Ezgisel Yaratımın Sosyolojisi: Osmanlı/Türk Müziği ve Halk Müziğinde Bestecilik Pratiklerini Habitus Kavramıyla Anlamak

Year 2026, Issue: 35, 1 - 15

Hakan Aykurt

https://doi.org/10.17484/yedi.1781151

Abstract

Müzik sosyolojisinde, bir müzik türünün bestecisinin, içine doğduğu müzik geleneğinde sosyal ve kültürel sermaye yoluyla edindiği müziksel eğilimler, yatkınlıklar ve davranış kalıplarını ifade eden habitus kavramı, bestecilik eylemine ilişkin sosyokültürel incelemeler yapmak için güçlü bir teorik çerçeve sunmaktadır. Osmanlı/Türk müziği ve halk müziği geleneklerinde, farklı estetik değerlerin yarattığı özgün habituslar, bestecileri ezgisel üretim pratiklerinde ve besteleme stratejilerinde farklı davranış eğilimlerine yöneltmektedir. Bu bağlamda araştırmada, bestecilerin öğrenilmiş toplumsallığı olarak habitusun ezgisel üretim pratiklerine ve besteleme stratejilerine olan etkisinin karşılaştırmalı olarak incelenmesi amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda literatürdeki bilgiler betimsel analiz, yorumlama ve karşılaştırmaya tâbi tutulmuştur. Araştırma sonucunda, Osmanlı/Türk müziğinde bestecilerin, ezgisel yaratıcılık, yenilik ve özgün motif/cümle tasarımına önem veren bir habitusa sahip olduğu ve bu habitusun besteciyi genellikle, ezgisel açıdan yapılmamış olanı yapmaya yönelttiği; halk müziğinde ise bestecilerin, yöresel ezgi kalıpları ve alışıldık karakteristik motif/cümle yapılarını kullanmayı önceleyen bir habitusa sahip olduğu ve bu habitusun besteciyi halk teâmülüne uygun bir yeniden üretim faaliyeti gerçekleştirmeye sevk ettiği tespit edilmiştir. Bu bağlamda, söz konusu müzik geleneklerinin nesnel yapıları arasında bestecinin ezgisel üretim eylemi açısından dikkate değer farklar olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Keywords

Bestecilik , habitus , Osmanlı/Türk müziği , halk müziği

The Sociology of Melodic Creation: Understanding Compositional Practices in Ottoman/Turkish Music and Turkish Folk Music through the Concept of Habitus

Abstract

In music sociology, the concept of habitus, which refers to the musical tendencies, inclinations, and behavioral patterns that a composer acquires through social and cultural capital within the musical tradition they are born into, provides a powerful theoretical framework for sociocultural studies of the act of composing. In the Ottoman/Turkish music and Turkish folk music traditions, different habitus created by aesthetic values direct composers toward different behavioral tendencies in their melodic production practices and compositional strategies. In this context, the study aims to comparatively examine the effect of composers' habitus, as their learned sociality, on their melodic production practices and compositional strategies. For this purpose, the information in the literature has been subjected to descriptive analysis, interpretation and comparison. The results of the study revealed that composers in Ottoman music have a habitus that emphasizes melodic creativity, innovation, and original melodic pattern design, and that this habitus generally directs the composer to do what has not been done melodically before. In folk music, however, composers were found to have a habitus that emphasized regional melodic patterns and familiar characteristic phrases, and this habitus tended to lead composers to engage in a re-production activity that was in line with the customs of the people. Thus, it has been concluded that there are significant differences between the objective structures of these musical traditions in terms of the composer's melodic production.

Keywords

Composition , habitus , Ottoman/Turkish music , Turkish folk music

References

• Altınay, F. R. (2010). Dinar halk müziğinin anayasası: Kerem havaları. U. Türkmen (Ed.), I. uluslararası Marsyas kültür, sanat ve müzik festivali sempozyum/panel bildirileri (s. 73-91). Dinar Belediyesi Yayınları.
• Ayas, O. G. (2023). Müzik sosyolojisi (2. baskı). İthaki Yayınları.
• Aykurt, H. ve Börekci, A. (2020). Tahtacı Türkmenlerinde semah: Müzikal yapıya dair bir inceleme. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 96, 491-512.
• Aykurt, H. (2024). Makam isimlerinde kebîr-sagîr sıfatlarının işlevleri ve nazarî yaklaşımların izdüşümü. Online Journal of Music Sciences, 9(1), 147-170.
• Avcı, M. (2021). Bestenin anlam dünyası: Yaratma, hatırlama, bulma ve keşfetme ekseninde müzik üretimi. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 18(48), 54-78.
• Başgöz, İ. (2008). Türkü. Pan Yayıncılık.
• Behar, C. (2015). Osmanlı/Türk musıkisinin kısa tarihi. Yapı Kredi Yayınları.
• Behar, C. (2017). Kan dolaşımı, ameliyat ve musiki makamları: Kantemiroğlu (1673-1723) ve edvâr’ının sıra dışı müzikal serüveni. Yapı Kredi Yayınları.
• Bourdieu, P. (1997). Toplumbilim sorunları (I. Ergüden, Çev.). Kesit Yayıncılık.
• Bourdieu, P. (2014). Vive la crise!: Sosyal bilimde heterodoksi için (Ü. Tatlıcan, Çev.). G. Çeğin, E. Göker, A. Arlı, Ü. Tatlıcan (Ed.), Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi (3. baskı, s. 33-49). İletişim Yayınları.
• Bourdieu, P. (2015). Devlet üzerine (A. Sümer, Çev.). İletişim Yayınları.
• Bourdieu, P. (2016). Sosyoloji meseleleri (F. Öztürk, B. Uçar, M. Gültekin, A. Sümer, Çev.). Heretik Yayınları.
• Bourdieu, P. (2022a). Pratik nedenler (H. U. Tanrıöver, Çev.). Hil Yayın.
• Bourdieu, P. (2022b). Bilimin toplumsal kullanımları – Bilimsel alanın klinik bir sosyolojisi için. (L. Ünsaldı, Çev.). Heretik Yayınları.
• Bourdieu, P. ve Wacquant, L. (2014). Düşünümsel bir antropoloji için cevaplar (7. baskı). (N. Ökten, Çev.). İletişim Yayınları.
• Börekci, A. (2020). Türk halk müziğinde uzun havaların müzikal analizi ve öğretimine yönelik analitik bir yaklaşım (Tez No. 660647) [Yayımlanmamış doktora tezi]. Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi.
• Calhoun, C. (2014).Bourdie sosyolojisinin ana hatları (G. Çeğin, Çev.). G. Çeğin, E. Göker, A. Arlı, Ü. Tatlıcan (Ed.), Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi (3. baskı, s. 77-129). İletişim Yayınları.
• Çetindağ Süme, G. (2014). Elazığ-Urfa-Kerkük ve Azerbaycan kültür köprüsünde ortak bir unsur: Türküler. AKRA Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi, 2(3), 79-100.
• Çınar, S. (2021). Mekân ve habitus ekseninde âşık müziği. F. Şayhan (Ed.), Âşık Sanatı Sempozyumu Bildiriler Kitabı (s. 171-188.). Kapadokya Üniversitesi Yayınları
• Demir Yılmaz, E. N. ve Çakmakoğlu Kuru, A. (2021). Resim-İş (görsel sanatlar) eğitiminde habitus üzerine bir değerlendirme. Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 50(2), 677-697
• Dumais, S. A. (2002). Cultural capital, gender, and school success: The role of habitus. Sociology of education, 75(1), 44-68.
• Duygulu, M. (2014). Türk halk müziği sözlüğü. Pan Yayıncılık.
• Düzenli, E. (2024). Sümmani ağzı ile söylenen türkülerde üslup belirleyici unsurlar. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 17(47), 1354-1373.
• Eke, M (2010). Geçmişte yapılan âşık atışmalarının günümüzdeki görünümü. Acta Turcica Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi, 2(1), 75-84.
• Elçi, A. C. (2011). Sözsel ve müzikal varyantlaşma: Manilerin türkü içindeki dönüşümleri. Milli Folklor, 91, 130-139.
• Emirosmanoğlu, Z. (2015). Çeviribilim sosyolojisine doğru: Bourdieu sosyolojisiyle Türkiye’de çeviribilim alanını düşünmek (Tez No. 422311) [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Erdem, F. (1998). Teke yöresi halk müziğinden seçilmiş örnekler üzerinde analitik çalışmalar [Yayımlanmamış Sanatta Yeterlilik Tezi] İstanbul Teknik Üniversitesi.
• Ersoy, İ. (2018). Türk sanat müzikleri ve Türk halk müzikleri dikotomisinde önemli bir dinamik: Toplumsal katmanlar. Journal of History Culture and Art Research, 7(2), 639-652.
• Ersoydan, M. Y. ve Göl, M. (2017). Teke yöresi müzik kültürü içinde yer alan özgün icra türleri. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, (39), 182-197.
• Esen Biçer, B. (2022). Türk müziği üretim süreçlerinde metinlerarası-müziklerarası ilişkiler. Akademik Sanat (17), 129-137.
• Fonton, C. (1987). 18. yüzyılda Türk müziği (C. Behar, Çev.). Pan.
• Göker, E. (2014). Ekonomik indirgemeci mi dediniz?. G. Çeğin, E. Göker, A. Arlı, Ü. Tatlıcan (Ed.), Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi (3. baskı, s. 277-302). İletişim Yayınları.
• Güçlü, A., Uzun, E., Uzun, S., Yolsal, Ü. H. (2003). Felsefe sözlüğü. Bilim ve Sanat Yayınları.
• Güray, C. ve Karadeniz, İ. (2019). Horasan’dan Keskin’e bir çığlık: Muharrem Ertaş ‘kırat bozlağı’nın çok katmanlı analizi üzerinden Orta Asya’dan Anadolu’ya âşıklık geleneğinin izini sürmek. Milli Folklor, 16(122), 76-93.
• Gürkan, B. (2023). Said bozlağı (kağnıcı bozlağı) ve Orta Anadolu Abdal müzik geleneğinde müzikal yeterlilik göstereni rolü. Social Sciences Research Journal, 12 (5), 653-665.
• Jourdain, A. ve Naulin, S. (2020). Pierre Bourdieu’nün kuramı ve sosyolojik kullanımları (2. baskı). (Ö. Elitez, Çev.). İletişim Yayınları.
• Kaplan, M. ve Yardımcıoğlu, M. (2020). Alan, habitus ve sermaye kavramlarıyla Pierre Bourdieu. Habitus Toplumbilim Dergisi, (1), 23-37
• Karakaya, F. (2017a). Geleneksel Türk sanat musikisi (Klasik Türk müziği). Ö. Türkmenoğlu (Ed.), Anadolu’nun Sırlı Sesi-Müziğiyle Ankara (s. 102-124). Ankara Kalkınma Ajansı Yayınları.
• Karakaya, F. (2017b). Osmanlı musikisinde geleneğin kendini yenileme gücü. Sosyoloji Dergisi, 37(2), 379-391.
• Kıyak, H. (2017). Yüz yıllık metinlerle Tanburi Cemil Bey. Kubbealtı Yayınları
• Kopar, S. V. (2022). TRT repertuvarında bulunan Türk sanat müziği eserlerinin makam ve usûl yönünden incelenmesi. Turkish Studies, 17(5), 1073-1100.
• Marshall, G. (1999). Sosyoloji sözlüğü. (O. Akınhay ve D. Kömürcü, Çev.). Bilim ve Sanat Yayınları.
• Nakip, M. (2009). Kerkük Türk halk müziği (1. baskı). Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Nettl, B. (2005). The study of ethnomusicology: Thirty-one issues and concepts. University of Illinois Press.
• Özarslan, M. (2001a). Erzurum âşıklık geleneği. Akçağ Yayınları.
• Özarslan, M. (2001b). Aşıklık geleneği içinde aşık müziği ve kimi problemler. Erdem Dergisi (Türk Halk Kültürü Özel Sayısı-II), 3(38), 399-409.
• Özbek, M. (2014). Türk halk müziği terimleri sözlüğü. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Özdemir, E. (2022). Türk halk müziğinde doğaçlama bir icra göstergesi olarak “açış”. Etnomüzikoloji Dergisi, 5(2), 225-243.
• Özpolat, G. (2024). Pierre Bourdieu’nün toplumsal eylem yapı kuramı: Habitus ya da toplumsal pratiklerin görünmez rasyonalite işlemcisi. DEÜ Edebiyat Fakültesi Dergisi, 11(1), 287-315.
• Özsöz, C. (2013). Pratik, kültür, sermaye, habitus ve alan teorileriyle Pierre Bourdieu sosyolojisi. S. Suğur & A. G. Baran (Ed.), Sosyolojide Yakın Dönem Gelişmeler (s. 2-19). Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Öztürk, O. M. (2006). Benzerlik ve farklılıklar: Bütünleşik bir “geleneksel Anadolu müziği” yaklaşımına doğru. I. T. Gençer & F. Gençer (Ed.), 20. yıl Pan’a armağan (s. 151-188), Pan Yayıncılık.
• Öztürk, O. M. (2011). Osmanlı musiki kültüründe teorinin temsili niteliği. Porte Akademik, 1(2), 283-292 Öztürk, O. M. (2015). Halk musikisi repertuar incelemelerinin makam nazariyesi alanına yapabileceği katkılar. EÜ Devlet Türk Musikisi Konservatuvarı Dergisi, 7, 1-27.
• Öztürk, O. M. (2017). Osmanlı mûsikîsinde “havas beğenisine mahsusiyet”in tezahürü olarak klasik üslûp. Sosyoloji Dergisi, 37(2), 343-378.
• Öztürk, O. M. (2019). Makam nazariyatı, nazîre ve cantus firmus: Müzikte model Alarak bestelemeyle ilgili üç yöntem arasındaki muhtelif bağlantılar üzerine. H. Aynur, M. Çakır, H. Koncu, A. E. Özyıldırım & E. Pekin (Ed.), Divan'dan nağmeler: Farklı boyutlarıyla edebiyat musiki ilişkileri (s. 50-85). Klasik Yayınları.
• Öztürk, O. M. (2021). Makam nazariyat tarihinde başlıca modeller. M. S. Tokaç & C. Güray (Ed.), Anadolu ve Komşu Coğrafyalarda Makam Atlası (s. 3-70). Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Öztürk, O. M. (2022). Türk müziğinin temeli olarak halk müziği teorisi ve uygulaması 1. Müzik Eğitimi Yayınları.
• Palabıyık, A. (2011). Pierre Bourdieu sosyolojisinde “habitus”, “sermaye” ve “alan” üzerine. Liberal Düşünce, 62, 121-141.
• Pekin, E. (2013). İki Itrî için üç yazı. E. Ayvaz ve İ. Baliç (Ed.), Itrî ve dönemine disiplinlerarası bakışlar (s. 49-86). İstanbul Kültür ve Sanat Vakfı Yayınları.
• Sağlam, M. T. (2024). Bourdieu’nün habitus kavramını sosyal değişmeyi açıklamada kullanmanın imkânı. Kocatepe İslami İlimler Dergisi, 7(1), 60-77.
• Serdar, U. Ö. (2019). Hisarlı Ahmet’ten derlenen türkülerin makamsal yapılarının ezgi çekirdekleri yaklaşımı bağlamında incelenmesi. Sosyal Bilimler Dergisi, 33, 413-424
• Sezikli, U. (2000). Kırşehirli Nizâmeddin ibn Yusuf'un Risale-i Mûsikî adlı eseri (Tez No. 102237). [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Sümbüllü, H. T. (2015a). Aşıkların telinden Sümmani türküleri. Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Sümbüllü, H. T. (2015b). Aşıklık geleneğinde kullanılan “makam” kavramı üzerine müzikal bir değerlendirme. Rast Musicology Journal, 3(2), 828-836.
• Swartz, D. (2011). Kültür ve iktidar: Pierre Bourdieu’nün sosyolojisi. İletişim Yayınları.
• Tan, M. (2021). Kültürel sermayenin kişilerarası ilişkilere etkisi: Bourdieucu bir yaklaşım. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 10(3), 2016-2037.
• Tatlıcan, Ü. &ve Çeğin, G. (2014). Bourdieu ve Giddens: Habitus veya yapının ikiliği. G. Çeğin, E. Göker, A. Arlı, Ü. Tatlıcan (Ed.), Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi (3. baskı, s. 303-366). İletişim Yayınları.
• Tura, Y. (1997) Türk halk müziğinde karşılaşılan ezgi çizgilerinin incelenmesi ve sınıflandırılması. V. milletlerarası Türk halk kültürü kongresi halk müziği, oyun, tiyatro, eğlence eeksiyon bildirileri (s. 415-430). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Tura, Y. (2001). Kantemiroğlu: Kitābu ‘İlmi´l-Mūsīḳī’ alā vechi´l Ḥurūfāt-Mûsikîyi harflerle tesbît ve icrâ ilminin kitabı. Yapı Kredi Yayınları.
• Tura, Y. (2017). Türk mûsikîsinin meseleleri. İz Yayıncılık.
• Tüfekçi, N. (1992). Âşıklarda müzik. S. Turhan (Ed.), Türk halk musikîsinde çeşitli görüşler (s. 227-243). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Uca, O. (2014). Düşünümsel sosyolojide yapı eylem etkileşimine yönelik bir örnek olay araştırması. Sosyoloji Dergisi, 30, 105-128.
• Uslu, R. (2012). Müzik terimlerindeki karmaşanın akademik çalışmalara yansıması: Orijinal, nazire, çeşitleme, varyant, aranjman, cover, icra. İdil Sanat ve Dil Dergisi, 1(2), 144-165.
• Wacquant, L. (2014). Pierre Bourdieu: Hayatı, eserleri ve entelektüel gelişimi. G. Çeğin, E. Göker, A. Arlı, Ü. Tatlıcan (Ed.), Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi (3. baskı, s. 53-76). İletişim Yayınları.
• Zolberg, V. L. (2013). Bir sanat sosyolojisi oluşturmak (B. Okucu Özbay, Çev.). Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.