İbn Sînâ’da Ölüm ve Ötesi

Year 2025, Volume: 11 Issue: 1, 316 - 335, 30.06.2025

Özcan Sarıdoğan

https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2025.11.1.13

Abstract

Bu makalede, İbn Sînâ’nın ölüm ve ötesine dair görüşlerinin ruh-beden ilişkisi bakımından felsefi bir değerlendirmesi yapılmıştır. Ölüm ötesi hayatla ilgili konuların felsefi bir problem olarak nasıl ele alınabileceğinin en önemli örneklerinden birini ortaya koyan İbn Sînâ, ölüm ötesi hayatın ruhaniliği fikrini felsefi olarak temellendirmeye çalışmıştır. Filozof, insan ruhunun gayrimaddi bir cevher olduğunu ve bedenin ölümüyle birlikte yok olmayacağını düşünmektedir. Ona göre ölüm, ruhun bedenden ayrılıp gitmesidir. Bu ise ruh için bir fesat ve bozulma değil, belki bedenî terkibin çözülüp bozulmasıdır. O hâlde filozofun ölüm ve ötesiyle ilgili görüşlerini anlayabilmek için onun ruh-beden ilişkisi hakkındaki görüşlerine başvurmamız gerektiği anlaşılmaktadır. Ancak İbn Sînâ’nın bu konudaki görüşlerine geçmeden önce onun insan anlayışı üzerinde etkili olan Platon ve Aristoteles’in ruh-beden ilişkisi ile ilgili görüşlerine kısaca yer vermemiz gerekmektedir. Zira Platon ve Aristoteles’in bu husustaki görüşleri İbn Sînâ’yı daha iyi anlamamız adına önem arz etmektedir. Platon’a göre ruh, idealar âleminin bir ferdidir ve sadece düşünmekle kavranabilen, değişmeyen, mükemmel, basit ve yok olmaz/ölümsüz bir cevherdir. Bedenden önce var olan ruh, bedenle ilişki kurarak onu yönetmekte ve bedenin ölümünden sonra da varlığını sürdürmektedir. Felsefeyi ölümü düşünmek olarak tanımlayan Platon, ölümü ise bir yandan bedenin ruhtan ayrılarak kendi kendine kalması diğer yandan ruhun bedenden ayrılarak kendi kendine var olmaya devam etmesi şeklinde açıklamaktadır. Filozofa göre insanın ölümsüzlüğü, ruhun basit ve soyut bir cevher olmasından ileri gelmektedir. Neticede ruh-beden düalizmini kabul eden Platon, insanı salt ruhtan ibaret bir varlık olarak görmektedir. Aristoteles ise ruh-beden ilişkisi ve ruhun ölümsüzlüğü konusunda Platon’dan ayrılmaktadır. O, Platon’un ruh-beden düalizmini açık bir biçimde reddetmektedir. Ruh-beden ilişkisini madde-form ilişkisi (hilomorfik) üzerinden ortaya koyan filozof, bedeni madde, ruhu ise bedenin formu olarak görmektedir. Dolayısıyla ruhun, beden olmaksızın var olması ya da bağımsız bir cevher olması söz konusu değildir. Şu hâlde beden ruhtan ayrıldığında ruh da ortadan kalkmaktadır. Bu yüzden Aristoteles’te herhangi bir ölümsüzlük fikrinden bahsetmek mümkün görünmemektedir. İbn Sînâ’ya göre ruh, faal akıldan taşan manevi bir cevher, beden ise göksel cisimlerin çeşitli hareketlerinin etkisiyle tabii unsurların birleşmesi sonucu meydana gelen maddi bir cevherdir. Ruh ile beden arasındaki ilişki, kaynağını Tanrı’dan alan zorunlu bir ilişkidir. Beden var edildiğinde onun kendi mizacına uygun bir ruhun varlığı da gerekli olmaktadır. Filozof, insanın asli doğası olan ruhun, bedenle birlikte var olsa da mahiyet olarak ondan tamamen ayrı ve basit bir cevher olduğunu ve bedenin yok olmasıyla da yok olmayacağını ifade etmektedir. Ona göre ruh, bedenin ölümünden sonra da varlığını sürdüren ve bedenle olan ilişkisi sırasında elde ettiği yetkinlik düzeyine göre mutluluk ya da bedbahtlık içinde olan ölümsüz bir cevherdir. İbn Sînâ, ruhun ölümsüz olduğunu kabul ederek Aristoteles’ten ayrılmaktadır. Zira o, Aristoteles’in aksine, ruhu bedenin formu olarak değil, onun yetkinliği olarak görmektedir. Bundan dolayı İbn Sînâ, ruh ile ilgili açıklamalarında bedende olmak yerine bedenle birlikte olmaya vurgu yaparken Aristoteles, ruhla beden arasında hilomorfik bir ilişkiden söz etmektedir. Diğer taraftan ruhun ölümsüzlüğü meselesinde Platon’u takip eden İbn Sînâ, ruhun ezelîliği konusunda Platon’dan ayrılmaktadır. Çünkü filozof, ruhun bedenle birlikte var olduğunu öne sürmektedir. Öyleyse İbn Sînâ’nın ruh teorisini ne Aristotelesçi ne de Platoncu olarak adlandırmak doğru bir yaklaşım olmayacaktır. Onun ruh teorisi, her iki filozoftan da önemli etkiler taşısa da açık bir biçimde ikisini de aşan bir konumdadır. Nihayetinde cisimsiz, bölünmez ve ölümsüz bir cevher olan ruh, bedenden ayrıldığında beden ceset hâlini almakta ve canlı varlıklar sınıfından çıkmaktadır. Ruh ise bedenin ölümünden etkilenmeyip varlığını sürdürmekte ve hayatiyetini devam ettirmektedir. İbn Sînâ düşüncesinde ruh için öte dünyada haz alma veya elem duyma şeklinde iki olasılıktan biri mutlaka gerçekleşecektir. Ruhun ölümden sonra alacağı ebedî haz onun mutluluğunu, duyacağı ebedî elem ise onun bedbahtlığını göstermektedir. İbn Sînâ’ya göre ruhun meâdı ile amaçlanan durum tam olarak budur. Ancak filozof, cismani meâdı da reddetmemektedir. Cismani meâd için akıl yoluyla delil getirmenin imkânsız olduğunu, dinin dışında onu ispatlamanın başka bir yolunun olmadığını ifade etmektedir. Sonuç olarak İbn Sînâ’nın, felsefi sisteminin merkezinde yer alan cevher ruhun ölümsüzlüğü düşüncesiyle dinde belirtilen cismani meâd inancı arasında bir uzlaştırma çabası içine girdiği ve böylelikle felsefe-din uzlaşmasına önemli katkılar sunduğu görülmektedir.

Keywords

İslam Felsefesi, İbn Sînâ, Ruh, Beden, Ölüm, Ölümsüzlük, Meâd

Deaty and Beyond in Avicenna

Abstract

Death, which has a profound impact on human psychology, has been widely questioned not only in individual minds but also in philosophy and religion. Avicenna, a Muslim philosopher, exhibited two different approaches to death and beyond, one religious and the other philosophical. This article offers a philosophical evaluation of Avicenna's views on death and the afterlife in terms of the soul-body relationship. He stands as a key figure in showing how the afterlife can be addressed as a philosophical problem and sought to provide a rational foundation for the spiritual nature of life after death. He held that the human soul is an immaterial substance that does not perish with the death of the body. According to him, death is the separation of the soul from the body. This event marks the disintegration of the body, not the soul, which remains intact. Therefore, to understand Avicenna’s conception of death and beyond, one must first grasp his views on the soul-body relation. Before examining Avicenna's theory, it is necessary to briefly discuss the views of Plato and Aristotle, both of whom significantly influenced his understanding of the human being. According to Plato, the soul belongs to the realm of ideas. It is unchanging, perfect, simple, and immortal, and can be apprehended only through thought. The soul exists prior to the body, governs it during life, and continues after the body dies. Plato, who defines philosophy as the contemplation of death, explains death as the body separating from the soul and remaining on its own on the one hand, and the soul separating from the body and continuing on its own on the other. The soul's immortality, in his view, stems from its simplicity and abstract nature. As a dualist, Plato saw the human being essentially as a soul. Aristotle, by contrast, explicitly rejected dualism. He defined the soul-body relationship through a hylomorphic framework, where the body is matter and the soul is its form. As such, the soul cannot exist independently of the body. Once the body ceases, the soul also ceases to be, making the notion of personal immortality incompatible with Aristotle’s philosophy. Avicenna differs from both. He describes the soul as a spiritual substance that emanates from the active intellect, while the body is a material substance formed by the union of natural elements influenced by celestial movements. The relationship between the soul and the body is a necessary relationship that derives its source from God. When the body exists, the existence of a soul in accordance with its temperament is also necessary. Although the soul exists alongside the body, it is a simple, immaterial substance that is ontologically distinct and does not perish when the body dies. As the essence of human nature, the soul survives bodily death and experiences happiness or misery based on the perfection it attained during its bodily existence. Avicenna differs from Aristotle by accepting that the soul is immortal. Unlike Aristotle, he regards the soul not as the body’s form but as its perfection. Thus, while Aristotle speaks of the soul as existing in the body, Avicenna emphasizes that the soul exists with the body. He follows Plato in defending the immortality of the soul, but differs on the eternity of the soul. Avicenna argues that the soul comes into being together with the body and is not eternal in the Platonic sense. His soul theory, therefore, cannot be fully aligned with either Plato or Aristotle; ultimately, it transcends them. When the incorporeal, indivisible, and immortal soul departs the body, the body becomes a corpse and ceases to live. The soul, however, continues unaffected. In the afterlife, the soul will encounter either eternal pleasure or pain. This determines its ultimate happiness or unhappiness, and this is what Avicenna describes as the soul's meād. Yet he does not reject bodily resurrection. He states that it is impossible to prove corporeal meād through reason and that it can be affirmed only by religion. In conclusion, Avicenna sought to reconcile his philosophical view of the soul’s immortality with the religious belief in bodily resurrection and contributed significantly to the reconciliation between philosophy and religion.

Keywords

Islamic Philosophy, Avicenna, Soul, Body, Death, Immortality, Meâd

References

• Abdulgani, Abdulmaksud. “İbn-i Sînâ’da Ölümsüzlük/Hulûd Problemi ve Mead’ı Anlamasına Olan Etkisi”. çev. Selim Özarslan. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (1999), 279-314.
• Akyol, Aygün. “Fârâbî ve İbn Sînâ’ya Göre Meâd Meselesi”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/18 (2010), 125-141.
• Alper, Ö. Mahir. “İbn Sînâ ve İbn Sînâ Okulu”. İslam Felsefesi Tarih ve Problemler. ed. M. Cüneyt Kaya. 251-287. İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
• Aristoteles. Ruh Üzerine. çev. Zeki Özcan. İstanbul: Alfa Yayınları, 2001.
• Aydın, Mehmet S. “İbn Sînâ’nın Mutluluk (Es-Sa’âde) Anlayışı”. İslam Felsefesi Yazıları. İstanbul: Ufuk Kitapları, 2000.
• Çamlı, Sercan. İslam Felsefesinde Nefs ile İlgili Ölümsüzlük Teorileri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Deniz, Gürbüz. Kelâm-Felsefe Tartışmaları: Tehâfütler Örneği. Ankara: Fecr Yayınları, 2009.
• Deniz, Gürbüz. “İbn Sina'da Ruhsal Diriliş ve Bazı itirazlar”. Eskiyeni 29 (2014), 103-120.
• Doğan, Mehtap. “İbn Sînâ Metafiziğinde Nefs-Beden Düalizmi Üzerine Bir Zihin Felsefesi Değerlendirmesi”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 1/49 (2018), 161-184.
• Druart, Thérèse-Anne. “The Human Soul’s Individuation and Its Survival After The Body’s Death: Avicenna on the Causal Relation Between Body and Soul”. Arabic Sciences and Philosophy 10/2 (2000), 259-273.
• Erkan, Ahmet. İbn Sînâ’da Nefs ve Ölümsüzlük. Ankara: Fecr Yayınları, 2024.
• Gutas, Dimitri. İbn Sînâ’nın Mirası. çev. M. Cüneyt Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2004.
• Günaltay, M. Şemseddin. Felsefe-i Ûlâ İsbat-ı Vacip ve Ruh Nazariyeleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 1994.
• Gündoğdu, Rabia K. “Ahmet Hamdi Akseki'nin Tercümesiyle İbn Sînâ'nın ‘Ölüm ve Hakikat’ Metni”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/32 (2014), 201-211.
• İbn Sînâ. En-Necât: Felsefenin Temel Konuları. çev. Kübra Şenel. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2013.
• İbn Sînâ. İşaretler ve Tembihler. çev. Ali Durusoy vd. İstanbul: Litera Yayınları, 2005.
• İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifâ, Metafizik II. çev. Ekrem Demirli- Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayınları, 2005.
• İbn Sînâ. Nefsin Halleri: Nefsin Ölümsüzlüğü ve Dönüş Yeri Hakkında Risâle. çev. Ömer Ali Yıldırım. İstanbul: Litera Yayınları, 2023.
• İbn Sînâ. Risâletü adhaviyye fî emri’l-meâd. nşr. Süleyman Dünya. Kahire: 1949.
• Kaya, Mahmut. Felsefe ve Ölüm Ötesi: İbn Sînâ, Gazzâlî, İbn Rüşd, Fahreddin Râzî. İstanbul: Klasik Yayınları, 2013.
• Koç, Turan. Ölümsüzlük Düşüncesi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2005.
• Kutluer, İlhan. “Ruh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/194. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
• Navruz, Ahmet. İbn Sînâ’da Tenâsühün Reddi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Özalp, Hasan. “Aristoteles ve İbn Sînâ’nın Reenkarnasyonu Reddi”. Dini Araştırmalar 16/42 (2013), 78-100.
• Platon. Phadion. çev. Hamdi Ragıp Atademir - Kemal Yetkin. İstanbul: Sosyal Yayınları, 2001.
• Platon. Timaios. çev. Furkan Akderin. İstanbul: Say Yayınları, 2015.
• Sarıdoğan, Özcan. Filozoflara Göre Faal Akıl: Aristoteles, İskender Afrodîsî, Themistius, Kindî, Fârâbî. Ankara: Fecr Yayınları, 2024.
• Sarıdoğan, Özcan. İbn Sînâ’da Ölümsüzlük Düşüncesi. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Şahin, Eyüp. “İbn Sînâ’da Ruhun Ferdiyetinin Bekası Problemi”. Uluslararası İbn Sînâ Sempozyumu Bildiriler. ed. Mehmet Mazak - Nevzat Özkaya. II/31-41. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2009.
• Taylan, Necip. İslam Düşüncesinde Din Felsefeleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1997.
• Yar, Erkan. Ruh-Beden İlişkisi Açısından İnsanın Bütünlüğü Sorunu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2000.
• Yaqoob, Luay Hatem. “Hocazâde’de Haşrın Mahiyeti”. Eskiyeni 35 (2017), 7-19.