Tahlili. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Dindi, Emrah. Kur’an’ın Kültürel Antropolojisi Ahiret Anlatımları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2021.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelüsî. el-Baḥrü’l-Muḥîṭ. thk. Sıdkı Muhammed Cemil. 11 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1420/2000.
• Ebüssuûd Efendi. İrşâdü’l-'akli’s-selîm ilâ mezâya’l-kitâbi’l-kerîm. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, ts.
• Elik, Hasan - Coşkun, Muhammed. İndirildiği Dönemin Işığında Kur’an Tefsiri Tevhit Mesajı. İstanbul: İFAV Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Erdoğan, Mehmet. Vahiy-Akıl Dengesi Açısından Sünnet. İstanbul: İFAV Yayınları, 6. Basım, 2019.
• Ettafeyyiş, Muhammed b. Yûsuf b. Îsâ b. Salih. Teysiru't-Tefsîr. thk. İbrahim b. Muhammed Talay. 17 Cilt. Maskat: Vizaretü't-Türasi'l-Kavmi ve's-Sekâfe, 1439/2018.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher. Tehẕîbu’l-luġa. thk. Muhammed Abdunnaîm Hafâcî-Mahmûd Ferec Ukde. 16 Cilt. Kahire: Dâru’l-Mısriyye, ts.
• Ferrâ, Yahyâ b. Ziyâd. Me‘âni'l-Ḳur'ân. thk. Ahmed Yûsuf Necâtî vd. 3 Cilt. Kahire: Dârü’l-Mısriyye, ts.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb b. Muhammed. el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005/1426.
• Gökkır, Necmettin. “Mekke Toplumunun Sosyo-Kültürel Yapısını Kur’ân Lafızlarında Okuma veya Lafızları Anlamada Sosyo-Kültürel Bağlam”. Kur’ân’ın Anlaşılmasına Katkısı Açısından Kur’ân Öncesi Mekke Toplumu Sempozyumu. ed. Mevlüt Güngör. 385-408. İstanbul: İBB Kültür Müdürlüğü Yayınları, 2011.
• Gündüzöz, Soner. “Kur’an’da Renklerin Büyülü Gücü -Semiotik Bir İnceleme-”. EKEV Akademi Dergisi 7/16 (2003), 71-84.
• Gündüzöz, Soner. “Renk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34/571-572. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Halil b. Ahmed. Kitâbu’l-'Ayn. thk. Abdulhamîd el-Hindâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Hatîb, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Alî b. Muhammed et-Tebrîzî. Şerḥu dîvâni 'Antere. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1412/1992.
• İbn Acîbe, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Mehdî el-Hasenî eş-Şâzelî. el-Baḥrü’l-Medîd fî tefsîri’l-Ḳur’âni’l-Mecîd. thk. Ahmed Abdullah el-Kureşî. 7 Cilt. Kahire: y.y, 1419.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. Tefsîru’t-taḥrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tûnus: ed-Dâru’t-Tûnusiyye, 1984.
• İbn Ebû Hâtim er-Râzî. Âdâbü’ş-Şâfi'î ve menâḳıbuhu. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâdüddîn İsmail b. Ömer. Tefsîrü’l-Ḳur’âni’l-Aẓîm. thk. Sâmi b. Muhammed es-Selâme. 8 Cilt. Riyâd: Dâru Taybe, 1420/1999.
• İbn Kuteybe ed-Dîneverî. 'Uyûnu’l-aḫbâr. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418.
• İbn Manzûr. Lisânü’l-'Arab. 15 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İnsanlığa Son Çağrı Kur’an-ı Kerim Yüce Meali ve Açıklaması. çev. Hamdi Döndüren. 2 Cilt. İstanbul: Yeni Şafak Gazetesi Armağanı, 2003.
• İsfahânî, Ebû Nuaym Ahmed. Ḥilyetü’l-evliyâ ve ṭabaḳātü’l-eṣfiyâ. 10 Cilt. Mısır: Matbaatü’s-Saâde, 1394/1974.
• Karaman, Hayreddin vd. Kur’ân Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2007.
• Kıroğlu, Hasan Selim. “Arapçanın Söz Varlığında Renk”, Eskiyeni 41 (2020), 757-774.
• Kısa Açıklamalı Kur’an-ı Kerim Meali. çev. Mahmut Kısa. Konya: Armağan Kitaplar, 2022.
• Kur’ân-ı Hakîm ve Açıklamalı Meali. çev. Suat Yıldırım. İstanbul: Define Yayınları, 2013.
• Kur’an-ı Kerîm Açıklamalı Meali. çev. Hayreddin Karaman vd. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2018.
• Kur’an Yolu Meali. çev. Hayreddin Karaman vd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Kur’an-ı Kerim Meali Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri. çev. Mustafa Öztürk. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 5. Basım, 2018.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Muhtasar Meali. çev. Komisyon. İstanbul: Hayrât Neşriyat, 1426/2005.
• Kur'ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm. çev. Hasan Basri Çantay. haz. M. A. Yekta Saraç. 3 Cilt. İstanbul: Risale Yayınları, 2005.
• Kur'ân-ı Kerîm ve Yüce Meali. çev. Süleyman Ateş. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, ts.
• Kur'ân-ı Kerîm ve Türkçe Meali. çev. İsmail Hakkı Bursevî. haz. Nedim Yılmaz. İstanbul: Damla Yayınevi, 2011.
• Kur’an Mesajı: Meal-Tefsir. çev. Muhammed Esed, Türkçeye çev. Cahit Koytak - Ahmet Ertürk. İstanbul: İşaret Yayınları, 6. Basım, 1999.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmi' li-aḥkâmi’l-Ḳur’ân. thk. Ahmed Berdûnî-İbrâhim Ettafeyyiş. 20 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1384/1964.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen el-Basrî. Tefsîru’l-Mâverdî (en-Nüketü ve’l-uyûn). thk. Seyyid b. Abdülmaksud b. Abdürrahim. 6 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts.
• Mukâtil b. Süleyman. Tefsîru Muḳātil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1423.
• Okcu, Abdulmecit. “Kur’an’da Renkler”. Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 28 (2007), 127-163.
• Râgıb el-İsfahânî. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳur’ân. thk. Safvan Adnan Davûdî. Dımeşk: Dâru’l-Kalem - Beyrût: Dârü’ş-Şâmiyye, 1412.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîḥu’l-ġayb (et-Tefsîru’l-kebir). 32 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, 3. Basım, 1420.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâceddîn. Ṭabaḳātü’ş-Şâfi'ıyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmûd Muhammed Tanâhî-Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. y.y.: Hicr li't-Tıbâa ve'n-Neşr ve't-Tevzî, 2. Basım, 1413.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. Fetḥü'l-ḳadîr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr-Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1414
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Câmi'u’l-beyân fî te’vîli’l-Ḳur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Riyad: Dâru ‘Âlemi’l-Kütüb, 1422/2001.
• Tan, Zeki. “Kur’ân Öncesi Arap Toplumunun Örf ve Adetlerini Bilmenin Kur’ân’ı Anlamadaki Rolü: Kurban Örneği”. Kur’ân’ın Anlaşılmasına Katkısı Açısından Kur’ân Öncesi Mekke Toplumu Sempozyumu. ed. Mevlüt Güngör. 27-77. İstanbul: İBB Kültür Müdürlüğü Yayınları, 2011.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd). Sünenü’t-Tirmiẕî. nşr. Ahmed Muhammed Şakir vd. 5 Cilt. Mısır: Şirketü Mektebe ve Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1395/1975.
• Yahyâ b. Sellâm. Tefsîru Yaḥyâ b. Sellâm. thk. Hind Şelebî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l Kütübi’l-İlmiyye, 1425/2004.
• Yazır, Elmalılı M. Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. sad. Sıtkı Gülle. İstanbul: Huzur Yayınevi, 2. Basım, 2005.
• Yüce Kur’an ve Açıklamalı-Yorumlu Meali. çev. Abdulkadir Şener vd. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, 6. Basım, 2020.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl. Me'âni'l-Ḳur’ân ve i'râbuhu. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü'l-Kütüb, 1408/1988.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf ‘an ḥaḳā’iḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-te’vîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 3. Basım, 1407.