The Life of Vankulu Mehmed Efendi, His Order And His Works

Yıl 2024, Sayı: 14, 22 - 38, 31.12.2024

Ferzende İdiz

https://doi.org/10.55089/yyuvasad.1560777

Öz

His real name is Muhammed b. Vankulu Mehmed Efendi, who was Mustafa el-Gûranî er-Rûmî el-Hanefî el-Vânî, is one of the important scholars of the Ottoman period. Vankulu, who was born in Van, received a good education and wrote important works. He was known as "Vânî" because he used the nickname "Vânî" in his works, and "Vankulu" because he was from Van. The dictionary he translated from Arabic into Ottoman Turkish, known as Sıhah-ı Cevherî, was the first work printed in the printing house and became famous under the name Vankulu Dictionary. However, there is very little information about Vankulu in the sources. Nevîzâde Atâyî (d. 1045/1635) gave a little information about him, and later those who told about Vankulu conveyed this information either verbatim or in a summary. Although it is understood that Vankulu was prone to Sufism and fond of Sufism, the sect he belonged to is not known for certain. Based on one of his poems, it can be said that he is affiliated with the İseviyye branch of the Bayramiye sect. Vankulu, who wrote many works, was confused with Vânî Mehmed Efendi (d. 1096/1685), another scholar from Van, and was reported as the same person in some sources. A similar situation occurred in library records and some works belonging to Vankul were recorded in the name of Vânî Mehmed Efendi and vice versa. Thus, the information about Vankulu and his works has become almost confused and incomprehensible. In this article, we will try to eliminate these confusions, at least partially, to identify the works that are confused with each other, and to present them to the benefit of researchers by explaining his sect and his life.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Van, Vankulu, Vani, Cevheri, Bayramiye

Vankulu Mehmed Efendi’nin Hayatı, Tarîkatı ve Eserleri

Öz

Asıl ismi Muhammed b. Mustafa el-Gûranî er-Rûmî el-Hanefî el-Vânî olan Vankulu Mehmed Efendi, Osmanlı döneminin önemli âlimlerdendir. Van’da doğmuş olan Vankulu, iyi bir eğitim almış ve önemli eserler yazmıştır. Eserlerinde “Vânî” nisbesini kullandığı için “Vânî”, Vanlı olması hasebiyle de “Vankulu” lakaplarıyla tanınmıştır. Arapça’dan Osmanlıcaya çevirdiği ve Sıhah-ı Cevherî olarak bilinen lugat, matbaada ilk basılan eser olmuş ve Vankulu Lugatı ismiyle şöhret bulmuştur. Böyle olmakla birlikte kaynaklarda Vankulu hakkında çok az bilgiye yer verilmiştir. Kendisi hakkında az sayıda bilgiyi Nevîzâde Atâyî (ö. 1045/1635) vermiş daha sonra Vankulu’nu anlatanlar da bu bilgileri ya aynen ya da özetleyerek aktarmışlardır. Vankulu’nun tasavvufa yatkın ve muhabbet duyduğu anlaşılsa da bağlı olduğu tarîkat kesin olarak bilinmemektedir. Bir şiirinden hareketle Bayramiye tarîkatının İseviyye şubesine bağlı olduğu söylenebilir. Birçok eser yazmış olan Vankulu, başka Vanlı bir âlim olan Vânî Mehmed Efendi (ö. 1096/1685) ile karıştırılmış ve bazı kaynaklarda aynı şahısmış gibi aktarılmıştır. Benzer durum kütüphane kayıtlarında da yaşanmış ve Vankul’na ait bazı eserler Vânî Mehmed Efendi adına kaydedilmiş hatta tersi de olmuştur. Böylece Vankulu ve eserleri ile ilgili bilgiler adeta karışık ve anlaşılmaz bir hal almıştır. Bu makalede, söz konusu karışıklıklar kısmen de olsa giderilmeye, birbirine karıştırılmış olan eserleri tespit edilmeye, tarîkatı ve hayatı anlatılmak suretiyle araştırmacıların istifadesine sunulmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Van, Vankulu, Vânî, Lugat-ı Cevherî, Bayramiyye.

Kaynakça

• Atâyî, N. (2017). Hadâiku’l-hakâik fî tekmileti’ş-Şakâik. Donuk, S. (Haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Bağdatlı, İ. P. (1951). Hediyyetü’l-Ârifîn: Esmâü’l-Müellifîn ve Âsârü’l- Musannifîn. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Brockelmann, K. (1943). Geshichte der Arabishen Litteratur (GAL) (Cilt, 2). Leiden: y.y.
• Bursalı, M. T. (ts.). Osmanlı Müellifleri (Cilt. 1). İstanbul: Meral Yayınları.
• Civelek, Y. (1998). Mehmed b. Mustafa el-Vânî ve Vankulu Lûgatı. Ekev Akademi Dergisi, 1(3), 355-362.
• Çelebi, E. (1935). Evliya Çelebi Seyahatnamesi (Cilt. 9). İstanbul: Devlet Matbaası.
• Dede, P. M. el-Vesîletü’l-uzma fî Şemâili’l-Mustafâ. Kasidecizade, 00385: Süleymaniye Kütüphanesi.
• Dündar, İ. (2020). Mütercim Âsım’ın Vankulu Mehmed’e Yönelttiği Eleştiriler ve Bu Eleştirilerin Değerlendirilmesi. İHYA, 6 (1), 164-190.
• Heyet. (ts.). İslâm Alimleri Ansiklopedisi (Cilt. 38). İstanbul: İhlas Matbaacılık.
• Kaçalin, M. S. (2012). Vankulu. DİA içinde (Cilt. 42, s. 513). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kehhâle, Ö. R. (ts.). Mu’cemu’l-muellifîn (Cilt. 11). Beyrût: Mektebetu’l-Musennâ.
• Koç, M. (2014). Vankulu Lugatı. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Kurnaz-Tatcı, C.-M. (1999). İbn Îsa. DİA İçinde (Cilt. 20, ss. 91-92). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kütükoğlu, B. (2020). Murad III. DİA İçinde. (Cilt. 31, ss. 172-176). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Meydan Larousse. (1973). Vankulu. Meydan Larousse İçinde (Cilt.12, ss. 528-529). İstanbul: Meydan Yayınları.
• Naîmâ, M. E. (2007). Târih-i Naîmâ. İpşirli, M. (Haz.). (Cilt. 1). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Öztürk-Öntürk, M.-T. (2021). Vanlı Divan Şairleri ve Feyzî Divançesi. Van: Van Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Pazarbaşı, E. (1997). Vânî Mehmed Efendi ve Araisü’l-Kur’ân. Van: Van Belediyesi Yayınları.
• Sami, Ş. (1316). Kāmûsu’l a’lam (Cilt. 6). İstanbul: Mihran Matbaası.
• Subhi, F. A. (1973). Vankulu. İslâm Ansiklopedisi (MEB) İçinde. (Cilt. 13, ss. 202-203). Eskişehir: MEB Devlet Kitapları Yayınları.
• Süreyya, M. (1996). Sicill-i Osmanî. Akbayar, N (Haz.). (Cilt. 3). İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
• Talay, A. (1998). Bizim Eller Van. Van: Van Belediyesi Yayınları.
• Uluçay, M. Ç. (1945). Manisa Vakfiyeleri. Gediz Dergisi.
• Vânî, M. E. Arâisü’l-Kur’ân ve Nefâisü’l-Furkân ve Ferâdîsü’l-Cinân. Bölge Yazma Eserler, BY0000003789: Konya Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü.
• Vânî, M. E. Kıssa-i Ashabi’l-Kehf. Tercüman, 336259: Süleymaniye Kütüphanesi. (Vankulu adına kayıtlı).
• Vânî, N. Kasîdetü’n-Nûniyye. Mehmed Arif-Mehmed Murad, 00057-004: Süleymaniye Kütüphanesi. ( Vankulu adına kayıtlı).
• Vânî, N. Kasîdetü’l-Hilye. Vânî, Kâdızâde Burhaneddin, 00104-005: Süleymaniye Kütüphanesi. (Vankulu adına kayıtlı).
• Vânî, N. Şerhü Kasîdeti'n-Nûniye. Hasan Paşa, 2945/3: Çorum Hasan Paşa Kütüphanesi.
• Vânî, N. Kasîde fî Hakki'n-Nebî. Bağdatlı Vehbi, 02058-006: Süleymaniye Kütüphanesi.
• Vânî, S. M. Dürretü'l-Akâ'id. İzmir, 00118: Süleymaniye Kütüphanesi. (Vankulu adına kayıtlı).
• Vankulu, M. E. Risâle fi't-taarruzi'l-beyyineteyni bi'l-hükmi'l-esahh. İnebey, 4601/2: Bursa İnebey Kütüphanesi.
• Vankulu, M. E. Hâşiyetü Şerhi’s-Seyyid ale’s-Sirâciyye. Şehid Ali Paşa, 01093: Süleymaniye Kütüphanesi.
• Vankulu, M. E. Kasîde-i Nûniyye. Mehmed Arif-Mehmed Murad, 00057-004: Süleymaniye Kütüphanesi.
• Vankulu, M. E. Kasîdetü’l-hilyei’ş-Şerife. Osman Huldi Öztürk, 00553-005: Süleymaniye Kütüphanesi.
• Vankulu, M. E. Lugat-ı Vankulu. Selimiye Yazmalar, 7008: Edirne Selimiye Kütüphanesi.
• Vankulu, M. E. Vankulu Risâlesi. Selimiye Yazmalar, 651-10: Edirne Selimiye Kütüphanesi.
• Vankulu, M. E. Şerhu Miftâhi’n-Necâh. Ayasofya, 01933: Süleymaniye Kütüphanesi.
• Vankulu, M. E. Tercîhu'l-Beyyinât. Bağdatlı Vehbi, 02070-010: Süleymaniye Kütüphanesi.
• Vankulu, M. E. Tercüme-i Kimyâ-yı Saâdet. Murad Molla, 01249: Süleymaniye Kütüphanesi.
• Vankulu, M. E. Nakdü'd-Dürer. Çorlulu Ali Paşa, 00178: Süleymaniye Kütüphanesi.
• Vankulu, M. E. Ta'lîkât ale'l-fevâidi'z-Ziyâiyye. Düğümlü Baba, 00446-022: Süleymaniye Kütüphanesi.
• Vankulu, M. E. Hâşiyetü Dibâceti'd-Dürer. Ulucami, 3534-23: Bursa İnebey Kütüphanesi.
• Vankulu, M. E. Mukaddime-i Terceme-i Sıhâh-ı Cevheri. Hasan Paşa, 5455/1: Çorum Hasan Paşa Kütüphanesi.
• Vankulu, M. E. Silsilenâme-i Tarîk-i Bayrâmî Der Güfte-i Vânî. Laleli, 03774-008: Süleymaniye Kütüphanesi.
• Vankulu, M. E. Nakdü’d-Dürer. Kılıç Ali Paşa, 00351: Süleymaniye Kütüphanesi.
• Vankulu, M. E. Hâşiye alâ Düreri'l-Hukkâm. Hüdai Efendi, 00712: Hacı Selim Ağa Kütüphanesi.
• Vankulu, M. E. (2014). Vankulu Lugatı. Koç, M. (Haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Yılmaz, A. (1994). Esmâ-i Hüsnâ Şârihi İbn-i Îsâ Saruhânî. Diyanet İlmi Dergisi, 30 (2), 19-29.
• Ziriklî, H. (1984). el-A’lâm kâmusu terâcimi eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-Arab ve’l-mustaribîn ve’l-müsteşrikîn (Cilt. 2). Beyrût: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn.