Üsküdar Hurufat Defterlerine Göre Gebze (Gekboze) Kasabasındaki (Nahiyesindeki) Vakıf Eserleri (1060-1061-1063-1065-1067-1068 Numaralı Hurufat Defterleri)

Yıl 2021, Sayı: 53, 281 - 302, 30.09.2021

Saliha Tanık

https://doi.org/10.53568/yyusbed.1003676

Öz

Şehir tarihi ve şehrin imar faaliyetleri ile ilgili en önemli kaynaklardan biri Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde bulunan Hurufat Defterleri’dir. Çalışmamızda Gebze nahiyesi ile ilgili olarak Üsküdar Hurufat Defterleri’nin 1060-1068 nolu defter aralığındaki kayıtları okunmuş, Gebze nahiyesinin iktisadi, eğitim ve sosyal durumu ve merkez/köy yerleşimleri hakkında önemli bilgiler tarafımızca tespit edilmiştir. İncelememize konu olan defterler 1705-1789 tarihleri arasını kapsamaktadır. Şehirdeki bilinmeyen yapıları, mescitlerin camiye çevrilmesi ve yapıların bânilerini (yaptıranı) incelediğimiz defterler sayesinde öğrenmekteyiz. Bu bakımdan Hurufat Defterleri Sanat Tarihi disiplinine önemli bir kaynaklık etmektedir. Yaptığımız söz konusu çalışmada nahiyedeki yerleşimlerin 16.yy.’dan günümüze kadar mevcudiyetleri araştırılmış, bir kısmının ad değişikliğine gidildiği bazılarının ise zamanla başka bir bölgeye bağlandığı anlaşılmıştır. Kayıtlara göre, 18.yy.’da Gebze nahiyesinde 20 adet cami, 8 adet mescit, 3 adet zaviye, 3 adet mektep ve 1 adet muallimhâne yapıları bulunmaktadır. Yapılar kendi içinde alt başlıklara ayrılarak ayrı bir tabloda gösterilmiştir. Yapılardaki kurum atamaları ve görevlilerin sayısını belirten tablolar hazırlanmış ayrıca atama şekilleri, alınan ücretler, kadı veya naip isimleri hakkında bilgiler çalışmamızda belirtilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Gebze, Hurufat Defterleri, Vakıf, Dini ve Sosyal Kurumlar

The Üsküdar Hurufat Registers and Foundation Works/Waqfs In The Gebze (Gekboze) District (The Hurufat Registers No: 1060-1061-1063-1065-1067-1068)

Öz

The Hurufat Registers in the Archives of the General Directorate of Foundations are important information sources about the history and structures in a city. This study aimed to read the Üsküdar Hurufat Registers of the Gebze district (No: 1060-1061-1063-1065-1067-1068) to gather important information about the economic, educational and social status and village settlements of the region. The registers that are the subject of our study covered the years 1705-1789. Thanks to the registers, we learned about the structures and buildings, the conversion of masjids into mosques, and the funders of the structures. In this respect, Hurufat Registers are primary resources for Art History. It was seen that some locations were renamed, and some were connected to another region in time. According to the registers, there were 20 mosques, eight masjids, three zawiyas, three schools, and one teacher training school (i.e., muallimhâne) in Gebze in the 18th century. The structures were categorized and shown in a table. The official appointments and the number of officers in the institutions were presented in tables, and additional information about the appointment types, wages, and the names of qadi (i.e., kadı) or regent (i.e., naib) was provided in the study.

Anahtar Kelimeler

Gebze, Hurufat Registers, Foundation, Religious and Social Institutions

Kaynakça

• Alkan, M. (2010). Türk Vakıf Tarihi Araştırmaları Açısından Hurufat Defterleri: Adana Örneği. XV. Türk Tarih Kongresi Bildirileri Tam Metni içinde (s. 825-842), 4 (1). Ankara: Türk Tarih Tarih Kurumu.
• Ayverdi, E.H. (1966). İstanbul Mimari Çağın Menşe’i Osmanlı Mimarisinin İlk Devri 630-805 (1230-1402). İstanbul: Baha Matbaası
• Baykara, T. (1990). Osmanlı Taşra Teşkilatında XVIII. Yüzyılda Görev ve Görevliler (Anadolu), Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları . Beyazıt, Y. (2013). Hurufat Defterlerinin Şehir Tarihi Araştırmalarındaki Yeri. History Studies, 5 (1), 39-69.
• Çakar, E., Uzun, C. (2017). Hurufat Defterlerinde Harput (1690-1812), Elazığ: Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları.
• Çakar, E. (2018). Hurufat Defterlerine Göre 18. Yüzyılda Palu. Vakıflar Dergisi, (49), 21-41.
• Çal, H. (2001). Hurufat Defterlerine Göre 19. Yüzyılda Küre Kazası. Prof. Dr. Zafer Bayburtluoğlu Armağanı Sanat Yazıları, 125-166.
• Çelik, G. (2003). 16.-19.yy. Gebze (Sosyo-Ekonomik Bir İnceleme), Gebze: Gebze Belediyesi Kültür Yayınları. Demirtaş, H. (2012). Vakıf Araştırmalarında Kaynak Olarak Hurûfat Defterleri: Kangırı Örneği. Vakıflar Dergisi, (37), 47-92.
• Develioğlu, F. (2004). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. (ss.59,658,787,882) Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Erpolat, S.M. (2015). XVI. Yüzyıldan XX. Yüzyıla Kocaeli’ndeki Yer Adlarında Meydana Gelen Değişmeler. Uluslararası Gazi Akçakoca Sempozyum Bildirileri Tam Metni içinde (s.497-535), C.1. Kocaeli: Kocaeli Belediyesi Yayınları.
• Galitekin, A.N. (2014). Tarihte Kocaeli Körfez İlçesi. Kocaeli: Körfez Belediyesi Kültür Yayınları.
• Gökmen, E. (2005). Hurufat Defterlerine Göre Demirci Kazası ve Köylerinde Cami ve Mescitler (1690-1830). Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 3 (2). 21-56.
• Kaya, M. (2007). XIX. Yüzyılda İzmit (Kocaeli) Sancağı’nın Demografik Durumu ve İskân Siyaseti. A.Ü. Tarih Araştırmaları Dergisi, 26(41), 59-80.
• Kütükoğlu, M. (2018). Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Memiş Eroğlu, Ş. (2016). Hurufat ya da Askeri Ruznamçe Defterlerinde Yer Alan Vakıf Kurumu Dışındaki Atamaların Kazâ-yı Kudüs-i Şerif Örneğinde İncelenmesi. OTAM, (39), 75-104.
• Muşmal, H. ve İnal, S. (2015). Hurufat Defterlerinin Şehir Tarihi Araştırmalarındaki Yeri. 3. Milletlerarası Şehir Tarihi Yazarları Kongresi Bildirileri Tam Metin içinde (s.119-129). Şanlıurfa. Türkiye Yazarlar Birliği.
• Naldan, F. (2018). Hurufat Defterlerine Göre 19. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Kemah Kazasında Türk Mimarisi. İnönü Üniversitesi Kültür ve Sanat Dergisi, (4) 1, 85-95.
• Naldan, F. (2020). Hurufat Defterlerine Göre 17. ve 18. Yüzyıllarda Gercanis’de (Refahiye) Bulunan Vakıf Eserler. Vakıflar Dergisi, (53), 115-131.
• Ocak, A. Y. ve Faruki , S. (1986). Zaviye. İslam Ansiklopedisi içinde (C.13, ss. 468-476) İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Öntuğ, M. M. (1999). Hurufat Defterlerine Göre Uşak’taki Eğitim Müesseseleri (1702-1824). Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (3), 149-272.
• Pakalın, M. Z. (1983). Osmanlı Tarih Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Tak, E. (2009). Diplomatik Bilimi Bakımından XVI.-XVII. Yüzyıl Kadı Sicilleri ve Bu Sicillerin İhtiva Ettiği Belge Türlerinin Form Özellikleri ve Tanımlanması. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Turgut, V. (2015). XVI. Yüzyılın Sonlarında Kocaeli Sancağı’nda Demografik ve İktisadi Vaziyet. Uluslararası Gazi Akçakoca Sempozyum Bildirileri Tam Metni içinde (s.337-439), C.1. Kocaeli: Kocaeli Belediyesi Yayınları.
• Yıldız, P. (2010). Hurufat Defterlerine Göre Maraş Kazası. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Selçuk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Konya.
• Yurdakul, İ. (2016). Gebze Nahiyesi’ne bağlı Vakıf Karyeler. Uluslararası Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu-II Bildirilei Tam Metni içinde (s.1225-1254), C.2. Kocaeli: Kocaeli Belediyesi Yayınları.
• Yücel, E. (2018). Gebze (Dakibza). R. Orman (Ed.), Kıtaları Buluşturan Tarihsel Geçiş Hattı Üzerinde Bir Kent: Gebze (s. 49-58). İstanbul: Gebze Belediyesi Kültür Yayınları.