An Example Preserving Its Historical Texture in Bitlis Rural Architecture: Arıdağ (Kultik) Tangible Cultural Heritage

Year 2025, Issue: Van Gölü Havzası Özel Sayısı, 281 - 292, 30.10.2025

Hazal Ceylan Öztürker Demir

https://doi.org/10.53568/yyusbed.1676764

Abstract

Bitlis, with its ancient past and strategic location among the historical cities of Anatolia, indicates an important geography where traces of an uninterrupted settlement can be followed. With its geographical features, being located at the key point of important historical roads and its fertile lands, it has a special importance among the historical cities of Lake Van basin. In the city where historical structures belonging to many civilizations and beliefs have survived to the present day, many historical artifacts from the city center to the countryside preserve their existence. Historical structures, which are almost witnesses to the urban physiognomies that the city has undergone, are coming to light with increasing numbers of scientific researches every passing day. The number of valuable scientific studies conducted with Bitlis city center is quite high and extremely useful. However, the number of scientific studies in rural Bitlis is quite low. However, rural architecture is quite important in reading regional art styles that have almost transcended eras in the urbanization adventure.
In this context, in the meticulously conducted surface research in Arıdağ (Kultik) village, located 19 km. from Bitlis city center, historical tangible cultural assets that were not previously registered and were not the subject of any publication were identified. During the fieldwork, interviews were conducted with generous villagers, and detailed photographs and drawings of historical structures were made. The 2 bridges, 1 fountain and 1 mosque (old church) that we have included in detail in the catalog section are very important in terms of being examples of Bitlis rural architecture that preserve their original historical texture. In addition to the monumental architectural works that are the subject of the catalog section, many examples of civil architecture that preserve their historical texture were also identified in Arıdağ, which has hosted an uninterrupted settlement throughout history. However, they were not included in this study due to the principle of limitation. The sole purpose of the study is to contribute newly identified tangible cultural assets to scientific literature.

Keywords

Bitlis , Arıdağ , Church , Mosque , Fountain , Bridge

Bitlis Kırsal Mimarisinde Tarihi Dokusunu Koruyan Bir Örneklem: Arıdağ (Kultik) Somut Kültürel Mirası

Abstract

Bitlis, Anadolu tarihi kentler içerisinde kadim geçmişi ve stratejik konumu ile kesintisiz bir yerleşimin izlerinin takip edilebildiği önemli bir coğrafyayı işaret etmektedir. Coğrafi özellikleri, önemli tarihi yolların kilit noktasında yer alması ve verimli toprakları ile Van Gölü Havzası tarihi kentleri içerisinde ayrıcalıklı bir öneme sahiptir. Birçok medeniyete ve inanca ait tarihi yapıların günümüze kadar ulaştığı kentte, kent merkezinden kırsala kadar birçok tarihi eser varlığını korumaktadır. Adeta şehrin geçirdiği kent fizyonomilerinin birer şahidi olan tarihi yapılar, her geçen gün sayıları artan bilimsel araştırmalar ile gün yüzüne çıkmaktadır. Bitlis kent merkezi ile yapılan kıymetli bilimsel çalışmaların sayısı bir hayli fazla ve son derece faydalıdır. Fakat Bitlis kırsalındaki bilimsel çalışmaların sayısı oldukça azdır. Oysaki kentleşme serüveninde adeta devirleri aşan bölgesel sanat üsluplarının okunmasında kırsal mimari oldukça önemlidir.
Bu minvalde, Bitlis kent merkezine 19 km. mesafede bulunan Arıdağ (Kultik) köyünde titizlikle yürütülen yüzey araştırmasında daha önce tescili olmayan ve hiçbir yayına konu edilmemiş tarihi somut kültür varlıklarının tespiti yapılmıştır. Arazi çalışmasında yüce gönüllü köy halkı ile röportajlar yapılmış, tarihi yapıların ayrıntılı fotoğraf çekimleri ve çizimleri gerçekleştirilmiştir. Katalog bölümünde ayrıntıları ile yer verdiğimiz 2 köprü, 1 çeşme ve 1 cami (eski kilise) Bitlis kırsal mimarisinde orijinal tarihi dokusunu koruyan örnekler olması açısından oldukça önemlidir. Tarihsel süreç içerisinde kesintisiz bir yerleşmeye ev sahibi olan Arıdağ’da katalog bölümüne konu edilmiş anıtsal mimari eserler dışında, çok sayıda tarihi dokusunu koruyan sivil mimari örnekleri de tespit edilmiştir. Fakat sınırlılık prensibi göz önünde tutularak bu çalışmaya dâhil edilmemiştir. Çalışmanın yegâne amacı, yeni tespit edilen somut kültür varlıklarının bilimsel literatüre kazandırılmasıdır.

Keywords

Bitlis , Arıdağ , Kilise , Cami , Çeşme , Köprü

Ethical Statement

Çalışmada etik kurallara uyduğumu taahhüt ederim.

Supporting Institution

Bitlis Eğitim ve Tanıtma Vakfı (BETAV), Kültür ve Turizm Bakanlığı, Bitlis Valiliği

References

• Acar, T. (2016). Uşak’ta Türk Dönemi Taş Köprüleri. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (25), 23–45.
• Acar, T. (2017). Ulubeydeki Osmanlı Dönemi Çeşmeleri. Vakıflar Dergisi, (47), 133–168.
• Acar, T. (2018). Uşak Merkez Köylerinde Yer Alan Çeşmelerin Tipolojisi Üzerine Bir Değerlendirme. Sanat Tarihi Dergisi, 27(1), 163–179.
• Acar, T. (2020). Banazdaki Çeşmelerinin Uşak Çeşme Mimarisi İçerisindeki Yeri ve Korunma Durumları. Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18(3), 1–27.
• Altunay, E.(1994).1540 (H.947) Tarihli Tahrir Defterine Göre Bitlis Sancağı (Tez No.32206). [Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi]. Yüksek Öğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Arık, M.O. (1971). Bitlis’te Yapılarında Selçuklu Rönesansı. Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü.
• Arınç, K. (2007). Tarihî ve Siyasî Coğrafya Perspektifiyle Bitlis, Ahlat ve Tatvan Şehirlerinin Kuruluş ve Gelişmeleri. Bile, M. Gürhan, V. Gümüş, E. (Ed.), I. Uluslararası Dünden Bugüne Tatvan ve Çevresi Sempozyumu Bildirileri içinde (ss. 743-792.). Beyan Yayınları.
• Arseven, C.E. (1965). Köprü. Sanat Ansiklopedisi (III. Cilt, s. 1127-1134) içinde, Milli Eğitim Bakanlığı Basımevi.
• Artsruni, T. (1985). History of The House of The Artsrunik’. (Robert W. Thomson, Çev.). Wayne State University Press.
• Aylar, M. (2019). Orta Çağ İslam Coğrafyacılarına Göre Bitlis-Ahlat ve Çevresi. Prof. Dr. İnan Başı M. ve Prof. Dr. Demirtaş, M. (Ed.) Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Bitlis (C.I, ss. 81-94) içinde. Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları.
• Aytüre, S. ve Şen, K. (2021). Anadolu’nun 11. Yüzyılında Bizans ve Bitlis. Şen, K. (Ed.), Sanatın Yolculuğunda Bir Durak: Eserleriyle Bitlis Kalesi. İdeal Kültür Yayınevi.
• Bar Hebraeus. (1976). The Chronicle of Gregory Abu’l-Faraj (Vol. I). (Sir Ernest A. Wallis Budge, Çev.). Apa-Philo Press.
• Bitlisi, Şeref Han. (2024). Şerefname (9. baskı) (Cilt 1), (Abdullah Yegin, Çev.), Nubihar Yayınları.
• Çerkez, M. (2019). İnebolu Çeşmeleri. Erdem Dergisi, 28(2), 145-183.
• Çulpan, C. (2002). Türk Taş Köprüleri (Ortaçağ’dan Osmanlı Devri Sonuna Kadar). 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Doğan, H. (2008). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. Yem Yayın.
• Doğru, R., ve Coşkun, B. S. (2023). Geleneksel Yıkama Kültürüne Tanıklık Eden Bir Yapı: Mardin-Savur Aynül Meydan Çamaşırhanesi ve Koruma Sorunları. Tüba-Ked Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi(27), 11-28.
• Ertaş, K. (2017). 19. Yüzyılda Bitlis’te Ermeniler ve Toplumsal Hayattaki Konumları. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 16(60), 217-233.
• Ertaş, K. (2017). 1915’ten Önce Bitlis Vilayetinde Ermeniler ve Vilayetin İdari Hayatındaki Konumları. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8(16), 77-99.
• Grousset, R. (2006). Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi. (Sosi Dolanoğlu, Çev.). Aras Yayıncılık.
• İbnü’l Esir. (1991a). İslam Tarihi El-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi (Cilt II), (M. Beşir Eryarsoy, Çev.), Bahar Yayınları.
• İbnü’l Esir. (1991b). İslam Tarihi El-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi (Cilt VII), (Ahmet Ağırakça, Çev.), Bahar Yayınları.
• İbnü’l Esir. (1991c). İslam Tarihi El-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi (Cilt X), (Abdülkerim Özaydın, Çev.), Bahar Yayınları.
• İbnü’l Ezrak. (1990). Mervanî Kürtleri Tarihi (2. Baskı). (Mehmet Emin Bozarslan, Çev.) Koral Yayınları.
• Keleş, E. (2013). Bitlis Emirliği’nin Kuruluşu ve Ahlat. II. Uluslararası Ahlat-Avrasya Bilim, Kültür ve Sanat Sempozyumu (ss.668). Ahlat.
• Köhler, W. (1989). Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Bitlis ve Halkı. (H. Işık, Çev.). Alan Yayınları.
• Köroğlu, K. (2022). Urartu: Krallık ve Aşiretler. K. Köroğlu ve E. Konyar (Ed.), Urartu Doğu’da Değişim (2. baskı, ss. 1-35) içinde. Yapı Kredi Yayınları.
• Merçil, E. (2013). Müslüman Türk Devletleri Tarihi (8. Baskı). Bilge Kültür Sanat.
• Naldan Ciminli, F. (2019). Kemaliye Çeşmeleri. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (66), 497–537.
• Nişanyan, S. (2024). Türkiye’nin Ermeni Coğrafyası. Liberus Yayınları.
• Oğuzoğlu, Y. (2019). Osmanlı Devleti’nin Kurduğu Düzen Sayesinde Bitlis ve Çevresinin Dış Dünyaya Açılması (XVI. Yüzyıl). Prof. Dr. İnan Başı M. ve Prof. Dr. Demirtaş, M. (Ed.). Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Bitlis (Cilt 2, ss. 183-194) içinde. Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları.
• Ödekan, A. (1997). Köprü. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi (C. 2, ss. 1055-1056) içinde. Yem Yayınları.
• Önge, Y. (2002). Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Su Yapıları. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Öztürk, Ş. (2004). Bitlis Su Mimarisi. Uğurel Matbaası.
• Öztürk, Ş. ve Belli, V.E. (2013). Tarihi Bitlis Çeşmeleri. II. Uluslararası Ahlat-Avrasya Bilim, Kültür ve Sanat Sempozyumu (ss. 117-200) içinde. Ahlat.
• Öztürker Demir, H.C. (2022). Bitlis’te Az Bilinen Bir Anıtsal Mimari Örneği: Yumurtatepe (Papşin) Kilisesi. Turkish Online Journal Of Design Art And Communication, 12(4), 1010-1025.
• Öztürker Demir, H.C. (2023a). Bitlis - Tarihi Kermate Yolu Üzerinde İnşa Edilmiş İki Stratejik Yapı: Kefender Kalesi Ve Hanı. (Altıntaş Hakan, Mete Mustafa, Bolat Bozaslan Neslihan Ed.), Sosyal Ve Beşerî Bilimlerde Uluslararası Teori, Araştırma Ve Derlemeler Kitabı İçinde (ss. 255 -273). Serüven Yayınevi.
• Öztürker Demir, H.C. (2023b). Yeni Tespitler Işığında Bitlis’te Kiliseden Camiye Dönüştürülen İki Yapı Örneği: Kireçtaşı Köyü Cami Ve Arıdağ Köyü Cami. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22(3), 786-801. https://doi.org/10.21547/jss.1297243
• Öztürker, Demir, H.C. ve Tokat, M.E. (2024). Orta Çağ’dan Cumhuriyet Dönemine Kadar Bitlis İli 2022 Yılı Yüzey Araştırması Sonuçları. Erol Evcin (Ed.), 39. Araştırma Sonuçları Toplantısı (Cilt 2, ss.285-301) içinde. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Pektaş, K. (2001). Bitlis Tarihı̂ Mezarlıkları ve Mezar Taşları. T.C Kültür Bakanlığı.
• Ripper, T. (2012). Diyarbekir Merwanileri. (Bahar Şahin Fırat, Çev.). Avesta Yayıncılık.
• Sebeos. (1904). Histoire d'Heraclius par l'eveque Sebeos. (Frederic Macler, Ed.), Imprimerie Nationale.
• Sevim, A. (1994). Dilmaçoğulları. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 9, ss. 301-302) içinde. Türkiye Diyanet Vakfı.
• Sözen, M. ve Tanyeli, U. (1996). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. Remzi Kitabevi.
• Sözlü, H., & Allak, F. (2019). Nevşehirli Sadrazam Damat İbrahim Paşa’nin Bânîliğindeki Ürgüp Çeşmeleri. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 9(1), 127-145.
• Şen, K. (2018b). Bitlis Ulu Camii ve Bitlis Kalesine Ait İki Önemli Kitabe. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 5(10), 147-156.
• Şen, K. (2020). Hz. Ömer’in Yadigârı Muş Ulu Camii Ve Hacı Ali Evliya (Abdulvahab Gazi) Hz. Türbesi. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi(65), 487-516.
• Şen, K. (2018). Arapgir İlçesinin Tarihçesi ve Kültür Varlıkları, Akademisyen Yayınevi.
• Şen, K. (2020). “Baskil’deki Osmanlı Dönemine ait Bazı Yapı ve Mezar Taşlarının Değerlendirilmesi”, Her Yönüyle Baskil Cilt I, Hasan Kürüm ve Korkmaz Şen (Ed.) Yıkılmazlar Basın Yayın.
• Şen, K. ve Sezgin, K. (2020). Tunceli-Hozat Merkezinde Bulunan Osmanlı Dönemine Ait Tarihi Eserler. İSTEM Dergisi, 18/35, 117-143.
• Şen, K. (2019). Osmanlı Arşiv Belgelerinde Muş Köprüleri. Journal of Turkology, 29(2), 525-552.
• Tali, Ş. (2014). Kayseri/Tavlusun Köyü’nde Bulunan Köprü ve Çeşmeler. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7(34), 522-540.
• Thierry, J. M. ve Donabédian, P., & Thierry, N. (1986). Armenian Art. HN Abrams.
• Tokat ve Güngör (2017). Batman ili köprülerinin mimari açıdan değerlendirmesi ve ticaret yollarıyla ilişkisi. Batman University Journal of Life Sciences Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi Volume 7, Issue 2/1,71-82.
• Tokat, M.E. (2024). Bitlis Şehir Surları Üzerine Bir Değerlendirme. (C. Ülkü ve H. Elemana, Ed.), 26. Orta Çağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Kitabı (ss. 1345-1369) içinde. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Tokat, M.E. (2025a). Bitlis’te Bir Selçuklu Külliyesi. Kent Akademisi Dergisi, 18(1), 161-179. https://doi.org/10.35674/kent.1519185.
• Tokat, M.E. (2025b). Güroymak’ta Eyyubi, Akkoyunlu ve Osmanlı Dönemlerinden Üç Türbe. Sanat Tarihi Yıllığı 34, 407-430. https://doi.org/10.26650/sty.2025.1595431
• Tuncel, M. (1992). Bitlis. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Cilt 6, ss. 225-228) içinde. Türkiye Diyanet Vakfı.
• Uçar, H. (2020). İzmir Kokluca Köyü’nde Üç Osmanlı Çeşmesi. History Studies, 12(1), 331–360.
• Uluçam, A. (2002). Orta Çağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimarlığı (Cilt II). T.C Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Yaşa, R. (1992). Bitlis’te Türk İskânı (XII. – XIII. Yüzyıl). Ahlat Kültür Vakfı Yayınları.
• Yerli, H. (2022). Talas Çeşmeleri. International Journal Of Social, Humanities and Administrative Sciences, 8(55), 974–984.
• Yeşilbaş, E. (2010). Diyarbakır Çeşmelerinden Üç Örnek. Mukaddime, 1(1), 47–59.
• Yeşilbaş, E. (2011). Diyarbakır’da Su Yapıları. İ. Yıldız (Ed.), Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi Kitabı (ss.515-560) içinde, Diyarbakır Valiliği Kültür ve Sanat Yayınları.
• Yeşilbaş, E. (2012). Diyarbakır da Su Mimarisi Üzerine Bir Değerlendirme. Belleten, 276(276), 471–488.
• Yıldız, İ. (2016). Diyarbakır İli ve İlçelerinde Yeni Tespit Edilen Köprüler. Turkish Studies, 11(8), 415–442.