Nüzûl Tertibini İncelemede Oryantalist Perspektif ve İslâm Dünyasına Tesirleri (Muhammed İzzet Derveze Örneği)

Year 2025, Volume: 11 Issue: 1, 145 - 169, 30.06.2025

Süheyla Nurduhan

https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2025.11.1.07

Abstract

Kur’ân-ı Kerîm yirmi üç yıla yakın bir süre içinde, nüzûl ortamındaki olaylara bağlı olarak veya bir sebebe bağlı olmayarak farklı zaman ve mekanlarda tedricen indirilmiş ilahi bir kelamdır. Hiç şüphesiz müfessirler nüzûlünden günümüze kadar Kur’ân âyetlerini ilahi maksada uygun bir şekilde anlama ve yorumlama çabası içinde olmuşlardır. Bu nedenle Kur’ân’ın sahih olarak anlaşılması için dönemin sosyo-kültürel bağlamı ve ilk muhatapların bilgisini sağlıklı bir zemine oturtmayı zorunlu görmüşlerdir. Bunun için de çağdaş dönemde nüzûl sırasına göre tefsir yaklaşımı Kur’ân’ın daha iyi anlaşılması noktasında bir yöntem olarak tercih edilmiştir. Bilindiği gibi klasik dönem tefsir kaynaklarında ve ulûmu’l-Kur’ân literatüründe “Esbâb-ı nüzûl”, “Mekkî-Medenî sûreler” ve “Nâsih, Mensûh” gibi nüzûl tertibiyle ilgili olan faaliyetler sistematik olmasa bile birçok hususun açıklığa kavuşmasında bir ölçüt olarak dikkate alınmıştır. Ancak geçmişten yirminci yüzyıla kadar tefsir yazımı hususunda mushaf tertibi esas alınmıştır. Nüzûl sırasına göre tüm sûreleri ihtiva eden tefsirlerin yazılmaya başlaması ise daha ziyade modern dönemde yapılan oryantalistik çalışmalarla gündeme gelmiştir. Buna mukabil İslâm dünyasındaki öze dönüş söylemi çerçevesinde Kur’ân merkezli faaliyetlerin hız kazanması, oryantalistlerin Kur’ân metnini tarihlendirme çalışmaları ve bu çalışmaların Müslüman araştırmacılar üzerindeki etkisi yadsınamayan bir husustur. Bu bağlamda oryantalistlerin Kur’ân’ı nüzûl sırasına göre incelemelerinin sebebi Hz. Peygamber’in hayatını, risâlet safhalarını ve fikri gelişimini Kur’ân’ın kronolojik tertibi üzerinden takip etmek iken, Müslüman araştırmacılar ise çağın getirdiği sorunlara cevap arama ve Kur’ân’ın daha iyi anlaşılması ve yaşanması gibi bir düşünceden hareketle nüzûl tertibine göre tefsir yazma faaliyetine girişmişlerdir. Bu husustaki çalışmalarını destekleyecek dayanaklar bulabilmek için siyer merkezli Kur’ân çalışmalarına yönelmişlerdir. Bunun sonucunda iniş sırası esas alınarak hacimli pek çok tefsir kitabı telif edilmiştir. Bu yöntemin İslâm dünyasındaki ilk örneği Filistinli düşünür ve müfessir Muhammed İzzet Derveze’nin et-Tefsîru’l-Hadîs adlı eseridir. Derveze böyle bir yöntemin Kur’ân’ın anlaşılması noktasında daha faydalı olabileceği düşüncesinden hareketle tefsirini sûrelerin iniş sırasına göre baştan sona kadar yorumlamıştır. Nas ile olgu arasındaki bağlantının, Kur’ân âyetleri ile tarih kaynaklarının bütüncül okunması sûretiyle tespit edilebileceğini ortaya koymaya çalışmıştır. Böylece siyer çalışmaları ile tefsir metodolojilerini birleştirerek yazım sürecini tamamlamıştır. Bu çalışmada bahsi geçen süreç ana hatlarıyla ele alınmaya çalışılmıştır. Makalenin amacı, oryantalistlere karşı tepkisel ve savunmacı bir yaklaşımda bulunan Derveze’nin, ele aldığı konular, içerik ve yöntem itibarıyla oryantalistik perspektiften ne ölçüde etkilendiğini tespit etmektir. Bu bağlamda elde edilen veriler konular bağlamında incelenerek analiz edilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın ilk bölümünde nüzûl sırasına göre Batıda ve İslâm dünyasında yapılan çalışmalara yer verilmiş, ikinci bölümünde Kur’ân’ı nüzûl sırasına göre tefsir etme ihtiyacına değinilmiş, üçüncü bölümde et-Tefsîru’l-Hadîs’in oluşumu ve Derveze’nin Kur’ân’ı anlama yöntemi incelenmiş ve son bölümde oryantalistlere yaklaşımı değerlendirilmiştir.

Keywords

Tefsir, Oryantalizm, et-Tefsirü’l-Hadîs, Muhammed İzzet Derveze, Nüzûl Sırası, Kronolojik Tefsir

The Orientalist Perspective in the Study of the Chronological Order of Qur’anic Revelation and Its Influence on the Islamic World the Quran’s of Its Reflections on The Muslim World (The Case of Muhammad Izzat Darwazah)

Abstract

The Qur’an is a divine revelation that was revealed gradually over nearly twenty-three years, either in response to specific events or independently of any particular occasion, across various times and places. Undoubtedly, from its revelation to the present day, exegetes have striven to understand and interpret the Qur’anic verses in a manner consistent with the divine intent. For this reason, they have deemed it essential to ground the socio-cultural context of the period and the knowledge of the first addressees on a sound basis in order to achieve a proper understanding of the Qur’an. In this regard, the exegetical approach based on the chronological order of revelation has been adopted in the modern era as a method to better comprehend the Qur’an. As is well known, although classical tafsir sources and the literature of ‘Ulum al-Qur’an include activities related to the order of revelation—such as asbāb al-nuzūl (occasions of revelation), Makkan and Madinan surahs, and nāsikh-mansūkh (abrogation)—these were not systematically organized but were nonetheless considered useful in clarifying various aspects of interpretation. However, up until the twentieth century, the writing of tafsir predominantly followed the mushaf (canonical) order. The emergence of tafsir works that encompass all surahs according to their chronological order has been mostly prompted by orientalist scholarship in the modern period. Conversely, the increasing focus on Qur’an-centered studies within the Islamic world as part of a return-to-the-source discourse, as well as the impact of orientalist efforts to date the Qur’anic text, have undeniably influenced Muslim researchers. In this context, while orientalists examined the Qur’an in chronological order to trace the life of the Prophet, the stages of his mission, and his intellectual development, Muslim scholars engaged in tafsir based on the order of revelation with the aim of responding to contemporary challenges and fostering a deeper understanding and application of the Qur’an. In support of their efforts, they turned to Qur’anic studies rooted in sīrah (the Prophet’s biography). As a result, numerous voluminous tafsir works based on the chronological order of revelation have been produced. The first example of this approach in the Islamic world is the work at-Tafsīr al-Ḥadīth by the Palestinian thinker and exegete Muhammad Izzat Darwazah. Motivated by the idea that such a method could offer a more beneficial understanding of the Qur’an, Darwazah interpreted the entire Qur’an according to the sequence in which the surahs were revealed. He sought to demonstrate that the connection between text (naṣ) and historical context (event/fact) can be identified through a holistic reading of Qur’anic verses alongside historical sources. In doing so, he merged sīrah studies with exegetical methodologies to complete his work. This study aims to outline the aforementioned process. Its primary goal is to assess to what extent Darwazah—who adopts a reactive and defensive stance toward orientalists—was influenced by orientalist perspectives in terms of subject matter, content, and method. Within this framework, the data obtained have been analyzed in context. The first section of the study discusses works conducted in both the West and the Islamic world based on the chronological order of revelation; the second section addresses the need for interpreting the Qur’an according to this order; the third section examines the formation of at-Tafsīr al-Ḥadīth and Darwazah’s method of understanding the Qur’an; and the final section evaluates his approach to orientalists.

Keywords

Tafsir, Orientalism, al-Tafsir al-Hadith, Chronological Order of Revelation, Chronological Exegesis, Muhammad Izzat Darwazah

References

• Atalar, M. Kürşat. Çağdaş Müslüman Düşünce: Sembol Şahsiyetler. İstanbul: Pınar Yayınları, 2014.
• el-Câbirî, Muhammed Âbid. Fehmu’l-Kur’âni’l-Hakîm. 3 Cilt. Beyrut: Merkezü’d-Dirâsâti’l-Vahde el-Arabiyye, 2008.
• el-Câbirî, Muhammed Âbid. Kur’ân’a Giriş. İstanbul: Mana Yayınları, 2010.
• Danacı, Sibel. “Kur’ân-ı Kerîm’in Metinleşme Süreci ve Sûrelerin Tertibine Dair Görüşlerin Değerlendirilmesi”. Çankırı Karatekin Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 1/20 (2020), 138-166.
• Demir, Ekrem. Muhammed İzzet Derveze’nin Kur’ân’ı Anlama ve Yorumlama Yöntemi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Derveze, Muhammed İzzet. Asru’n-Nebî. Beyrut: Dârü’l-Yakaza el-Arabiyye, 1964.
• Derveze, Muhammed İzzet. el-Kur’ânu’l-Mecîd. Beyrut: el-Mektebetü’l-Kasriyye, ts.
• Derveze, Muhammed İzzet. et-Tefsîru’l-Hadîs. 7 Cilt. Kahire: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1984.
• Derveze, Muhammed İzzet. Sîretü’r-Resûl. Kahire: Matbaatü’l-İstikâme, 1948.
• Draz, Muhammed Abdullah. “Kur’ân‐ı Kerîm’in Nüzûl Sırasına göre Tertip Edilmesi Teklifine Edebi Eleştiri”. çev. Ahmet Nedim Serinsu. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37 (1997), 245-261.
• Görgün, Hilal. “Gustav Weil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/154. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Gözeler, Esra. Kur’ân Âyetlerinin Tarihlendirilmesi. İstanbul: Kuramer, 2016
• Grimme, Hubert. Mohammed I/II. 2 Cilt. Münster: Aschendorff, 1895.
• Güler, Musa. Nüzûl Sırasını Esas Alan Tefsirler. Ankara: Gece Akademi, 2019.
• el-Hûlî, Emîn. Tefsîr. b.y.: Merkezü’ş-Şârikati li’l-İbdâi’l-Fikri, 1998.
• el-Hûlî, Emîn. Kur’ân Tefsirinde Yeni Bir Metod. çev. Mevlüt Güngör. İstanbul: Kur’ân Kitaplığı 1995.
• İbn Useymin. Kur’ân ve Tefsir İlimlerinin Bazı Meseleleri. İstanbul: Ümmü’l-Kura, 2018.
• Japarakunov, Belek. Muhammed İzzet Derveze’nin “Asru’n-Nebi ve Sîretü’r-Resûl” Adlı Eserlerinin Tefsir Yönü. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Kahraman, Muhammed Şerif. “Hz. Osman’a Nüzûl Sırasına Göre Mushaf Nispet Edilmesi Üzerine Bir İnceleme”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/4, 173-182.
• Koçyiğit, Hikmet. “Kur’ân’ın Nüzûl Sırasına Göre Tefsir Edilmesi”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23/12 (2013), 183-201.
• el-Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebibekr b. Ferh. el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1967.
• Kutub, Seyyid. Kur’ân’da Kıyamet Sahneleri. çev. Süleyman Ateş. İstanbul: Hilal Yayınları, 1956.
• Muhaysin, Muhammed Sâlim. Târîhu’l-Kur’âni’l Kerîm. İskenderiye, yy, ts.
• Muir, William. The Life Mahomet and History of Islam to the Era of Hegira. Londra: Smith, Elder & Co, 1858-1864.
• Muir, William. The Qoran: its Composition and Teachings and the Testimony it Bears to the Holy Scriptures. Londra: Society for Promoting Christian Knowledge, 1879.
• Nöldeke, Theodor. Geschichte des Qorans. Leipzig: Dieterich’sche Verlagsbuchhandlung, 1919.
• Okumuş, Mesut. Kur’ân’ın Kronolojik Okunuşu, Muhammed İzzet Derveze Örneği. Ankara: Araştırma Yayınları, 2009.
• Öz, Mustafa. “Emile Dermenghem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/180. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Özaktan, Fatih. Siyerin Tefsirdeki Yeri Enfâl ve Tevbe Sûreleri Örneğinde. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2023.
• Özsoy, Ömer. Kur’ân ve Tarihsellik Yazıları. Ankara: Otto Yayınları, 2015.
• Öztürk, Mustafa. “Şâtıbî’nin Kur’ân’ı Anlamaya Yönelik Öncelikleri Üzerine Bir Çözümleme Denemesi”. İslâmiyât 3/1 (2000), 71-94.
• Öztürk, Mustafa - Ünsal, Hadiye. Kur’ân Tarihi. Ankara: Ankara Okulu, 2016.
• Pakiş, Ömer. Kur’ân Tarihi. İstanbul: Kitâbî Yayınları, 2013.
• Poonawala, İsmail K. “Muhammed İzzet Derveze’nin Çağdaş Tefsir Yöntemi: Kur’ân Hermenötiğine Bir Katkı”. çev. Süleyman Gezer. Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2002), 336-352.
• Savaş, Rıza – Dumlu, Ömer. “Nüzûl Sırasına Göre Âyet Âyet Kur’ân Yorumu”. Tarihten Günümüze Kur’ân’a Yaklaşımlar. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’ân ve Tefsir Akademisi, 2010.
• Sell, Canon Edward. Kur’ân’ın Tarihsel Gelişimi. çev. Elif Özen - Mehmet Akif Yılmazer, Ankara: Ankara Okulu, 2022.
• Sipahioğlu, Abdülvahid Yakub. Boykot Döneminde Nâzil Olan Sûrelerin Tespiti ve Değerlendirilmesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• es-Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddin Abdirrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt, Beyrut: Darü İbn Kesîr, 1987.
• Tenâsuku’d-Durer fî Tenâsubu’s-Suver. Beyrut: Dârü’l-Kutubil’l-İlmiyye, 1986.
• eş-Şâtıbî, Ebû İshak İbrâhîm b. Mûsâ Muhammed Lahmî Gırnâtî. el-Muvafakât. thk. Meşhûr b. Hasan. Kahire: Dârü İbni Affân, ts.
• Şen, Ziya. Kur’ân’ın Metinleşme Süreci. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Uzun, Nihat. Bağlam ve Kur’ân’ın Anlaşılması Üzerine. Ankara: Ankara Okulu, 2016.
• Watt, W. Montgomery. Kur’ân’a Giriş. çev. Süleyman Kalkan. Ankara: Ankara Okulu, 1998.
• Weil, Gustav. Muhammed der Prophet: sein Leben und seine Lehre. Stuttgart: J.B Metzler, 1843.
• Weil, Gustav. Historisch-Kritische Einleitung in den Koran. Bielefeld: Velhagen & Klasing, 1844.
• Yaşar, Hüseyin. Alman Oryantalizminde Kur’ân’a Bakış. İstanbul: İz Yayıncılık, 2010.
• Yıldırım, Suat. Kur’ân’a Bakışlar. İstanbul: Işık Akademi Yayınları, 2011.
• Yüksek, Muhammed İsa. Kur’ân’ın Anlaşılmasında Bağlam Bilgisi Referansları ve Sınırları. İstanbul: İfav Yayınları, 2018.
• ez-Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî. el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân. Dimeşk: Darü İhyâ-i Kütübi’l-Arabiyye, 1957.