İslâm Eğitim Geleneğinde Ücretsiz Öğrenimin Kökleri Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2023, Cilt: 13 Sayı: 1, 119 - 128, 05.06.2023

Murat Çelik , Mehmet Tuğrul

https://doi.org/10.2399/yod.23.1198807

Öz

Bu çalışmanın ana konusunu Müslümanların tasarladığı eğitiminin ekonomik kökleri oluşturmaktadır. Bilginin nesilden nesile aktarılması önemli toplumsal görevlerden ve temel sorumluluklardan biri olarak kabul edilmiş, Müslümanlar bulundukları hemen hemen bütün coğrafyalarda eğitimi bir hayır kurumu olarak planlamışlardır. Eğitimin zorunlu bir görev şeklinde kabulü kuşkusuz teşkilatlanma ile finansmanın da bu çerçevede teşekkül etmesine yol açmıştır. Bu bakımdan eğitimin ücretsiz oluşu hem dini gerekçeler hem de uygulamalarla eğitimin temelinde yer almıştır. Böylece ilk Müslümanlardan Selçuklu ve Osmanlılara kadar ulaşan uygulamalarla ücretsiz oluşuyla eğitim hayır vasfını sürdürmüştür. Bu çalışmada Müslüman geleneğinin temelini oluşturan ücretsiz öğretimin köklerinde yatan Kur’an-ı Kerim’in emirleri ile Hz. Muhammed’in uygulamalarının olduğu gösterilmektedir. Bahsi edilen temelin Müslümanların ilk devletlerinde nasıl şekillendirildiği ele alınmış, çalışmanın gerekçelendirilmesi için de ilk dönem siyer ve hadis külliyatlarından yararlanılmıştır. Diğer yandan konuya ilişkin ikincil kaynaklardan da faydalanılmış, yapılan araştırmada Müslümanların tesis ettiği öğrenim geleneklerinin ücretsiz oluşları, bunun da Kur’an-ı Kerim ile Hz. Muhammed’in uygulamalarından kaynaklandığı sonucuna varılmıştır. Bu durum kendini sonraki devletlerde yaygın bir biçimde göstermiş, Selçuklular ile Osmanlılardaki ücretsiz öğrenim bugüne değin sürdürülmüştür.

Anahtar Kelimeler

islam tarihi, kur’an-ı kerim, osmanlılar, sünnet, ücretsiz öğrenim, vakıf

An Evaluation on the Roots of Free Education in the Tradition of Islamic Education

Öz

This paper is about the financial roots of education, and its main subject is the education designed by the Muslims. The Muslims have created education as a charitable institution that wherever they are located, all geographies are included in this. Because they have accepted education as one of their social duties and basic responsibilities so that knowledge can be transferred from generation to generation. Undoubtedly, this approach resulted in education being free. In this respect, it has been at the basis of free education, which is based on both religious reasons and practices. Thus, free education of good quality has been maintained since the first practices [from the first Muslim educational institutions], which is related to the first period, which continues until the Seljuks and Ottomans. In this study, it will be shown that the Muslims’ tradition of free education is based on the orders of the Holy Qur’an and the Prophet’s life. It is also shown how this foundation was shaped in the first Muslim states. In the justification of the study, the information contained in the books of siyer and hadith corpus was used. It was also benefited from the information in the sources included in the secondary value. The following result was obtained from the research that the free education among the Muslims is associated with the Holy Qur’an and the Prophet. It stems from the practices of the Prophet. This situation showed itself in the Seljuks and Ottomans, so it found an application area in the Muslim states that emerged in the next period.

Anahtar Kelimeler

free education, history of islam, ottomans, quran, sunnah, waqf

Kaynakça

• Kaynakça Adıgüzel, A. (2001). “İslâmiyet’in İlk Dönemlerinde Eğitim Öğretim”. Diyanet İlmi Dergi, 37/2, 43-57.
• Ayhan, H. (1973). “İslâm Tarihindeki İlk Eğitim ve Öğretim Müesseseleri”. İslâm Medeniyeti, 30, 7-10.
• A’zami, M. M. (1968). Studies in Early Hadith Literature: With a Critical Edition of Some Early Texts. Beirut: Al-Maktab al-Islami.
• Bayraktar, M. F. (1994). İslâm Eğitiminde Öğretmen-Öğrenci Münâsebetleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 4. Basım.
• Belâzüri (2020). Ensâbü’l-Eşrâf: İslam Tarihinde Öncü Şahsiyetler: 1. çev. Mehmet Akbaş, Musa K. Yılmaz. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Beyhaki, İmam (2020). el-Âdâb: Hadislerle İslâm Ahlâkı. çev. Faik Akçaoğlu - Muhammed Enes Topgül. İstanbul: Beka Yayıncılık.
• Bukhari, Mohammad ben Ismaïl (2003). Al’ Bukhari’s Sahih: The correct traditions of Al’ Bukhari: I. Beirut: Dar al-Kotob al-Ilmiyah.
• Bukhari, Mohammad ben Ismaïl (2003). Al’ Bukhari’s Sahih: The correct traditions of Al’ Bukhari: II. trans. Mohammad Mahdi al’Sharif. Beirut: Dar al-Kotob Al Ilmiyah.
• Cebeci, S. (2017). “İslam’ın İlk Devrinde Kültürel Dönüşüm Aracı Olarak Eğitim”. Turkish Studies 12/20, 101-106.
• Çelebi, A. (1976). İslâmda Eğitim Öğretim Târihi. çev. Ali Yardım. İstanbul: Damla Yayınevi.
• Çelik, A. (2019). “Medine İslâm Toplumunun Oluşumunda Hicret Öncesi Eğitim: Örnek Bir Din Gönüllüsü Mus’ab b. Umeyr”. IX. Uluslararası Din Görevlileri Sempozyumu: Şehir ve Medeniyetin İnşasında Din Görevlilerinin Rolü (3-4 Kasım 2018 Sancaktepe-İstanbul). ed. Mustafa Sürün. 53-68. İstanbul: Yunus Emre Camii Vakfı.
• Dağ, M. & Öymen, R. H. (1974). İslâm Eğitim Tarihi. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı.
• Doğan, B. (1989). “İslâm Tarihinde Mekke Dönemi Eğitim ve Öğretimi”. Diyanet İlmi Dergi 25/2, 119-128.
• Dündar, M. (2014). “Erken Dönem İslami Eğitim”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 7/32, 289-299.
• Efendioğlu, M. (2018). “Hz. Peygamber ve Ashâb-ı Suffe”. Günümüze Yansımalarıyla Hz. Peygamber’in Muasırlarıyla Münasebetleri – I: Yardımlaşma ve Dayanışma Açısından Hz. Peygamber ve Ashâbı, Tartışmalı İlmi Toplantı, 21-22 Nisan 2018. ed. Bedrettin Çetiner. 199-212. İstanbul: İslami İlimler Vakfı.
• Gazalî, M. (1987). Fıkhu’s-sîre: Resulullah’ın Hayatı. çev. Resul Tosun. İstanbul: Risale.
• Gözütok, Ş. (1998). “Câhiliye Dönemi Aydınlarının İslâm’a Karşı Tutumları”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 2, 167-188.
• Gözütok, Ş. (1998). “Resulullah (s.a.s.) Döneminde İlköğretim Kurumları ve İşlevleri”. Dinî Araştırmalar ½, 165-198.
• Gözütok, Ş. (2002). İlk Dönem İslâm Eğitim Tarihi (Hz. Peygamber Döneminde Eğitim Öğretim). Ankara: Fecr Yayınları.
• Gözütok, Ş. (2006). “İslâm Eğitim Tarihinde Müesseseleşme”. Dinî Araştırmalar 9/26, 17-44.
• Gözütok, Ş. (2010). “İslâm Medeniyetinin Öncü Eğitim Kurumları: Nişabur Medreseleri”. Türk Dünyası Araştırmaları 185, 33-64.
• Gözütok, Ş. (2013). “Medreselerin Ortaya Çıkışı ve İlk Medreseler”. Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler: Uluslararası Sempozyum, 5-7 Ekim 2012, Muş Alparslan Üniversitesi. ed. Fikret Gedikli, 199-216. Muş: Muş Alparslan Üniversitesi.
• Gözütok, Ş. (2017). “Hz. Ömer Döneminde Eğitim ve Öğretim”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 10/50, 941-950.
• Hamidullah, M. (1992). İslâm Müesseselerine Giriş. çev. İhsan Süreyya Sırma. İstanbul: Beyan Yayınları.
• Hamidullah, M. (2008). İslâm Peygamberi: Hayatı ve eserleri: 2. çev. Mehmet Yazgan. İstanbul: Beyan Yayınları.
• İbn Hibban (2017). es-Sîretü’n-Nebeviyye ve Ahbâru’l-Hulefâ: Hz. Peygamber ve Halifeler. çev. Harun Bekiroğlu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Hızlı, M. (1999). Mahkeme Sicillerine Göre Osmanlı Klasik Döneminde İlköğretim ve Bursa Sıbyan Mektepleri. Bursa: Uludağ Üniversitesi Basımevi.
• Ibn Kathir (2006). The Life of the Prophet Muhammad: al-Sira al-Babawiyya: II. trans. Trevor Le Gassick. Reading: Garnet Publishing.
• Ibn Majah (2008). Muhammad ibn Yazid al-Qazwini Abu Abdullah. Sunan Ibn Majah: The Sixth Correct Tradition of the Prophetic Sunna: I. trans. Muhammad Mahdi al-Sharif. Beirut: Dar al-Kotob al-Ilmiyah.
• Ibn Majah (2008). Muhammad ibn Yazid al-Qazwini Abu Abdullah. Sunan Ibn Majah: The Sixth Correct Tradition of the Prophetic Sunna: II. trans. Muhammad Mahdi al-Sharif. Beirut: Dar al-Kotob al-Ilmiyah.
• İbn Saʿd. Kitâbüʾt-Tabakâtiʾl-Kebir: II. çev. Mahmut Polat. İstanbul: Siyer Yayınları, 2015.
• İbn Saʿd (2015). Kitâbüʾt-Tabakâtiʾl-Kebir: V. çev. Mehmet Vehbi Şahinalp - Hikmet Akdemir. İstanbul: Siyer Yayınları.
• İbn Zebâle (2018). Ahbâru’l-Medîne: Medine Tarihi. çev. Mehmet Fatih Yılmaz. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Imam Abu Dawud Sulaiman ibn al-Ash’ath as-Sijistani (2008). Sunan Abu Dawud: The Third Correct Tradition of the Prophetic Sunna: II. trans. Muhammad Mahdi al-Sharif. Beirut: Dar al-Kotob al-Ilmiyah.
• Imam Abu Dawud Sulaiman ibn al-Ash’ath as-Sijistani (2008). Sunan Abu Dawud: The Third Correct Tradition of the Prophetic Sunna: IV. trans. Muhammad Mahdi al-Sharif. Beirut: Dar al-Kotob al-Ilmiyah.
• Imamuddin, S. M. (1987). “Mosque as a Centre of Education in the Early Middle Ages”. Islamic Studies, 23/3, 159-170.
• Kayrawani, Abu’l-Hasan Ali ibnu Muhammed ibni Halef al-Ma’ruf al-Kabisi al-Fakih (1966). İslâmda Öğretmen ve Öğrenci Meselelerine Dair Geniş Bir Risale. çev. Süleyman Ateşi, H. Raşit Öymen. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi.
• Kazıcı, Z. (2013). İslâm Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Kettani, Muhammed Abdülhay (1990). et-Terâtibu’l-İdâriyye: Hz. Peygamber’in Yönetiminde Sosyal Hayat ve Kurumlar: I. çev. Ahmet Özel. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Kettani, Muhammed Abdülhay (1991). et-Terâtibu’l-İdâriyye: Hz. Peygamber’in Yönetiminde Sosyal Hayat ve Kurumlar: II. çev. Ahmet Özel. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Kettani, Muhammed Abdülhay (1993). et-Terâtibu’l-İdâriyye: Hz. Peygamber’in Yönetiminde Sosyal Hayat ve Kurumlar: III. çev. Ahmet Özel. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Kinânî, Bedruddin ibn Cemâa (2015). İslâmî Gelenekte Eğitim Ahlâkı: Öğretmen ve Öğrenci Âdâbı. çev. Muhammed Şevki Aydın. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2. Basım.
• Kodaman, Z. (2019). İslâm Eğitim Modeline Bir Örnek: Dârü’l-Erkam. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Köksal, M. A. (1984). “Erkam’ın Evi”. Diyanet Dergisi 20/3, 3-8.
• Köksal, M. A. (1987). İslâm Tarihi: Hazret-i Muhammed Aleyhisselam ve İslâmiyet: Mekke Devri: 3. İstanbul: Şamil Yayınevi.
• Macit, Y. (2012). “Biat Hadîsleri: Eğitim İlke ve Yöntemleri Açısından Bir Tahlil”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 12/2, 27-48.
• O’leary, D. E. (1973). Islam at the Crossroads: A Brief Survey of the Present Position. London: E. P. Dutton, 3rd ed.
• Osti, L. (2010). “The Practica Matters of Culture in Pre-Madrasa Baghdad”. Oriens 38, 145-164. Talas, M. A. (2000). Nizamiye Medresesi ve İslâm’da Eğitim-Öğretim. çev. Sadık. Samsun: Etüt Yayınları.
• Uğur, M. (1980). Hicri Birinci Asırda İslâm Toplumu. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Watt, W. M. (1986). Hz. Muhammed Mekke’de. çev. Mehmet Rami Ayas, Azmi Yüksel. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Watt, W. M. (2016). Hz. Muhammed Medine’de. çev. Süleyman Kalkan. İstanbul: Kuramer.
• Yıldırım, M. E. (2010). Nebevî Eğitim Modeli Darü’l-Erkam: Vahyin Nuzül Sürecinde Şahsiyet Eğitimi. İstanbul: Siyer Yayınları, 4. Basım.
• Yıldırım, K. (2008). “İslâm Kültüründe Mescidin Eğitim Öğretim Fonksiyonu Üzerine Bir İnceleme”. Diyanet İlmi Dergi 44/4, 7-28.
• Yıldırım, K. (2009). “İslâm Kültüründe Küttâb Eğitimi Üzerine Bir İnceleme”. Diyanet İlmi Dergi 45/3, 125-144.
• Yılmaz, Y. (2012). “Hz. Peygamber Dönemi Eğitimine Genel Bir Bakış”. Dini Araştırmalar 15/40, 203-221.
• Zebidi, Zeynüddin Ahmed b. Ahmed b. Abdüllatif (1987). Sahîh-i Buhârî Muhtasarı: Tecrid-i Sarih Tercemesi: 1. çev. Ahmed Naim. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı.