Kuruluşundan Dağılışına Kadar Serab Şekâkî Hanlığı (1747-1800)

Year 2025, Issue: 68, 89 - 103, 27.06.2025

Fatih Pekol

https://doi.org/10.53568/yyusbed.1628057

Abstract

Nadir Şah-ı Afşar’ın 1747 yılında öldürülmesinden sonra İran’da siyasi bir kaos ve boşluk meydana gelmiştir. Azerbaycan bölgesinde birçok aşiret bu durumu fırsat bilmiş ve bölgelerinde müstakil hareket etmeye başlamışlardır. Neticede bu aşiretler hakim oldukları bölgelerde birer birer hanlıklarını ilan etmişlerdir. Nadir Şah’ın ölümünden hemen sonra Ali Han-ı Şekâkî de diğer aşiretler gibi bölgesinde hanlığını ilan etmiştir. Şekâkîler bu devirde Serab merkez olmak üzere Heştrûd ve Germrûd bölgelerini de kendilerine bağlamış ve böylelikle hanlıklarının sınırlarını genişletmişlerdir. Kerim Han-ı Zend’in güçlenip Azerbaycan bölgesine gelmesi ile beraber Şekâkîler Zend Hanedanlığının saflarına katılmışlardır. Kaçarlar döneminde ise Sadık Han-ı Şekâkî ismi önemlidir. Bu dönemde komşu hanlıklar ile birçok savaşa girişilmiş ve önemli başarılar elde edilmiştir. 1797 yılında Kaçar şahı Ağa Muhammed Şah-ı Kaçar’ın öldürülmesinde Sadık Han-ı Şekâkî aktif rol almıştır. Bu süreçten sonra Kaçarlar ile Şekâkîler arasında birçok savaş meydana gelmiştir. Sadık Han’ın Kaçarlar tarafından öldürülmesinden sonra Serab Hanlığı zayıflamış ve eski yarı müstakil yapısından uzaklaşmıştır. Ancak Serab’ın yönetimi bir süreliğine de olsa Şekâkîlere tekrardan verilmiştir. Kaçarların Azerbaycan bölgesini merkezileştirme istekleri ile beraber bu aşiretin Serab, Heştrûd ve Germrûd bölgelerindeki muvakkat hakimiyetleri sona ermiştir. Bu çalışma ile Serab-Şekâkî Hanlığı'nın kuruluşundan dağılışına kadar olan süreci kronolojik olarak verilmesinin yanı sıra söz konusu hanlığın İran ve komşu devletlerin tarihine etkileri de irdelenmiştir.

Keywords

Serab Hanlığı, Şekâkî Aşireti, İran, Azerbaycan, Kaçarlar.

The Sarab Shaqaqi Khanate From Its Foundation To Its Dissolution (1747-1800)

Abstract

After the assassination of Nadir Shah Afshar in 1747, there was a political chaos and vacuum in Iran. Many tribes in the Azerbaijan region took advantage of this situation and started to act independently in their regions. As a result, many tribes declared their khanates one by one in the regions they dominated. Following the death of Nadir Shah, Ali Khan Shaqaqi, like other tribes, declared khanate in his region. In this period, the Shaqaqi tribe annexed the regions of Hashtrûd and Garmrûd, with Sarab as the center, and thus expanded the borders of the khanate. With the rise to power of Karim Khan Zand and his arrival in the Azerbaijan region, the Shaqaqi tribe joined the ranks of Zands. In the Qajar period, the name of Sadiq Khan Shaqaqi stands out significantly. During Sadiq Khan's leadership, numerous wars were fought against neighboring khanates, resulting in significant successes. Sadiq Khan played an important role in the assassination of the Qajar shah Aga Muhammad Shah-e-Qajar in 1797. After this period, many battles took place between the Qajars and the Shaqaqis. After the assassination of Sadiq Khan by the Qajars, the Sarab Khanate weakened and moved away from its former semi-independent structure. However, the administration of Sarab was given back to the Shaqaqi, albeit for a while. However, with the Qajars' desire to centralize the Azerbaijan region, the partial dominance of this tribe in the regions of Sarab, Hashtrûd and Garmrûd came to an end. This study provides a chronological account of the history of the Sarab-Shaqaqi Khanate from its foundation to its dissolution, and also examines its impact on the history of Iran and neighboring states.

Keywords

Sarab Khanate, Shaqaqi Tribe, İran, Azerbaijan, Qajars.

References

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), TT.d. (Tapu Tahrir Defteri). 181/116.
• Abdürrezak Bey-i Dunbulî (Meftûn) ve Rüstem Han-ı Dunbulî (1850). Tarih-i Dunbulî. Tahran Üniversitesi Merkezi Kütüphanesi, nr. 3210.
• Abdürrezzak Bey-i Dunbulî (Meftûn). (1349). Tecrübetü’l-aḥrâr ve Tesliyetü’l-ebrâr (Cilt 1). (H. Q. Tebatebai, Dü.), Daneşgede-i Edebiyat ve Ûlum İnsanî-i Tebriz-Müesse-i Tarih ve Ferhengî İran.
• Abdürrezzak Bey-i Dunbulî (Meftûn). (1383). Meʾâsir-i Sulṭânî. (G. M. Nejad, Dü.), İntişarat-ı Müessese-i İran.
• Adıgüzelbey, M. (2006). Karabağname. A. Ferzaliyev içinde, Karabağnameler (Cilt 1), Şerk-Gerb.
• Afşar, İ. (1366). Mukadimme-i Ber Şenakht-i İlha, Çadırneşinan ve Tevaif-i Eşaîr-i İran (1. b., Cilt 1). Neşr-i Müellif.
• Akkâsi, M. (1350). Tarih-i Hoy. İntişarat-ı Müessese-i Tarih ve Ferheng-i İran.
• Azimî, K, Çelûnger, M. A. Mûntezîrü'l-makan E. (1394). Berresi-i Du Mütegêyr Tarikatha-i Safevîye ve muhaceret Ber Gostereş Teşiîh Der Meyan-i Kurdha Der Çend Kern-i Akhir. Fazlname-i İlmi - Pejuheş-i Şîe Şinasi, 52, 85-134.
• Bamdad, M. (1353). Şerh-i Hali Ricali İran (Cilt 2). İntişarat-ı Zevar.
• Bellan, L.L. (1375). Zendegi-yi Şah Abbas (1 b). ( Şadan. V. Çev.). Esatir.
• Bijen, Ş. (1345). İl-i Şekak. Hüner ve Merdom, 44, 38-46.
• Bilgili, A. S. (2002). Azerbaycan Türkmenleri Tarihi. Türkler (7. Cilt s. 22-43). Yeni Türkiye Yayınları.
• Bilgili, A. S. (2016). Osmanlı Tahrir Defterlerine Göre İran-Azerbaycan Şehirlerinde Ermeniler. Ermeni Araştırmaları Dergisi, 53, 99-140.
• Bozkurt, İ. (2024). Aşiretler Tarihi (3 b.). Nûbihar.
• Çingizoğlu, E. (2013). Serab Xanlığı. Mütercim.
• Dehhoda, A. E. (1377). Lugatnâme-i Dehhoda (Cilt 9). (M. M.-S. Şehidî, Dü.), Müssese-i İntişarat ve Çap-ı Daneşgah-ı Tehran.
• Dehkân, A. (1344). Serzemin-i Zerdeşt: Rezaîye (1 b.). İbn Sina.
• Dimitri Pirbari, N. M. (2019). A Yezidi Manuscript: Mišūr of P’īr Sīnī Bahrī/P’īr Sīnī Dārānī Its Study and Critical Analysis. Iranian Studies, 1-35. doi:10.1080/00210862.2019.1669118
• Doktor Friç. (1334). Kürdler: Tarihi İctimai ve Tedkikat. Kitabhane-i Sudî.
• Emenova, A. (2002). Tebriz Hanlığı. Türkler (Cilt 7, s. 153-167). Yeni Türkiye Yayınları.
• Germrûdî, M. F. (1347). Sefername. (F. A. Fettahî, Dü.) Çaphane-i Bank-i Bazerganî-i İran.
• Gündüz, T. (2008). Safevîler. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 35, 451-457.
• Hacı Mirza Hasan Hüseynî Fesaî, (1367). Farsname-i Nasırî (Cilt 1). (M. R. Fesaî, Dü.), Emir Kebir.
• Halef-i Tebrizî (Burhân) (1342). Burhân-ı Kâtı (İkinci b.). İbn Sina.
• Handmîr. (1380). Habîbü's-Siyer (Cilt 3). (M. D. Seyyakî, Çev.), İntişarat-ı Heyyâm.
• Handmîr. (1983). Hudûdü’l-âlem. (Sitûdeh, M. (Dü.). Tahran: Ketaphane-i Touri.
• Hüseyin Kulî Han-ı Şekâkî, (1362). Hatırat-ı Mümteniü'l-Devle (2 b.), (İreç Afşar, Çev.), Emir Kebir.
• Hüveyda, R. (1352). Vekay-i Tarih-i Serab-Ez Zamanı Urartuha Ta Saltanat-ı Feth Ali Şah-ı Kaçar. Daneşkede-i Edebiyat ve Ulûm-u İnsanî-i Daneşgah-ı Tebriz, 106, 239-259.
• İbn Havkal. (1992). Sûretü’l-arz. Beyrut:Dar Mektebü'l el-heyâtü'l Tebaât ve el-neşir. (6 Eylül 2024) tarihinde https://archive.org/details/RatAlArFaceOfTheEarth/page/n2/mode/1up adresinden alındı).
• İskender Bey-i Türkmen, (2019). Târîh-i Âlm Ârâ-yi Abbâsî (Cilt 1). (A. Genceli, Çev.), Türk Tarih Kurumları Yayınları.
• İskender Bey-i Türkmen, (2019). Târîh-i Âlem-Ârâ-yi Abbâsi (Cilt 2). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İskender Bey-i Türkmen, (2019). Târîh-i Âlem- Ârâ-yi Abbâsî (Cilt 3). (A. Genceli, Çev.), Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İstahrî. (1340). Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik. (İ. Afşar, Dü.), Bongah-ı Tercüme ve Neşre Ketab.
• Karadeniz, Y. (2012). İran Tarihi (1700-1925). Selenge Yayınları.
• Kerişî, S. H. (1398). Tarih Mahallî-i Serab (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Daneşgah-ı Muhekek-i Erdebili.
• Keydarî, A. (1393). Parakendeha-i Kûdret ve Setizeha-i İli Der Azerbaycan Der Astane-i Tesis-i Dovletê Kacar. Tarikhname-i İran Bad ez İslam, 8, 187-209.
• Kılıç, R. (2003). Osmanlılar ile Safeviler Arasında Nasuh Paşa (1612) ve Serav (1618) Antlaşmaları. Niğde Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim ve Bilim Dergisi, 2, 124-134.
• Kostikyan, K.P. (2017), Catalogue of Persian Manuscripts in The Matenadaran. Matenadaran Mesrop Mashtots Institute of Ancient Manuscripts
• Mirza Fazllulah Şirazî, (1380). Tarih-i Zülkarneyn (Cilt 1). (N. Afşarfer, Dü.), Vezaret-i Ferhengi ve İrşad-ı İslami; Sazman-ı Çap ve İntişarat.
• Mirza Reşid Edibü'l Şû'ara, (1346). Tarih-i Afşar. (M. R.-P. Şehriyar, Dü.), İntişarat-ı Şûra-i Merkezi-i Ceneş-i Milli.
• Muhammed Emin Zeki Beg. (1381). Zübde-i Tarih-i Kûrd-u Kûrdistan (Cilt 1). (Y. R. Erdelan, Çev.), Tus.
• Muhammed Fetullah Sarevî, (1371). Tarih-i Muhammedî (Ahsenü't Tevarîh) (1 b.). (G. R. Mecd, Dü.), Müesesse-i İntişart-ı Emir Kebir.
• Muhammed Hasan Seniü'l-Devle (İtimadü’s-saltane), M. H. (1367). Tarih-i Muntezim-i Nâsırî (Cilt 3). (M. İ. Rezavanî, Dü.), Dünya-i Ketap.
• Muhammed İştihardî. (1399). Tezkiretü’d Denabîle. (E. Muradî, Dü.), İntişarat-ı Hoyî.
• Muhammed Kazım Merevî, (1364). Alem Ara-yı Naderî (Cilt 3). (M. E. Riyahi, Dü.), Ketab Ferûşi-i Zevar.
• Muhammed Muhsin Müstevfî, (1375). Zübdetü't-Tevarîh. (B. Guderzî, Çev.), Çaphane-i Müesse-i Çap İntişarat-ı Daneşgah-ı Tehran.
• Muhammed Sadık Musevî, (1363). Tarih-i Giti Goşa Der Tarih-i Zendiyê. İkbal.
• Mustafa Emin, N. (2006). Tarih-i Siyasi-i Kûrdha. (İ. Bahtiyarî, Çev.), İntişarat-ı Bonge-i Jîn.
• Mustafazade, T. (2009). Karabağ Hanlığı. Sabah.
• Nadir Mirza. (1398). Tarih-i Cografya-yı Darüs’s-Saltana-i Tebriz (2 b.). (G. R. Mecd, Dü.), İntişarat-ı Aydin-İntişarat-ı Yanar.
• Nebî, E. (1365). Şekâkîha Der Gozergah-ı Tarih İran. Mecele-i Daneşkede-i Edebiyat ve Ûlum-i İnsanî-i Meşhed, 74(3), 287-312.
• Nûzerî, İ. (1381). Târîh-i İctimai-yi İran-Ez Ağaz Ta Meşrutiye (2. b.). İntişarat-ı Kheceste.
• Rezmâra, S. (1330). Ferheng-i Coğrafya-i İran (Cilt 4). İntişarat-ı Daire-i Coğrafya-i Stad Artel.
• Riyahi, M. (1372). Tarih-i Hoy. İntişarat-ı Tus.
• Ruhani, B. M. (1382). Tarih-i Meşair-i Kûrd (Cilt 3). (M. M. Ruhani, Dü.). İntişarat-ı Seda û Sima.
• Sadıgov, T. (2016). 19. Yüzyılın İlk Yarısında Çarlık Rusyası’nın Azerbaycan’da Uyguladığı İdari Reformlar. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Süleyman Demirel Üniversitesi.
• Şerefhan-ı Bitlisi, (1377). Şerefname. (V. Zernov, Dü.), Esatir.
• T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlügü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı,. (1992). Osmanlı Devleti İle Azerbaycan Türk Hanlıkları Arasındaki Münâsebetlere Dâir Arşiv Belgeleri 1578-1914) (Cilt 1). Ankara: Osmanlı Arsivi Daire Baskanlıgı Yayın no: 4.
• Tapper, R. (1997). Frontier Nomads Of Iran A Political And Social History Of The Shahsevan. https://archive.org: https://archive.org/details/frontier-nomads-of-iran-a-political-and-social-history-of-the-shahsevan-by-richa (10. 22. 2024 tarihinde alınmıştır).
• Tevhidî, K. (1371). Hereket-i Tarih-i Kûrd be Horasan (2. b., Cilt 1). ?.
• Watson, R. (1348). Tarih-i İran Dovre-i Kaçariye (Ez İbtida-i Kern-i Nuzdehom ta Sal 1858). (V. Mazenderanî, Çev.), Sepehr.
• Yeşilot, O. (2008). Türkmençay Antlaşması ve Sonuçları. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 36, 187-199. (https://museum.ganjoor.net/items/shahanshahname/p0063) (Erişm: 30.12.2024).