Evliya Çelebi’nin Gözünden Van Gölü Havzası’nda Yemek Kültürü ve Sofra Adabı

Year 2025, Issue: Van Gölü Havzası Özel Sayısı, 255 - 268, 30.10.2025

Gülşen Torusdağ , Gülşen Berat Torusdağ

https://doi.org/10.53568/yyusbed.1663226

Abstract

Yazınsal tür olarak seyahatname, bir kişi ya da grubun çeşitli amaçlarla ülkenin değişik yerlerine veya başka ülkelere yaptığı seyahatler sırasında gördüklerini, gözlemlediklerini, elde ettikleri bilgi ve bulguları, o yerler hakkındaki duygu ve düşüncelerini anlattığı yazı türüdür. Seyahatname’sinde, Van Gölü Havzası’nda yer alan Van ve Bitlis şehirlerine yaptığı seyahatine ayrıntılı bir şekilde yer veren Evliya Çelebi, dünyanın tanıdığı Türk büyüklerinden biridir. Yarım asır boyunca gezip dolaştığı yerleri anlattığı 10 ciltlik eserinin 4. kitap, 1. cildinde, Erciş ve Edremit ilçeleri ile Van iline, Ahlat, Tatvan ve Adilcevaz ilçeleri ile Bitlis iline yaptığı seyahatine kapsamlı yer ayırmış, bölgenin tarihî, coğrafî, ekonomik, dinî, sosyal özellikleri ile ilgili ayrıntılı bilgi vermiş, kültür tarihimize ışık tutan bir belgeyi miras bırakmıştır. Van Gölü’nü çevreleyen iki şehir, Van ve Bitlis, tarihte Hurri, Urartu, Med, Pers, Bizans, Sasani, Selçuklu ve Osmanlı medeniyeti gibi birçok medeniyete ev sahipliği yapmış şehirler olarak seyyahların ilgi odağı olmuştur. Bölge, eski bir yerleşim alanı olmasından dolayı birçok uygarlığın geride bıraktığı tarihî yapı ve kültürel değerleri günümüze kadar taşımıştır. Çalışma, Van Gölü Havzası’ndaki bu iki şehrin o dönem yemek kültürü ve sofra adabı ile ilgili bilgilerini, Seyahatname’sine, “İşbu 1065 yılı Cemâziyelevvelinin birinde [09.03.1655] Üsküdar Şehrinden çıkıp Melek Ahmed Paşa efendimizin ardınca iman seddi Van vilâyetine giderken çektiğimiz sıkıntıları, zorlukları, gördüğümüz köy, kasaba, şehir, kale ve beldeleri suyu, havası, yapıcısı ve fatihleri ile bildirir” ifadesiyle başlayan Evliya Çelebi’nin gözünden aktarmaya çalışacaktır.

Keywords

Van Gölü Havzası , Yemek Kültürü , Sofra Adabı , Seyahatname , Evliya Çelebi

Food Culture and Table Manners in Lake Van Basin from the Perspective of Evliya Çelebi

Abstract

As a literary genre, travelogue is a type of writing in which a person or group describes what they see, observe, obtain information and findings, and their feelings and thoughts about those places during their travels to different parts of the country or to other countries for various purposes. Evliya Çelebi, who gave detailed information about his travels to the cities of Van and Bitlis in Lake Van Basin in his Seyahatname, is one of the Turkish greats known to the world. In the 4th book, 1st volume of his work, in which he describes the places he traveled for half a century, he includes his travels to the Erciş and Edremit districts and Van province; Ahlat, Tatvan and Adilcevaz districts and Bitlis province, and provides detailed information about the historical, geographical, economic, religious and social characteristics of the region, leaving behind a document that sheds light on our cultural history. The two cities surrounding Lake Van, Van and Bitlis, have been the focus of travelers as cities that have hosted many civilizations throughout history, such as the Hurrian, Urartian, Medes, Persians, Byzantines, Sassanids, Seljuks and Ottomans. Since the region is an ancient settlement, it has carried the historical structures and cultural values left behind by many civilizations to the present day. The study will attempt to convey information about the food culture and table manners of these two cities in Lake Van Basin from the perspective of Evliya Çelebi, who began his Seyahatname with the words, “This report describes the troubles and difficulties we experienced while leaving the city of Üsküdar on the first of the Jumada al-Awwal of 106 Gentium Plus5 [09.03.1655] and following our master Melek Ahmed Pasha to the province of Van, the wall of faith, and the villages, towns, cities, castles and towns we saw, with their water, air, builders and conquerors.”

Keywords

Lake Van Basin , Food Culture , Table Manners , Seyahatname (Travelogue) , Evliya Çelebi

References

• Ağarı, Ş. (2018). Gelibolulu âlî’nin surnâmesinde osmanlı yemek kültürü. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 7(1), 106-123.
• Akın, E. (2018). Evliya Çelebi Seyahatnamesi Bağlamında Nahçıvan Bölgesi Kültürel Yaşamına Bir Bakış. Karadeniz Araştırmaları, (57), 55-64.
• Ariffin, M. F. M. (2015). Bibliometric Analysis On Research Study of Pomegranate: A Review Towards New Findings. Khizanah al-Hikmah: Jurnal Ilmu Perpustakaan, Informasi, dan Kearsipan, 3(1), 21-39.
• Beşirli, H. (2016). Yabancı Seyyahların Gözünden Farklı Yüzyıllarda Türk Yemek Kültürü. Türklük Bilimi Araştırmaları, (40), 11-31.
• Bilgin, A. (2020). Osmanlı kültüründe şerbet. Toplumsal Tarih, Mayıs, 50-57.
• Bilgin, A., Kuzucu, K., Samancı, Ö., & Güldemir, O. (2019). Osmanlı Mutfağı. T.C. Anadolu Üniversitesi Yayını No: 3384.
• Birol, İ. A. (2012). Tezhip. TDV İslam Ansiklopedisi, 41. Cilt, İstanbul, 61-62.
• Bowen, G. A. (2009). Document analysis as a qualitative research method. Qualitative Research Journal, 9(2), 27-40.
• Coğrafi İşaretler Portalı, Van Kavut Mahreç İşareti No: 390. 21.03.2025 tarihinde https://ci.turkpatent.gov.tr/Files/GeographicalSigns/026861b9-c7d0-4a7a-9910-3ac03a16bcd7.pdf, adresinden edinilmiştir.
• Corbin, J. & Strauss, A. (2008). Basics of qualitative research: Techniques and procedures for developing grounded theory. Thousand Oaks: Sage.
• Coşkun, M. (2009). Türk Edebiyatı. TDV İslam Ansiklopedisi, 37. Cilt, İstanbul, 13-16.
• Çelebi, E. (2010). Evlîyâ Çelebi Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bağdad-Basra-Bitlis-Diyarbakır-Isfahan-Malatya-Mardin-Musul-Tebriz-Van, 4. Cilt 1. Kitap. Hazırlayanlar: Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, 1. baskı: İstanbul.
• Dankoff, R. (2004). Evliya Çelebi Seyahatnamesi Okuma Sözlüğü (Katkılarla Çev. Semih Tezcan), İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Ekrem, M. N. (2020). Üniversite öğrencilerinin kültür turizmi algıları: Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesine farklı şehirlerden gelen öğrenciler üzerine bir uygulama [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Atatürk Üniversitesi.
• Enveri, H. (1383). Şakakıl maddesi. Ferheng-i Ruz-i Sohen, Tahran: Sohen.
• Güldemir, O. (2018). Klasik ve modernleşen Osmanlı yemekleri ve günümüze uyarlanması [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi.
• İlgürel, M. (1995), Evliya Çelebi. TDV İslam Ansiklopedisi, 11. Cilt, İstanbul, 529-533. Karasu, B., Andaş, Ü. M., & Ak, G. (2019). Seladon Sırları. El-Cezeri, 6(2), 388-413.
• Kavrut, E. (2023). Iğdır halk mutfak kültüründe yer alan lezzetlerin değerlendirilmesi. Gastro-World, 1(2), 1-14.
• Koz, S. M. (2011). Evliyâ Çelebi Konuşmaları/Yazılar. Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 292 s.
• Kuru, S. & Aksoy, C. (2013). Türk kültüründe ve Kahramanmaraş geleneksel ayakkabılarında kullanılan süslemeler. Uluslararası Türk ve Dünya Kültüründe Kahramanmaraş Sempozyum Bildirileri (s. 101-113), 18-20 Nisan 2013, Kahramanmaraş, Türkiye.
• Morgan, H. (2022). Conducting a qualitative document analysis. The qualitative report, 27(1), 64-77.
• Özcan, N. (2023). Bâkî Divanı’nda koku ve koku ile ilgili unsurlar. Asya Studies, 7(25), 97-118.
• Öztürk, B. S., Demirbilek, E. & Şengül, S. (2019). Gazetelerdeki gastronomi köşe yazılarının incelenmesi: Türkiye örneği. IVth International Gastronomy Tourism Studies Congress, 19-21 September 2019, Nevşehir, Türkiye.
• Patton, M. Q. (2002). Qualitative research and evaluation methods (Vol. 3). Sage.
• Reindl-Kiel, H. (2006). Cennet Taamları 17. Yüzyıl Ortalarında Osmanlı Sarayında Resmi Ziyafetler. Soframız Nur Hanemiz Mamur Osmanlı Maddi Kültüründe Yemek ve Barınak (Editörler: S. Faroqhi ve C. K. Neumann) (Çeviren: Z. Yelçe). İstanbul: Kitap Yayınevi, 55-110.
• Soslu, S. (2021). Avcılıktan Gurmeliğe Yemeğin Kültürel Tarihi. Turizm Akademik Dergisi, 8(2), 327-332. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu. 08.02.2025 tarihinde https://ttk.gov.tr/evliya-celebi-1611 adresinden edinilmiştir.
• Telli, B. (2015). Kenzü’s-Sıhhatü’l-Ebdaniyye Eser-i Mürşid-i Osmaniyye’de bitki adları. Kesit Akademi Dergisi, (1), 96-116.
• Tezcan, N. (2009). Seyahatnâme. TDV İslam Ansiklopedisi, 37. Cilt, İstanbul, 16-19. Tezcan, S. (Çev.) (2004). Evliya Çelebi Seyahatnamesi Okuma Sözlüğü, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 37, İstanbul.
• Topkar, K. (2017). Koordinatör. Tercüme-i Müfredât-ı İbn Baytar, Bilim Kurulu Metin Uçar, H. Halit Atlı, Burhanettin İlter, Mesut Budak, Yayın Hakkı: Sağlık Bilimleri Üniversitesi, ISBN: 978-605-82872-4-2, Hayrat Neşriyat Matbaası, İstanbul.
• Ünalan, İ. (2023). Arap seyyahların seyahatnamelerindeki gastronomik unsurlar. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (12), 381-392.
• Wach, E., & Ward, R. (2013). Learning about qualitative document analysis. IDS PRACTICE PAPER IN BRIEF 13 AUGUST 2013.
• Yazıcı, H. (2009). Seyahatnâme. TDV İslam Ansiklopedisi, 37. Cilt, İstanbul, 9-11.
• Yerasimos, M. (2019). Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Yemek Kültürü Yorumlar ve Sistematik Dizin, YKY, İstanbul.
• Yıldırım, A., & Şimşek, H. (2006). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (11. Baskı). Seçkin Yayınları.
• Yıldırım, M., & Üzüm, Z. (2010). Konya Sadreddin Konevî câmii çini mihrabı. Istem, (15), 221-236.
• Yılmaz, E., & Şimşek, R. (2019). Tezhip ve Tezhip’te Kullanılan Motif ve Teknikler. Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8(2), 592-604.