The Concept of Khabar and Its Transmission in the Context of Fakhr al-Dīn al-Rāzī’s al-Maḥṣūl fī ʿilm uṣūl al-fiqh –An Evaluation from the Perspective of Ḥadīth Methodology–

Year 2025, Volume: 11 Issue: 1, 223 - 252, 30.06.2025

Bilge Kılıç

https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2025.11.1.10

Abstract

Fakhr al-Dīn al-Rāzī (d. 606/1210) is a prominent scholar in the history of Islamic thought. Excelling in various disciplines such as kalām, philosophy, tafsīr, logic and fiqh, Rāzī is recognized as a thinker who adopted an interdisciplinary approach within the Islamic sciences and interpreted traditional knowledge through rational methods. He is particularly distinguished for his contributions to the fields of kalām and fiqh. Within the Ash‘arī school of kalām, he adopted the philosophical method of kalām, becoming one of its most significant representatives. Prioritizing the balance between reason and revelation, his works contain detailed evaluations from an epistemological perspective and have had a profound impact on subsequent generations. One of Rāzī’s most important works, al-Maḥṣūl fī ʿilmi uṣūl al-fiqh is regarded as one of the most systematic and comprehensive works in the field of uṣūl al-fiqh. In this work Rāzī not only addresses the classical issues of uṣūl al-fiqh but also examines them through theological and epistemological dimensions, aiming to establish the theoretical foundations of Islamic law on a more solid basis. In this context he analyzes topics such as the definition of k̲h̲abar, the criteria for reliability in the transmission process, and the evaluation of different types of reports, making significant observations and assessments. While defining k̲h̲abar, Rāzī follows the classical framework of uṣūl al-fiqh but places particular emphasis on theological and philosophical debates. Regarding the methods of transmission, he also examines the approaches within the science of ḥadīth and evaluates them in the context of uṣūl al-fiqh. In doing so he analyzes the assessments of ḥadīth scholars concerning transmission methods from different epistemological perspectives. In this respect, the work serves as a significant resource for better understanding the methodological relationship between ḥadīth and uṣūl al-fiqh. Due to its significance, this article the concept of k̲h̲abar as well as the taḥammul and edā of k̲h̲abar are examined within the methodological framework of ḥadīth studies, in the context of Rāzī’s aforementioned work. The concepts developed by Rāzī on these subjects are analyzed and compared with their counterparts in the ḥadīth tradition. The study aims to assess the fundamental differences between these approaches and to explain the potential contributions of the findings to ḥadīth methodology. This is because the work in question not only presents in-depth analyses of uṣūl al-fiqh but also contains original approaches that have inspired the science of ḥadīth. In this regard the study not only contributes to a better understanding of Rāzī’s intellectual legacy and scholarly contributions but also paves the way for the development of an interdisciplinary methodology in ḥadīth studies. The analysis has revealed that the conceptual foundations of issues such as the definition of k̲h̲abar, the transmission methods of companions and non-companion narrators, the significance and binding nature of these methods and riwāyah bi’l-maʿnā may hold substantial importance and benefit for the science of ḥadīth. It has been understood that the systematization, which analyzes narrations within their contexts and bases the evidentiary value of transmission methods on different criteria, can provide a methodological contribution to the science of ḥadīth methodology. Inspired by Rāzī’s approaches, certain proposals have been put forward regarding ḥadīth methodology. It has been concluded that if these proposals are implemented, they will enable the science of ḥadīth to be shaped from an interdisciplinary perspective.

Keywords

Ḥadīth , Fakhr al-Dīn al-Rāzī , al-Maḥṣūl , K̲h̲abar , Transmission

Fahreddîn er-Râzî’nin el-Mahsûl fî ʿilmi ʿusûli’l-fıkh İsimli Eseri Bağlamında Haber Kavramı ve Haberin Nakli -Hadis Usûlü Açısından Bir Değerlendirme-

Abstract

Fahreddîn er-Râzî (öl. 606/1210), İslâm düşünce tarihinde önemli bir yere sahip olan çok yönlü bir âlimdir. Kelâm, felsefe, tefsir, mantık ve fıkıh gibi çeşitli ilimlerde derinleşmiş olan Râzî, İslâmî ilimler arasında disiplinler arası bir bakış açısı geliştiren ve geleneksel bilgiyi akılcı yöntemlerle yorumlayan bir düşünür olarak tanınmaktadır. Özellikle kelâm ve fıkıh alanındaki çalışmalarıyla öne çıkmıştır. Eş‘arî kelâm ekolü içinde felsefî kelâm yöntemini benimseyerek bu geleneğin en önemli temsilcilerinden biri hâline gelmiştir. Akıl ve nakil dengesini önceleyen ve bilgi teorisi açısından detaylı değerlendirmeler içeren eserleri sonraki nesiller üzerinde büyük bir etki bırakmıştır. Râzî’nin en önemli eserlerinden biri olan el-Mahsûl fî ʿilmi usûli’l-fıkh, fıkıh usûlü sahasında yazılmış sistematik ve kapsamlı eserlerden biri olarak kabul edilmektedir. Râzî bu eserinde yalnızca klasik fıkıh usûlü meselelerine yer vermekle kalmamış, aynı zamanda bunları kelâmî ve epistemolojik boyutlarıyla da ele alarak İslâm hukukunun teorik temellerini daha sağlam bir zemine oturtmayı amaçlamıştır. Bu bağlamda haberin tanımı, nakil sürecindeki güvenilirlik kriterleri ve farklı haber türlerinin değerlendirilmesi gibi konuları da incelemiş ve önemli tespitlerde bulunmuştur. Haberin tanımını yaparken klasik fıkıh usûlü çerçevesini takip etmekle beraber kelâmî ve felsefî tartışmalara özellikle dikkat çekmiştir. Haberin nakil metotları konusunda ise hadis ilmindeki yaklaşımları da ele almış ve bunları fıkıh usûlü bağlamında değerlendirmiştir. Böylelikle Râzî, hadis âlimlerinin rivayet usûlleriyle ilgili değerlendirmelerini farklı epistemolojik açılardan analiz etmiştir. Eser bu yönüyle hadis ve fıkıh usûlü arasındaki metodolojik ilişkiyi daha iyi anlamak için önemli bir kaynak niteliğindedir. Önemine binaen bu makalede, Râzî’nin mezkûr eseri bağlamında haber kavramı, haberin tahammülü ve edâsı konuları hadis ilminin metodolojik yaklaşımları çerçevesinde ele alınmaktadır. Râzî’nin ilgili konularda geliştirdiği kavramlar incelenmekte ve hadis geleneğindeki karşılıklarıyla mukayese edilmektedir. Bu yaklaşımlar arasındaki temel farklılıkların değerlendirilmesi ve elde edilen sonuçların hadis metodolojisine sağlayabileceği katkıların açıklanması amaçlanmaktadır. Zira söz konusu eser fıkıh usûlüne dair derinlemesine analizlerle birlikte hadis ilmine de ilham veren özgün yaklaşımlar içermektedir. Bu bakımdan çalışma, yalnızca Râzî’nin mirasını ve entelektüel katkılarını daha iyi anlamaya hizmet etmekle kalmamakta aynı zamanda hadis usûlü çalışmalarında interdisipliner bir metodolojinin gelişimine de kapı aralamaktadır. Yapılan inceleme sonucunda haberin tanımı, sahâbî ve sahâbî olmayan ravilerin rivayet yöntemleri, bu yöntemlerin anlamı ve bağlayıcılığı, mana ile rivayet gibi konulardaki temellendirilmelerin hadis ilmi açısından önemli ve faydalı olabileceği görülmüştür. Özellikle rivayetleri bağlamlarına göre analiz eden ve rivayet metotlarının delil değerlerini farklı kriterlere dayandıran sistematiğin hadis usûlüne metodolojik bir katkı sağlayabileceği anlaşılmıştır. Râzî’nin yaklaşımlarından ilhamla hadis usûlüne yönelik bazı tekliflerde bulunulmuştur. Sunulan tekliflerin hayata geçirilmesi durumunda, hadis ilminin disiplinler arası bir perspektifle şekillenmesine imkân sağlayacağı kanaati oluşmuştur.

Keywords

Hadis , Fahreddîn er-Râzî , el-Mahsûl , Haber , Nakil

References

• Ahmed b. Hanbel. Müsnedü’l-imâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el-Arnaût - Âdil Mürşid. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1995.
• Agitoğlu, Nurullah. “el-Mahsûl Adlı Eseri Çerçevesinde Şâfiî Usûlcü Fahreddin er-Râzî’nin Hz. Peygamber’in Fiillerine Yaklaşımı”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/17 (Ağustos 2017), 51-62.
• Âmidî, Seyfüddîn. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. Riyâd: Dâru’s-Sumeyî, 1424/2003.
• Askalânî, İbn Hacer. en-Nüket ʿalâ Kitâbi’bni’s-Salâh. Medine: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1404/1984.
• Askalânî, İbn Hacer. Şerhu Nuhbeti’l-fiker. thk. Nûreddin Itr. Pakistan: Mektebetü’l-Büşrâ, 1432/2011.
• Bâcî, Ebu’l-Velîd Süleymân. İhkâmu’l-fusûl fî ahkâmi’l-usûl. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1409/1989.
• Bağdâdî, el-Hatîb. el-Câmîʿ li-ahlâkı’r-râvî ve âdâbi’s-sâmiʿ. thk. Mahmûd et-Tahhân. Riyâd: Mektebetü’l-Maârif, 1403/1983.
• Bağdâdî, el-Hatîb. el-Kifâye fi ʿilmi’r-rivâye. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmânîyye, 1357.
• Basrî, Ebû’l-Hüseyin. el-Muʿtemed. Dımaşk: y.y., 1385/1965.
• Başoğlu, Tuncay. Fıkıh Usûlünde Fahreddin er-Râzî Mektebi. İstanbul: İsam Yay., 2015.
• Beyhakî, Ebû Bekr. Delâʾilü’n-nübüvve. thk. Abdülmu‘tî Kal‘acî. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1408/1998.
• Beyhakî, Ebû Bekr. el-Câmi‘ li-şu‘abi’l-îmân. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2003.
• Beyhakî, Ebû Bekr. es-Sünenü’l-Kübrâ. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1424/2003.
• Bezzâr, Ebû Bekr. el-Bahrü’z-zehhâr. Medine: Mektebetü’l-ʿUlûm ve’l-Hikem, 1427/2006.
• Bozkurt, Mustafa. Fahreddin er-Râzî’de Bilgi Teorisi. Ankara: Akçağ Yay., 2016.
• Buhârî, Abdülazîz. Keşfü’l-esrâr. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1997.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmi‘u’s-sahîh. thk. M. Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. Beyrût: Dâru Tavki’n-Necât, 1422.
• Bulkînî, Ebû Hafs. Mehâsinu’l-ıstılâh. Kâhire: Dâru’l-Maârif, 1411/1990.
• Büstî, İbn Hibbân. el-İhsân fî takrîb-i Sahîh-i İbn Hibbân. thk. Şuayb el-Arnaûd. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1408/1988.
• Cessâs, Ebû Bekr Alî er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf, 1414/1994.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullâh. Sünenü’d-Dârimî. thk. Fevvâz Ahmed Zemerlî vd. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1987.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullâh. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh. thk. Halîl Muhyiddîn el-Meys. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1421/2001.
• Ebnasî, Ebû İshâk Burhâneddîn. eş-Şezâ’l-Feyyâh. thk. Salâh Fethî Helel. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1418/1998.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-Müstasfâ min ʿilmi’l-usûl. thk. Hamza b. Züheyr Hâfız. Cidde: eş-Şeriketü’l-Medîneti’l-Münevvere, ts.
• Irâkî, Ebû’l-Fazl Zeynüddîn. Elfiyyetü’l-Irâkî. Riyâd: Mektebetü Dâri’l-Minhâc, 1428.
• Irâkî, Ebû’l-Fazl Zeynüddîn. et-Takyîd ve’l-îzâh. Beyrût: Dâru’l-Hadîs, 1405/1984.
• Irâkî, Ebû’l-Fazl Zeynüddîn. Şerhu’t-tebsıra ve’t-tezkire. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1423/2002.
• İbn Abdilber. Câmiʿu beyâni’l-ʿilm. thk. Ebû’l-Eşbâl ez-Züheyrî. Suudi Arabistan: Dâru İbnü’l-Cevzî, 1414/1994.
• İbn Cemâa, Bedrüddîn. el-Menhelü’r-revî. thk. Muhyiddîn Abdurrahmân Ramazân. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1406/1986.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr. el-Musannef. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. Beyrût: Dâru’t-Tâc, 1409/1989.
• İbn Hazm. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1437/2016.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekr Muhammed b. İshâk. Sahîh. thk. Muhammed Mustafa el-A’zamî. Beyrût: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1400/1800.
• İbn Kesîr. İhtisâru ʿulûmi’l-hadîs. thk. Mâhir Yasîn el-Fahl. Riyâd: Dâru’l-Meymân, 1434/2013.
• İbn Manzûr. Lisânü’l-ʽarab. Beyrût: Dâru Sadır, 1414.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn. ʿİlmü’l-hadîs. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1405/1985.
• İbnü’l-Ca‘d, Alî. el-Müsned. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1417/1996.
• İbnü’l-Esîr, Mecdüddîn. Câmiʿu’l-usûl. thk. Abdülkâdir el-Arnaût. Dımaşk: Mektebetü Dâri’l-Beyân, 1389/1969.
• İbnü’l-Mübârek, Abdullâh. el-Müsned. Riyâd: Mektebetü’l-Maârif, 1407/1987.
• İbnü’l-Mülakkın, Sirâcüddîn. el-Mukniʿ fî ʿulûmi’l-hadîs. thk. Abdullâh Yûsuf el-Cedî. Suudi Arabistan: Dâru Fevvâz, 1413/1992.
• İbnü’n-Nefîs, Ebû’l-Hasen. el-Muhtasar fî ʿilmi usûli’l-hadîs. thk. ‘Ammâr et-Tâlibî. Katar: y.y., ts.
• Kâdî İyâz. el-İlmâ’ ilâ ma’rifeti usûli’r-rivâye ve takyidi’s-semâ‘. Kâhire: Dâru’t-Türâs, 1389/1970.
• Kâkî, Kıvâmuddîn. Muhammed. Câmiu’l-esrâr fî şerhi’l-Menâr. Mekke: Mektebetu Nizâr Mustafa el-Bâz, 2005.
• Kanarya, Bayram. Hadisin Fıkıh Usulûnde Kaynak Değeri. Ankara: Fecr Yay., 2021.
• Kazvînî, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd b. Mâce. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût vd. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1430/2009.
• Lâmişî, Ebû’s-Senâ. Kitâb fî usûli’l-fıkh. thk. Abdülmecîd Türkî. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1995.
• Mevsılî, Ebû Ya‘lâ. el-Müsned. thk. Hüseyin Selîm Esed. Beyrût: Dâru’l-Me’mûn, 1407/1987.
• Molla Fenârî. Fusûlü’l-bedâyiʿ fî usûli’ş-şerâyiʿ. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1427/ 2006.
• Nesefî, Ebû’l-Berekât. Keşfü’l-esrâr. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1986.
• Nevevî, Muhyiddin b. Şeref. et-Takrîb ve’t-teysîr. thk. Muhammed Osmân el-Huşt. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1405/1985.
• Nevevî, Muhyiddin b. Şeref. İrşâdü tullâbi’l-hakâik. thk. Abdülbârî Fethullâh es-Selefî. Medine: Mektebetü’l-Îmân, 1407/1987.
• Nevevî, Muhyiddin b. Şeref. Sahîhu Müslim bi-şerhi’n-Nevevî. Kâhire: el-Matba‘atu’l-Mısriyye, 1347/1929.
• Nîsâbûrî, el-Hâkim. Maʿrifetü ʿulûmi’l-hadîs. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1424/2003.
• Nîsâbûrî, el-Hâkim. el-Müstedrek ‘alâ’s-Sahîhayn. Dımeşk: Dâru’r-Risâle el-Âlemiyye, 1439/2018.
• Pezdevî, Fahrü’l-İslâm. Usûlü’l-Pezdevî. thk. Saîd Bekdâş. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1437/2016.
• Râmhürmüzî, el-Hasen b. Abdirrahmân. el-Muhaddisü’l-fâsıl beyne’r-râvî ve’l-vâ’î. thk. M. Accâc el-Hatîb. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1404/1984.
• Râzî, Fahrüddîn. el-Mahsûl fî ʿilmi ʿusûli’l-fıkh. thk. Taha Câbir Feyyâz el-Alevânî. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1412/1992.
• San‘ânî, Abdürrezzâk b. Hemmâm. el-Musannef. thk. Habîburrahmân el-A‘zamî. Beyrût: el-Meclisü’l-İlmî, 1391/1972.
• Sehâvî, Ebû’l-Hayr Şemsüddîn. Fethu’l-mugîs. Riyâd: Mektebetü Dâri’l-Minhâc, 1426.
• Serahsî, Şemsü’l-eimme. Usûlü’s-Serahsî. thk. Ebû’l-Vefâ el-Efgânî. Haydarâbâd: Lecnetü’l-İhyâi’l-Ma‘ârifi’n-Nü‘mâniyye, 1372.
• Sicistânî, Ebû Dâvûd. Sünenü Ebû Dâvûd. thk. Şuayb el-Arnaût, Muhammed Kâmil Karabellî. Beyrût: Dâru’r-Risâleti’l-‘Alemiyye, 1430/2009.
• Süyûtî, Ebû’l-Fazl Celâlüddîn. el-Bahrü’llezî zehar. Medine: Mektebetü’l-Gurebâ, 1999.
• Süyûtî, Ebû’l-Fazl Celâlüddîn. Tedrîbü’r-râvî. thk. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâryâbî. Riyâd: Mektebetü’l-Kevser, 1415.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed. er-Risâle. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Mısır: Matba‘atu Mustafa el-Bâbî, 1938.
• Şehrezûrî, İbnü’s-Salâh. ʿUlûmü’l-hadîs. thk. Nureddin Itr. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1406/1986.
• Taberânî, Ebû’l-Kâsım. el-Muʿcemü’l-kebîr. thk. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî. Kâhire, Mektebetü İbn Teymiyye, 1415/1994.
• Tebrizî, Ebû’l-Hasan. el-Kâfi fî ʿulûmi’l-hadîs. Ammân: Dâru’l-Eseriyye, 1469/2008.
• Tîbî, Ebû Muhammed Şerefüddin. el-Hulâsa fî usûli’l-hadîs. Kâhire: Mektebetü’l-İslâmiyye, 1430/2009.
• Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed. el-Câmi‘ü’l-kebîr. thk. Beşşâr Avvâd Ma’ruf. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn. en-Nüket ʿalâ Mukaddimeti İbni’s-Salâh. thk. Zeynelâbidin b. Muhammed b. Belâferic. Riyâd: Edvâü’s-Selef, 1419/1998.