EMEVİLER’DEN ABBASİLER’E KAMU YÖNETİMİ DÜŞÜNCESİNDE DEĞİŞİM: AHDÜ MERVAN, NASİHATÜ’L MÜLÛK VE AHKÂMUS SULTANİYE’DE YÖNETİM ESASLARININ KARŞILAŞTIRILMASI

Yıl 2025, Cilt: 2 Sayı: 1, 42 - 60, 04.06.2025

Seda Eke , Hamza Ateş

Öz

Emevîler ve Abbâsîler dönemlerinde yönetim düşüncesinde önemli değişiklikler yaşanmıştır. Bu değişiklikleri anlamak için Emevîler'in son dönemlerinden Abbâsîler'in kuruluşuna kadar olan dönemi ve bu dönemde yazılan eserleri incelemek önemlidir. Ahdü Mervan, Nasîhatü'l Mülûk ve Ahkâmus Sultâniye gibi eserler bu dönüşümün izlenebileceği önemli kaynaklardır. Emevîler, 661-750 yılları arasında hüküm süren bir İslâm devletidir. Bu dönemde yönetim anlayışı büyük ölçüde Arap milliyetçiliği üzerine kurulmuştu ve merkezî bir yapı hakimdi. Ahdü Mervan, Emevîler'in son halifesi II. Mervan döneminde yazılan bir eserdir ve bu eserde yönetim esasları, halifenin yetkileri ve devlet işlerinin nasıl yürütülmesi gerektiği konularında bilgi verilmektedir. Abbâsîler ise 750 yılında Emevîler'i devirerek iktidara gelmiş ve 1258 yılına kadar hüküm sürmüştür. Bu dönemde yönetim anlayışında belirgin değişiklikler olmuştur. Nasîhatü'l Mülûk ve Ahkâmus Sultâniye, Abbâsîler döneminde yazılan iki önemli eserdir ve bu dönemdeki yönetim esaslarını anlamak için kritik öneme sahiptir.

Ahdü Mervan'da yönetim esasları olarak merkeziyetçilik, yönetim gücünün askeri kuvvete dayanması, arapların diğer müslümanlara karşı üstünlüğü ve halifenin işlerini istişare ile yapması öne çıkmaktadır. Nasîhatü'l Mülûk'ta ise yönetimin temelinde adalet anlayışının yer alması, ilim adamlarına ve bilginlere büyük önem verilmesi, müslümanların yanı sıra gayrimüslimlerin de haklarına saygı gösterilerek daha kapsayıcı bir yönetim anlayışı benimsenmesi, halifenin danışma mekanizmalarına önem vermesi gerektiği vurgulanmaktadır. Ahkâmus Sultâniye'de yönetim esasları ise tüm yönetim işlerinde İslam hukukuna uygun hareket edilmesi , bürokrasi ve idari yapının önemi, ekonomi ve maliyenin nasıl düzenlenmesi gerektiği ve sosyal adalet konularına önem verildiği görülmektedir.

Emevîler'den Abbâsîler'e geçiş sürecinde yönetim anlayışında önemli değişiklikler olmuştur. Emevîler'in merkeziyetçi ve Arap üstünlüğüne dayalı yönetim anlayışı, Abbâsîler döneminde daha kapsayıcı, adalet ve hukuk temelli bir yapıya dönüşmüştür. Bu dönüşüm, dönemin eserlerinde de açıkça görülmektedir. Emevîler'in merkeziyetçi yapısı, Abbâsîler döneminde daha kapsayıcı bir yönetim anlayışına evrilmiştir. Emevîler'de askeri gücün ön planda olduğu yönetim anlayışı, Abbâsîler döneminde adalet ve hukuk temelinde şekillenmiştir. Her iki dönemde de danışma ve şura mekanizmaları önemli görülmekle birlikte, Abbâsîler döneminde bu mekanizmalar daha sistematik hale getirilmiştir. Bu dönüşümler, İslam dünyasının siyasi, sosyal ve kültürel yapısında derin izler bırakmış ve sonraki dönemlere de yön vermiştir.

Anahtar Kelimeler

Siyasetname, , yönetim düşüncesi , İslami kamu yönetimi , Emeviler , Abbasiler

Etik Beyan

Etik Kurul izni gerekli değildir

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

Kaynakça

• Adalıoğlu, H. (2004). Siyasetnamelerin klasik kaynakları. Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5(2), 1–22.
• Ateş, H., & Dağ, B. (2016). Siyasetnamelerde kamu yönetimi ve kamu yöneticileri ile ilgili sorun tespitleri ve tavsiyeler: Karşılaştırmalı bir inceleme. Akademik Bilim Sosyal Bilimler Dergisi, 1–15.
• Aycan, İ. (1999). Emeviler dönemi iç siyasi gelişmeleri (41-132/661-750). Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 147, 147–174.
• Balcı, İ. (1999). Hz. Ebû Bekir döneminde iç siyaset ve idare. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11(11), 175–216. https://doi.org/10.17120/omuifd.80148
• Bedirhan, Y. (2017). İslam tarihi: Başlangıçtan Selçuklulara kadar. Eğitim Yayınevi.
• Black, A. (2001). History of Islamic political thought: From the Prophet to the present. Edinburgh University Press.
• Brockelmann, C. (1992). İslam ulusları ve devletleri tarihi. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Bulut, A. (2007). Abdülhamid el-Kâtib'in risalelerinde iktibas sanatı "Taat Risalesi" örneği. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 7(1), 247–268.
• Cahen, C. (2021). Türklerin Anadolu'ya ilk girişi (XI. yüzyılın ilk yarısı) (Y. Yücel & B. Yediyıldız, Çev.). Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Canatan, K. (2014). İslam siyaset düşüncesi ve siyasetname geleneği. Doğu Kitabevi.
• Crone, P. (2005). The early Islamic state: The Umayyad period. Edinburgh University Press.
• Dinçer, Ö. (2017). Bilgi ve hikmet sahiplerinden yönetim dersleri. Alfa Basım Yayın Dağıtım.
• Dinçer, Ö. (2018). Siyasetnameleri yeniden okumak (2. baskı, gözden geçirilmiş). Klasik Yayınları.
• Drechsler, W. (2014). What is and why do we study Islamic public administration in the former Second World? Administrative Culture, 15(2), 123–142.
• Ebu Yusuf. (2022). Kitabü’l Harac (A. Özek, Çev.). Albaraka Yayınları.
• El-Belazuri, A. B. (2013). Fütûhu’l Büldân: Ülkelerin Fetihleri. Siyer Yayınları.
• Eke, S. (2023). Siyasetnamelerde ilke, değer ve yönetsel yapılanma [Yüksek lisans tezi, ... Üniversitesi]. Yayımlanmamış.
• El-Katib, A. (2017). Doğu’nun hükümdarı. Lacivert Yayınevi.
• Haldun, İ. (2013). Mukaddime (Cilt 1). Dergâh Yayınları.
• Hasan, H. İ. (2011). Siyasi, dini, kültürel, sosyal İslam tarihi ansiklopedisi (Cilt 2). Kayıhan Yayınları.
• Hizmetli, S. (2006). İslam tarihi – İlk dönem. Ankara Okulu Yayınları.
• Hitti, P. K. (1995). Siyasi ve kültürel İslam tarihi (Cilt 2). Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Hodgson, M. G. (1977). The venture of Islam. University of Chicago Press.
• Kennedy, H. (1981). The early Abbasid caliphate: A political history. Routledge.
• Kennedy, H. (2004). The Prophet and the age of the caliphates: The Islamic Near East from the Sixth to the Eleventh Century. Pearson.
• Kallek, C. (1998). Hisbe. TDV İslam Ansiklopedisi, 18, 133–143. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kallek, C. (2003). Mâverdi. TDV İslam Ansiklopedisi, 28, 180–186. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Köymen, A. (1976). Tuğrul Bey ve zamanı. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Levend, A. (1962). Siyaset-nameler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 10, 167–194.
• Mâverdi, E. H. (2016). Siyaset sanatı (M. Sarıbıyık, Çev.) (2. baskı). Özgü Yayınları.
• Mâverdi, E. H. (2018). El-Ahkamus Sultaniye (A. Şafak, Çev.). Bedir Yayınevi.
• Nizamülmülk. (2009). Siyasetname (M. T. Ayar, Çev.). Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Özdemir, M. N. (2020). Emevîler döneminde “Mevâlî”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7(1), 189–210.
• Rosenthal, E. (1996). Ortaçağ'da İslam ve siyaset düşüncesi (A. Çaksu, Çev.). İz Yayıncılık. (Orijinal eser 1962'de yayımlandı)
• Türk Dil Kurumu. (2011). Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünal, M., & Uysal, M. (2018). Doğu Batı kültürlerinde siyasetnâme geleneği: Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig ve Machiavelli’nin Il Principe örneği. Tarih Okulu Dergisi, 11(25), 249–280.
• Watt, M. (1981). İslam düşüncesinin teşekkül devri (E. R. Fıglalı, Çev.). Ümran Yayınları.
• Yeniçeri, C. (2004). Mezâlim. TDV İslam Ansiklopedisi, 29, 515–518. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yıldız, H. (1988). Abbâsiler. TDV İslam Ansiklopedisi, 1, 31–48. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yiğit, İ. (1995). Emeviler. İslam Tarihi Ansiklopedisi (11. baskı), 87–104. Kayıhan Yayınları.
• Yiğit, İ. (2004). Mevâlî. TDV İslam Ansiklopedisi, 29, 424–426. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.