Vanlı Mehmet b. Mustafa ve Vankulu Lügati: Osmanlı Matbacılık Tarihi ve Sözlük Çalışmalarında Bir Dönüm Noktası

Yıl 2024, Sayı: 14, 1 - 21, 31.12.2024

Yakup Civelek

https://doi.org/10.55089/yyuvasad.1596680

Öz

Vankulu Lügatı: Osmanlı Matbaacılık ve İlim Tarihinde Bir Dönüm Noktası

Cevherî’nin Sıhâh adlı Arapça sözlüğünün Türkçeye tercümesi olan ve Osmanlı ilim ve matbaacılık tarihinin önemli bir figürü olan Vanlı Mehmet b. Mustafa el-Vanî ve Vankulu Lügatı, İbrahim Müteferrika matbaasında basılan ilk Türkçe kitap olarak, Osmanlı kültürel dönüşümünde ve matbaa teknolojisinin benimsenmesinde önemli bir rol oynamıştır.

Van’da doğan Mehmet b. Mustafa, medrese eğitimiyle Arap dili, fıkıh ve tefsir gibi alanlarda uzmanlaşmış, Osmanlı ilim dünyasında önemli bir yer edinmiştir. Müderrislik ve kadılık gibi görevlerle bilimsel birikimini geliştirmiştir.

Kelimeleri kök harflerin sonuna göre düzenleyen kafiye sistemi ile hazırlanan Vankulu Lügatı sadece kelime anlamları değil, deyimler, gramer açıklamaları ve kullanım örnekleri ile zenginleştirilmiştir. Bu eser, İslami ilimlerde temel bir kaynak olarak medreselerde yaygın şekilde kullanılmıştır.

İbrahim Müteferrika’nın öncülüğünde kurulan matbaa, ilk olarak Vankulu Lügatı’nı basmıştır. Bu tercihte, eserin medreselerde yaygın kullanımı, ilmî itibarı ve dinî hassasiyetlere uygunluğu etkili olmuştur.

Vankulu Lügatı, Osmanlı ilim dünyasında değerli bir kaynak oluşturmuş, dilbilim çalışmalarına metodolojik katkılar sağlamış ve ilk Türk matbaasında basılan ilk eser olmasıyla da, bilgiye erişimin kolaylaştırılması sürecinde önemli rol oynamıştır. Arapça ve Türkçe arasında bir köprü görevi gören eser, Osmanlı modernleşmesinin erken temsilcilerinden biri olarak kabul edilmektedir.

Mütercim Asım gibi isimler tarafından eleştirilen, Vankulu Lügatı metodolojik yaklaşımı ve zengin içeriğiyle döneminin sözlükcülük geleneğine önemli katkılar sunmuştur.

Bu makalede, Osmanlı’dan günümüze sözlük bilimi ve çeviri çalışmaları için önemli bir model oluşmasında katkısı bulunan Vankulu Lügatı'nın Osmanlı kültürel ve ilmî mirasındaki yerini, matbaanın yaygınlaşmasındaki katkılarını ve modernleşme sürecindeki önemini kapsamlı bir şekilde ele almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Sözlük,, Vankulu,, Lügat,, Müteferrika,, Matbaa,, Osmanlı,, Mehmet b. Mustafa,, Arapça,, Mütercim Asım,

Kaynakça

• Aksoy, Ö. A. (1962). Mütercim Asım. Ankara.
• Akyüz, Y. (2020). Türk Eğitim Tarihi. Ankara: Pegem Yayıncılık.
• Alparslan, A. (1947). Manzum Lûgatler ve Tuhfe-i Vehbî'nin Alfabetik Tertibi [Undergraduate thesis]. İstanbul.
• Altuntek, N. S. (1993). İlk Türk matbaasının kuruluşu ve İbrahim Müteferrika. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi.10(1).191-204.
• Berkes, N. (1962). İlk Türk Matbaası Kurucusunun Dini ve Fikri. Belleten, 26(104), 715-738.
• Berkes, N. (1979). Türkiye'de Çağdaşlaşma. Doğu-Batı Yayınları.
• Beydilli, K. (1997). Müteferrika ve Osmanlı Matbaasının Kuruluşu. Türklük Araştırmaları Dergisi, 2. 358-365.
• Brockelmann, C. (1943). Geschichte der Arabischen Litteratur (GAL). Leiden.
• Bursali Mehmed Tahir. (n.d.). Osmanlı Müellifleri (A. F. Yavuz & İ. Özen, Eds.). İstanbul.
• Carter, M. G. (1991). The Development of Arabic Lexicography in Ottoman Turkey. Proceedings of the Seminar for Arabian Studies, 21, 106-117.
• Cevherî. (1998). eṣ-Ṣıḥâḥ, Tâcü'l-luġa ve Sıḥâḥu'l-ʿArabiyye (Şehâbeddin Ebû Amr, Ed.). Beyrut.
• Civelek, Y. (1998). Mehmed B. Mustafa el-Vani ve Vankulu Lügatı. EKEV Akademi Dergisi, 1(3), 355-362.
• Durmuş, İ. (2007). Sözlük. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde. (Cilt.37, ss.398-401) İstanbul.
• Dündar, A. İ. (2017). Osmanlı Dönemi Arapça - Türkçe sözlükleri, Mehmed b. Mustafa el-Vânî ve Terceme-i Sıhâh-ı Cevherî adlı eseri [Unpublished doctoral dissertation]. Uludağ Üniversitesi.
• Dündar, A. İ. (2020). “Mütercim Âsım'ın Vankulu Mehmed'e Yönelttiği Eleştiriler Ve Bu Eleştirilerin Değerlendirilmesi. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi, 6(1), 164-190.
• Ekici, H. G. (2023). Feyzî-i Üsküdârî Arapça-Türkçe Manzum Sözlük. Sonçağ Yayınları.
• Eminoğlu, E. (2018). Osmanlı Sözlükçülük Geleneği ve Vankulu Lügati. Türk Dili Araştırmaları Dergisi, 5(2). 185-202.
• Ersoy, O. (1959). Türkiye'ye Matbaanın Girişi ve İlk Basılan Eserler. Güven Basımevi.
• Erünsal, İ. E. (2008). Ottoman Libraries: A Survey of the History, Development and Organization of Ottoman Foundation Libraries. Harvard University.
• Fidan, Z. (2023). Abdülcelîl bin Yûsuf el-Akhisarî'nin (ö. 1618'den sonra) Şerh-i Seb'atu Ebhur adlı Arapça-Türkçe manzum sözlük şerhi (İnceleme-tenkitli metin) [Basılmamış dotoras tezi]. Sakarya Üniversitesi.
• Gerçek, S. N. (1939). Türk Matbaacılığı. Devlet Basımevi.
• Haywood, J. A. (1960). Arabic Lexicography. Leiden.
• İnce, Y. (2002). Manzum Sözlükler ve Şemsî'nin Cevâhirü'l-Kelimât'ı Üzerine Bir Dil İncelemesi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 12(2), 175-182.
• Kabacali, A. (2000). Başlangıcından Günümüze Türkiye'de Matbaa, Basın ve Yayın. Literatür Yayınları.
• Kaçalin, M. S. (2012). Vankulu. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 42, s. 513). İstanbul.
• Karabey, T., & Külekçi, N. (1990). Sünbülzâde Vehbî, Tuhfe (Farsça-Türkçe Manzum Sözlük). Erzurum.
• Karaismaioğlu, A. (1990). Manzum Sözlüklerimizden Tuhfe-i Remzî. Millî Kültür, 74, 60-61.
• Kâtip Çelebi. (2007). Keşfü'z-Zunûn an Esâmi'l-Kütüb ve'l-Fünûn (R. Balcı, Trans.). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kılıç, H. (2010). Tâcü'l-luġa. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul.
• Mehmed Süreyya. (1311). Sicil-i Osmani. İstanbul.
• Muhtar, C. (1993). İki Kur'an Sözlüğü Luğat-ı Ferişteoğlu ve Luğat-ı Kânûn-ı İlâhî. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Nassâr, H. (1968). el-Muʿcemü'l-ʿArabî: Neşʾetühû ve Teṭavvürüh (Vol. 2). Kahire.
• Nev'izade Atai. (1268). Zeyl-i Hakaik fi Tekmiletü'ş-Şakayık. İstanbul.
• Önen, Y. (1995). Vankulu Lügati'nin Osmanlı İlim Hayatındaki Yeri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten.
• Öz, Y. (2010). Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pazarbaşı, E. (1997). Vanî Mehmed Efendi ve Araisu'l-Kur'an. Van Belediyesi Yayınları.
• Rıza, K. Ö. (1960). Mu'cemu'l-Müellifin. Şam.
• Sabev, O. (2006). İbrahim Müteferrika ya da İlk Osmanlı Matbaa Serüveni (1726-1746). Yeditepe Yayınevi.
• Şahin, B. (2007). İbrahim Müteferrika ve Matbaanın Osmanlı'daki İlk Yılları. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi.
• Talay, A. (1988). Bizim Eller Van. Ankara.
• Uluçay, M. Ç. (1945). Manisa Vakfiyeleri. Gediz Dergisi.
• Vankulu Mehmed. (1755). Lugat-ı Vankulu. Daru'I-Tıbaati'l-Ma'mura.
• Vankulu Mehmed. (2014). Vankulu Lügatı (M. Koç & E. Tanrıverdi, Trans.; Vols. 1-2). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Zirikli Hayreddin. (2002). el-A'lam. Beyrut.